Ο Πειραιάς και οι γειτονιές του: τα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα και της Τουρκοκρατίας

Στις 18 Μαρτίου 2018 είχαμε γράψει ένα άρθρο για τον Πειραιά με τίτλο «Τοπωνύμια: Ο Πειραιάς, οι Δήμοι και οι συνοικίες του». Σ΄ αυτό είχαμε καλύψει μεγάλο μέρος των συνοικιών του πρώτου λιμανιού της χώρας. Καθώς όμως η έρευνα και η γνώση δεν σταματούν ποτέ, βρήκαμε πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία για τον Πειραιά σε ένα πολύ σπάνιο αλλά εξαιρετικό βιβλίο. Πρόκειται για το βιβλίο των Χάρη Κουτελάκη και Αμάντας Φώσκολου «ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΙ (ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ 14Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ)», ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ <<ΕΣΤΙΑΣ>> , 1991΄΄. Το βιβλίο αποτελεί βασική πηγή για το σημερινό μας άρθρο. Οι δυο συγγραφείς δίνουν πολύτιμες πληροφορίες, κυρίως για τα άγνωστα και ΄΄σκοτεινά΄΄ χρόνια του Μεσαίωνα και της τουρκοκρατίας, καθώς και στην περίοδο μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους. Ας ξεκινήσουμε όμως από μερικές εκατοντάδες χρόνια νωρίτερα κι ας δούμε, σύντομα, την ιστορία του Πειραιά από την αρχαιότητα.

Ο Πειραιάς στην αρχαιότητα

Ο Πειραιάς στην αρχαιότητα, αποτελούσε το κύριο επίνειο του αθηναϊκού κράτους. Βρίσκεται στη βραχώδη χερσόνησο του Σαρωνικού, σε απόσταση οκτώ περίπου χιλιομέτρων από την Αθήνα. Περιβάλλεται από τη Μουνιχία (χαμηλό ύψωμα 86 μέτρων) στα βορειοανατολικά και την Ακτή (χαμηλό πλάτωμα με ύψος 58 μέτρων).

Τα δύο υψώματα ενώνονται με ισθμό 17 μέτρων που δημιουργήθηκε από τις προσχώσεις του Κηφισού. Ο Πειραιάς διαθέτει τρία λιμάνια. Αυτά είναι: Ο Μέγας Λιμήν ή Κάνθαρος, η Ζέα ή Ζεία (σημερ. Ζέα ή Πασαλιμάνι) και το λιμάνι της Μουνιχίας (σημερ. Μικρολίμανο ή Τουρκολίμανο). Το 510 π.Χ. ο τύραννος της Αθήνας Ιππίας, θέλησε να οχυρώσει τη Μουνιχία, όμως εξορίστηκε πριν προλάβει να υλοποιήσει τη σκέψη του. Για τα χρόνια πριν το 510 π.Χ., υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες. Πάντως, με τις αλλαγές του Κλεισθένη (508/507 π.Χ.) , ο Δήμος του Πειραιά μαζί με τους γειτονικούς Δήμους Θυμαιτάδες και Κορυδαλλό (στα βορειοδυτικά) και Κειριάδες και Κοίλη στη νοτιοανατολική Αθήνα, αποτέλεσε μια τριττύ( το 1/3 κάθε φυλής του αρχαίου αθηναϊκού κράτους), που ανήκε στην Ιπποθοωντίδα φυλή. Ο Θεμιστοκλής ήταν ο πρώτος που πρότεινε στους Αθηναίους να στραφούν προς τη θάλασσα. Με πρωτοβουλία του Περικλή (μετά το 446/445 π.Χ.) , κατασκευάστηκε το λεγόμενο Μέσο ή Νότιο Μακρόν Τείχος, παράλληλα προς το Βόρειο που ήδη υπήρχε.

