To Πωγώνι, στο οποίο έχουμε αναφερθεί και στο παρελθόν, είναι περιοχή και Δήμος του νομού Ιωαννίνων, στο ΒΔ τμήμα του, στα σύνορα με την Αλβανία. Σήμερα στην περιοχή ζουν λίγοι, ηλικιωμένοι ως επί το πλείστον κάτοικοι. Τα πανέμορφα χωριά του, μαραζώνουν πληθυσμιακά. Στο παρελθόν υπήρχαν όμως και στο Πωγώνι, όπως άλλωστε και σε όλη την Ελλάδα, χωριά τα οποία ερημώθηκαν και εξαφανίστηκαν, αφήνοντας μόνο κάποια ερείπια να τα θυμίζουν. Ας δούμε μερικά, που βρίσκονταν κάποτε στο Πωγώνι και πλέον δεν υπάρχουν.
Έξω από την Καστάνιανη, στην Βαλαντιά (λέξη που προφανώς προέρχεται από τη λ. βελανιδιά), τοποθεσία κοντά στην εκκλησία Παναγιά, υπάρχει το Παλ(α)ιοχώρι.
Σ’ αυτό, διακρίνονται ελάχιστα υπολείμματα τοίχων, αλλά και λίγοι τάφοι, τους οποίους έσκαψαν στο παρελθόν άγνωστοι τυμβωρύχοι, οι οποίοι προφανώς πίστευαν ότι πρόκειται για αρχαίους τάφους με κτερίσματα. Η προφορική παράδοση, διέσωσε μόνο την ανάμνηση ότι εκεί υπήρχε κάποτε ένα χωριό, αλλά το όνομά του και το πότε διαλύθηκε, παρέμειναν άγνωστα.
Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, αιτία της ερήμωσης του χωριού αυτού ήταν ένας λοιμός. Ανάλογος λοιμός, είχε «χτυπήσει» και την Καστάνιανη. Η ερήμωση του χωριού αυτού, έγινε πιθανότατα πριν την τουρκική κατάκτηση και την απογραφή του 1431, γιατί σ’ αυτήν, δεν αναφέρεται το όνομα κάποιου χωριού που δεν υπάρχει πια.
Κλείσιμο
Δελβινάκι, η ιστορική έδρα του Δήμου Πωγωνίου
Στην τουρκική απογραφή του 1431, η Καστάνιανη καταγράφεται σαν ένα μικρό χωριό με 25 σπίτια. Βέβαια, αν και με τον «θεσμό» της πατριαρχίας που υπήρχε τότε, σε κάθε σπίτι κατοικούσαν περισσότερες από μία οικογένειες και πάλι ο αριθμός των κατοίκων του χωριού , ήταν μικρός.
Φαίνεται ότι έχει δεχθεί πολλές επιδρομές τα προηγούμενα χρόνια και είχε θρηνήσει πολλά θύματα από λοιμό. Σχετικός είναι ο θρύλος της Αργυρώς της Μονοβύζας(δείτε σχετικό άρθρο μας). Ο συνταξιούχος γυμνασιάρχης Ευάγγελος Πριώνης, πιστεύει ότι πίσω από τον θρύλο της Αργυρώς, κρύβεται λοιμός που χτύπησε την Καστάνιανη.
Δύο άλλα χωριά που υπήρχαν κοντά στην Καστάνιανη, ήταν το Λούκοβο και η Αβαρίτσ(ι)ανη. Το Λούκοβο, πήρε το όνομά του από τη σλαβική λέξη luk (=πράσο ή κρεμμύδι) και σημαίνει πρασότοπο ή κρεμμυδότοπο. Ήταν από τα αρχαιότερα χωριά της Λάκκας Πωγωνίου και βρισκόταν στον Κασιδιάρη, ανάμεσα στη Δημόκορη και το Ψηλόκαστρο. Το Λούκοβο υπήρχε τουλάχιστον ως το 1750. Χωριό με το όνομα Λούκοβο, υπάρχει σήμερα στην Αλβανία, στην περιοχή του Αργυρόκαστρου και πιθανότατα σχετίζεται με το Λούκοβο του Κασιδιάρη.
Η Αβαρίτσ(ι)ανη, ήταν ένα χωριό που βρισκόταν ανάμεσα στη Στρατίνιστα και στο Κεράσοβο, κοντά στο ξωκλήσι Αγία Τριάδα της Στρατίνιστας. Ο Ν. Ζιάγκος γράφει: «Κοντά στη Στρατίνιστα κατά την παράδοση ήταν το χωριό Βαρούτσια. Χάθηκε». Προφανώς, κάποιος Στρατινιστιώτης του έδωσε παρεφθαρμένο το όνομα της Αβαρίτσανης. Αλλά και ο Ν. Παπαδόπουλος, αναφέρεται στο χωριό Μαρίτσανη, κοντά στη Μέγγουλη (Περιστέρι). Προφανώς, πρόκειται για την Αβαρίτσανη.
Χωριά του Πωγωνίου
Το χωριό αυτό, κατά μία εκδοχή χτυπήθηκε από λοιμό γύρω στο 1750 και οι κάτοικοί που επέζησαν εγκαταστάθηκαν στη Στρατίνιστα, οι περισσότεροι, και άλλοι στη Μέγγουλη και το Κεράσοβο. Ο Κ. Παπανικολάου δεν δέχεται τα περί λοιμού και θεωρεί ότι η Αβαρίτσανη εγκαταλείφθηκε σταδιακά από τους κατοίκους της, με τους τελευταίους να εγκαθίστανται στη Στρατίνιστα.