Μετά το 332 π.Χ. , ο Πειραιάς πέρασε στην κυριαρχία των Μακεδόνων. Το 86 π.Χ. Ο Σύλλας κατέστρεψε και λεηλάτησε συστηματικά τον Πειραιά. Καθώς ο Στράβωνας γράφει ότι στα χρόνια του Οκταβιανού Αύγουστου (27 π .Χ. – 14 μ.Χ.) ο Πειραιάς ήταν απλά «ένας μικρός οικισμός γύρω από τα λιμάνια και το ιερό του Διός Σωτήρος», η πόλη πιθανότατα δεν ανοικοδομήθηκε, καθώς τον 2ο μ.Χ. ο Παυσανίας που επισκέφθηκε το λιμάνι, είδε μόνο τα ερείπια των νεωσοίκων (νεωρίων) . Τον 5ο και τον 6ο αιώνα υπήρχε εκεί μια μικρή κοινότητα στην οποία ανήκε η παλαιοχριστιανική βασιλική που αποκαλύφθηκε δυτικά του θεάτρου της Ζέας.

Τα «σκοτεινά χρόνια» του Πειραιά

Τα λιμάνια του Πειραιά, είχαν αποκτήσει μεγάλη σημασία στα χρόνια που η Κρήτη βρισκόταν στα χέρια των Αράβων (828 – 961) , μέχρι την απελευθέρωσή της, από τον Νικηφόρο Φωκά. Στη συνέχεια ο ρόλος τους περιορίστηκε κυρίως στην οικονομία. Τα λιμάνια των ακτών της Μικράς Ασίας και εκείνα των νησιών του Αιγαίου, αποτελούσαν βασικό προπύργιο της Κωνσταντινούπολης. Τα ηπειρωτικά λιμάνια (Θεσσαλονίκη, Θήβα με επίνειο τον Εύριπο, Πειραιάς, Μονεμβασιά, Κορώνη, Μεθώνη και το Βουθρωτό της Ηπείρου, που σήμερα είναι απλά αρχαιολογικός χώρος της Αλβανίας), ήταν κυρίως εμπορικά, αλλά και ναυτικές βάσεις του βυζαντινού στόλου που έλεγχε έτσι τα περάσματα από τη Δύση στην Ανατολή.

Οι Βενετοί προσπαθούσαν όλα αυτά τα χρόνια να διεισδύσουν, χωρίς αποτέλεσμα, στο Αιγαίο. Η διπλωματία της έκανε το παν για να αποκαθηλώσει τη βυζαντινή κυριαρχία, όχι μόνο στη Μεσόγειο, αλλά και ευρύτερα. Όλα άλλαξαν όμως μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους σταυροφόρους το 1204. Η βυζαντινή αυτοκρατορία διαμελίστηκε και τα πλοία της Βενετίας ταξίδευαν από τη Βενετία και τη Ραγούσα, το σημερινό Ντουμπρόβνικ, στην Κέρκυρα, την Πάτρα, τη Μεθώνη, την Κορώνη, τα Κύθηρα και την Κρήτη, ενώ μια άλλη ρότα κατευθυνόταν προς το Ναύπλιο, την Αίγινα και τις Κυκλάδες, ιδιαίτερα στην Τήνο, που άλλωστε ήταν και η τελευταία κτήση των Βενετών στο Αιγαίο (1715).

Στα τέλη του 12ου αιώνα τα λιμάνια του Πειραιά είχαν χάσει την αξία τους, όπως γράφει ο Μητροπολίτης Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτης που σημειώνει ότι πειρατές από τη Σαλαμίνα έφθαναν μέσω του Πειραιά στην Αθήνα την οποία και λεηλατούσαν και στη συνέχεια επέστρεφαν στη Σαλαμίνα, το εσωτερικό της οποίας ήταν κατοικημένο (Βίος του Οσίου Νίκωνος του Μετανοείτε).

Το 1331 η Αθήνα, η Κόρινθος και η Θήβα κατακτήθηκαν από την Καταλανική Εταιρεία. Ωστόσο οι Βενετοί ενδιαφέρονταν μόνο για το Negroponte (Χαλκίδα) και τους θαλάσσιους δρόμους (ζώνες) επιρροής τους.

Έτσι, μόνο το 1319 επιτέθηκαν στους Έλληνες της Σαλαμίνας για να τους τιμωρήσουν επειδή συντάχθηκαν με τους Έλληνες της Μονεμβασιάς που είχαν στείλει στόλο για να ελέγχουν τον Σαρωνικό. Αν και περίπου 500 Σαλαμίνιοι πουλήθηκαν ως σκλάβοι ή ρίχτηκαν στις γαλέρες ως κωπηλάτες (κατεργάρηδες ή κατεργαραίοι απ΄όπου και η γνωστή φράση ΄΄κάθε κατεργάρης στον πάγκο του΄΄ , δηλ. κάθε κωπηλάτης στον πάγκο του, στη θέση του), οι βυζαντινές δυνάμεις του Μυστρά και της Μονεμβασιάς κατόρθωσαν να διατηρήσουν υπό τον έλεγχό τους τη Σαλαμίνα. Μάλιστα το 1333 απέκρουσαν επίθεσή του στόλου των Τούρκων του Ικονίου που είχαν κληθεί από τους Καταλανούς. Το 1360, οι Βυζαντινοί αντιμετώπισαν με επιτυχία τον ενωμένο στόλο Καταλανών – Τούρκων στο στενό Σαλαμίνας Μεγάρων… Οι Καταλανοί δεν έκρυβαν την προτίμησή τους στους Τούρκους. Άλλωστε ήταν αυτοί που είχαν συνάψει συμφωνία με τους Τούρκους του Μελίκ και τους έφεραν στην Ευρώπη από την Ασία μέσω Καλλίπολης. Είναι χαρακτηριστικό, ότι ακόμα και ο χρονογράφος των Καταλανών Μουντανέρ κατηγορεί τους Καταλανούς για την ενέργειά τους αυτή…

Μετά τους Καταλανούς και τους Φράγκους, την Αττική κατέλαβαν οι Οθωμανοί. Οι Βενετοί φρόντισαν να εδραιώσουν την κυριαρχία τους στη Σαλαμίνα, προστατεύοντας έτσι τις κτήσεις τους στην Πελοπόννησο και τους θαλάσσιους δρόμους, ενώ τα λιμάνια του, έρημου πλέον Πειραιά, έγιναν ορμητήρια πειρατών.

Ο Πειραιάς στα χρόνια της τουρκοκρατίας

Για την ιστορία του Πειραιά στα χρόνια της τουρκοκρατίας δεν έχουμε πολλά ιστορικά στοιχεία.

Έτσι, οι πληροφορίες που έχουμε προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά, από τους λιγοστούς ταξιδιώτες και ναυτικούς που έφταναν σε αυτόν.

Το 1466 οι Βενετοί με επικεφαλής τον Βιτόρε Καπέλο έφθασαν στον Πειραιά (Ιούλιος) και πολιόρκησαν τους Τούρκους της Ακρόπολης. Μαζί τους ήταν 250 Έλληνες ΄΄στρατιώτες΄΄. Δύο φορές επιχείρησαν, χωρίς αποτέλεσμα, να καταλάβουν τον Ιερό Βράχο και 110 από αυτούς σκοτώθηκαν. Όμως, λεηλάτησαν τα σπίτια κάτω από την Ακρόπολη και συνέλαβαν 500 Τούρκους αιχμάλωτους.

Το 1481 τουρκικές φούστες( μικρά πλοία) από τα Παλάτια της Μικράς Ασίας, την αρχαία Μίλητο, έφθασαν στην Εύβοια. Εκεί ενώθηκαν με τις δυνάμεις του Τούρκου διοικητή του νησιού και ξεκίνησαν να αρπάζουν και να λεηλατούν γριπάρια (μικρά αλιευτικά πλεούμενα). Λίγους μήνες αργότερα αιχμαλώτισαν 60 Χριστιανούς από την Αίγινα (Βενετούς και πιθανότατα κάποιους Έλληνες) και συνέλαβαν ένα γρίπο από τη Μονεμβασιά με μερικούς ναύτες.