Ο Ν. Παπαδόπουλος, μαζί με τη Μαρίτσανη που αναφέραμε παραπάνω, κάνει λόγο και για το χωριό Τερεβίστα που βρισκόταν κοντά στην Καστάνιανη και την Κοσοβίτσα.
Ήταν άραγε το Παλαιοχώρι ή κάποιο άλλο χωριό, που βρισκόταν ανάμεσα στην Καστάνιανη και την Κοσοβίτσα(σήμερα ανήκει στην Αλβανία), κοντά στην εκκλησία της Λαμποβίστρας ή κάπου εκεί κοντά, στα σημερινά ελληνοαλβανικά σύνορα;
Και άλλα χωριά όμως που υπήρχαν κάποτε, σήμερα είναι παρελθόν…
Το Μολυβδοσκέπαστο, γενέτειρα του αείμνηστου Κάρολου Παπούλια, με το περίφημο μοναστήρι, παλιότερα ανήκε στο Πωγώνι, όπως και το Κουρεμάδι, που σήμερα ανήκει στη Θεσπρωτία. Κοντά στο Μολυβδοσκέπαστο, υπήρχε η Διπαλίτσα, έδρα της Επισκοπής Πωγωνιανής.
Στην ακμή της είχε 8.000 οικογένειες (κατά τον Σπύρο Στούπη 12.000) και 200 εκκλησίες! Για το πότε καταστράφηκε η Διπαλίτσα, υπάρχουν διάφορες εκδοχές.
Χάρτης Πωγωνίου
Η πρώτη (Ν. Πατσέλης), τοποθετεί το γεγονός αυτό κατά την οθωμανική κατάκτηση (1430) κι η δεύτερη, γύρω στο 1635 (Σπύρος Στούπης). Μια ακόμη σημαντική κωμόπολη της περιοχής, ήταν η Οστανίτσα. Λόγω επιδρομών από εξισλαμισμένους Καραμουραταίους, οι περισσότεροι κάτοικοί της μετανάστευσαν στη Βεσαραβία, όπου ίδρυσαν ξεχωριστή κοινότητα το 1632.
Στις νότιες πλαγιές της Νεμέρτσικας, κοντά στα σημερινά ελληνοαλβανικά σύνορα, ο Αλή Πασάς δημιούργησε τον οικισμό Μπιτσικόπουλο, στον οποίο κατοικούσαν σχεδόν αποκλειστικά Αρβανιτόβλαχοι. Στα χρόνια της ακμής του, είχε 650 οικογένειες, ωστόσο λόγω ληστρικών επιδρομών, εγκαταλείφθηκε γύρω στο 1840. Πολλοί κάτοικοί του, εγκαταστάθηκαν στο νέο χωριό που δημιούργησαν οι οθωμανικές αρχές το 1853 και ονομάστηκε Μετζιτιέ, προς τιμήν του σουλτάνου Αμπντούλ Μετζίτ Α’. Πρόκειται για το σημερινό Κεφαλόβρυσο του Πωγωνίου.
΄Αλλα χωριά, για τα οποία δεν υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες, ήταν η Υψηλοτέρα και οι Βλάχοι, που αποτελούσαν τα βορειότερα χωριά του Πωγωνίου.
Η συμμετοχή των Πωγωνήσιων στην Επανάσταση του 1821, ήταν σημαντική. Στις μάχες της Μολδοβλαχίας(Σκουλένι, Προύθος), συμμετείχαν περίπου 400 Ηπειρώτες,97 από τους οποίους κατάγονταν από την Ιστορική Έδρα του Δήμου Πωγωνίου, το Δελβινάκι.
Καστάνιανη Πωγωνίου
Όταν ο Αθανάσιος Ψαλίδας τον Αύγουστο του 1822 επισκέφθηκε στην Κέρκυρα τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και του κατέθεσε υπόμνημα για εξέγερση της Δυτικής Ηπείρου(Πωγώνι, Κόνιτσα, Αργυρόκαστρο μέχρι τη Χιμάρα, αλλά και Αλβανοί και αγάδες της Τσαμουριάς), ο τελευταίος αρνήθηκε, ισχυριζόμενος ότι κάτι τέτοιο θα ήταν πολύ επικίνδυνο. Έτσι πέρασαν 90 χρόνια περίπου μέχρι να ελευθερωθεί το μεγαλύτερο μέρος του Πωγωνίου, καθώς κάποια χωριά του δόθηκαν στην Αλβανία(δείτε σχετικό άρθρο μας στο protothema.gr).
Βασικές πηγές για το άρθρο αυτό, ήταν το βιβλίο του Κ.Δ. Παπανικολάου «Η ΛΑΚΚΑ ΠΩΓΩΝΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΨΗΛΟΚΑΣΤΡΟ ΠΩΓΩΝΙΟΥ», ΤΟΜΟΣ Α’, εκδ. ΔΩΔΩΝΗ 2004 και το βιβλίο του Σπύρου Στούπη «ΠΩΓΩΝΗΣΙΑΚΑ ΚΑΙ ΒΗΣΣΑΝΙΩΤΙΚΑ».