Το 1500 ο Βενετός ναύαρχοςTrivixan, με δύο φούστες και δύο μπριγκαντίνια, ξεκίνησε από το Ναύπλιο και επιτέθηκε στους Τούρκους πειρατές που είχαν ως ορμητήριο το λιμάνι του Πειραιά. Πέντε πλοία και εννιά Τούρκοι αιχμαλωτίστηκαν.

Στις 3 Μαΐου 1510, τέσσερις τουρκικές φούστες εξώκειλαν στην Άνδρο. Οι τρεις καταστράφηκαν στα βράχια και το πλήρωμα της τέταρτης συνελήφθη από τους κατοίκους του νησιού. Έξι Χριστιανοί από τη Σαλαμίνα, απελευθερώθηκαν από τους κατοίκους της Άνδρου.

Το 1519 ο Βενετός Zuan Moro επιτέθηκε σε τρεις τουρκικές φούστες που παραμόνευαν στην Δαμαλά της Αίγινας. Τις κυνήγησε και τις συνέλαβε στη Σαλαμίνα. Ήταν η εποχή που Τούρκοι πειρατές δρούσαν στον Σαρωνικό με μπριγκαντίνια, έχοντας ως ορμητήρια τους τα λιμάνια του Πειραιά.

Ανάμεσα στους πειρατές και ο μετέπειτα (1521) ναύαρχος του οθωμανικού στόλου, χαρτογράφος και εξερευνητής Piri Reis, ο οποίος συνέταξε τους πλέον ακριβείς χάρτες του λιμανιού του Πειραιά τον 16ο αιώνα .Αυτοί εκδόθηκαν για πρώτη φορά μόλις το 1902 από τον Herzog και μάλιστα στα γερμανικά. Στα ελληνικά εκδόθηκαν μόλις το 1949 (Αθ. Χατζηδήμος, «Το λιμάνι του Πειραιά, από ανέκδοτο χειρόγραφο του 18ου αιώνα», Συλλέκτης 3-5, σελ. 127 – 128).

Τον Μάρτιο του 1532, στον Πειραιά βρίσκονταν δύο νάβες (τρίστηλα ιστιοφόρα εμπορικά πλοία) με σημαία Ραγούζας (Ντουμπρόβνικ ,Κροατίας σήμερα). Σ΄αυτές επιτέθηκε ο πειρατής Lucifer, ο οποίος μετά από σκληρή μάχη συνέλαβε τους άνδρες του βοηθητικού πλοίου τους, που εξαγόρασαν αργότερα οι Βενετοί για 400 δουκάτα.

Το 1533 τουρκικός στολίσκος με επικεφαλής τους Ντραγκούτ και Κουλφάτ Ρέις, αιχμαλώτισε δύο βενετσιάνικες γαλέρες με πολλούς αξιωματούχους της Γαληνοτάτης και τις οδήγησε στη Μικρά Ασία.

Το 1667 ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή επισκέφθηκε την Ψυττάλεια και τη Σαλαμίνα κι από εκεί αποβιβάστηκε στο λιμάνι του Κερατσινίου και κατευθύνθηκε στην Αθήνα. Ο Τσελεμπή κάνει λόγο για οικιστικό πυρήνα που βρισκόταν κοντά στον δρόμο Σαλαμίνας – Αθήνας.

Το ίδιο χρονικό διάστημα εκτός από τους πειρατές και οι Βενετοί έκαναν επιδρομές στα παράλια της Αττικής, όπως ο περιβόητος ναύαρχος Morosini που το 1654 επέδραμε στο λιμάνι του Πειραιά, αιχμαλώτισε 9 τουρκικές φρεγάτες και έκαψε άλλα 4 πλοία που φόρτωναν τρόφιμα για τα Χανιά. Θυμίζουμε ότι τότε οι Οθωμανοί πολιορκούσαν την Κρήτη, που κατείχαν οι Βενετοί (την κατέλαβαν το 1669). Αυτά όμως είχαν σαν αποτέλεσμα οι Δυτικοί να γίνονται μισητοί στους Έλληνες πιο πολύ κι από τους Τούρκους.

Χαρακτηριστικά είναι όσα γράφει ο Cornelio Magni , συνοδός του Γάλλου πρεσβευτή De Nointel το 1674: «…μερικοί Χριστιανοί (Βενετοί) κουρσάροι απεβιβάσθησαν, οι οποίοι εκακοποίησαν ολόκληρον χωρίον παρακείμενον εις τον λιμένα ,απαγάγοντες και πολλούς αιχμαλώτους μεταξύ των οποίων και τον τελώνην Αθηνών…». Πρόκειται πιθανότατα για οικισμό στη Δραπετσώνα ή το Κερατσίνι. Ακόμα πιο σαφής, είναι ο Γάλλος Guilletiere που το 1669 έγραφε: «… τόσο μισητούς μας έκανε στα μάτια των Ελλήνων, ώστε σε καιρό πολέμου μας μισούν περισσότερο απ΄ ό,τι οι Τούρκοι…».

Το 1687, έγινε η επίθεση δυνάμεων του Morosini (πολλοί Έλληνες και πολλοί Ευρωπαίοι, μισθοφόροι, με επικεφαλής τον Σουηδό κόμη Κένιγκσμαρκ) στην Αττική. Το αποτέλεσμα ήταν να υποστεί τεράστιες ζημιές ο Παρθενώνας από μια οβίδα, να λεηλατηθούν αρχαιότητες της Αττικής και ο Morosini να κλέψει το Λιοντάρι ,το κόσμημα του Πειραιά που το μετέφερε στον Πειραιά. Οι Τούρκοι όταν έφυγε ο Morosini έκαψαν τον περίφημο Ελαιώνα που είχε 50.000 δέντρα (!) και καθώς θεώρησαν ότι οι Αθηναίοι ήταν αντάρτες, δήμευσαν τις περιουσίες τους και λεηλάτησαν την πόλη που ερημώθηκε απ΄ τους Έλληνες. Μόλις το 1690 κάποιοι επέστρεψαν στην Αθήνα. Όλες αυτές οι επιδρομές, είχαν σοβαρές συνέπειες για τους Έλληνες των παραλιακών χωριών της Αττικής. Τότε (γύρω στο 1670;) καταστράφηκε το παραλιακό χωριό Λιόπεσι και ξαναχτίστηκε μακριά από τη θάλασσα, στη σημερινή του θέση με το όνομα Παιανία.

Τον Απρίλιο του 1759 ένας ταξιδιώτης που έφτασε στον Πειραιά λόγω θαλασσοταραχής θα μεταδώσει την πανούκλα στο λιμάνι. Απ΄ αυτή πέθαναν 1.200 Έλληνες και 500 Τούρκοι.

Το 1771, κατά τους Ρωσοτουρκικούς πολέμους ο Μητρομάρας και οι άνδρες του (Λεμπέσηδες), επιτέθηκαν εναντίον των Τούρκων της Σαλαμίνας και της Αττικής, ενώ το 1820 ο Πουκεβίλ επισκέφθηκε την Αττική.

Ο Πειραιάς και οι γύρω περιοχές υπήρξαν θέατρο πολλών πολεμικών επιχειρήσεων το 1821. Εντάχθηκε στο πρώτο ελληνικό κράτος το 1830. Αναπτύχθηκε γρήγορα, και σταδιακά εξελίχθηκε στο πρώτο λιμάνι της χώρας μας.

Μια μαρτυρία για τους Αρβανίτες της Αττικής

Γύρω στο 1690 διανεμήθηκαν οι τεράστιες εκτάσεις του Πειραιά, του Κερατσινίου και της Δραπετσώνας σε Τούρκους μεγαλοτσιφλικάδες. Οι Αθηναίοι της Σαλαμίνας υπέφεραν εκείνη την εποχή κι από επιδρομές Αλβανών, που λυμαίνονταν ό,τι είχε μείνει από τις τουρκικές λεηλασίες. Μάλιστα τότε οι κάτοικοι στο Κερατσίνι ήταν στην πλειοψηφία τους αρβανιτόφωνοι (Arnaut όπως γράφεται άλλωστε στα τουρκικά κατάστιχα φορολογίας το 1546 – 1570). Ο περιηγητής Randolf γράφει ενδεικτικά (1671- 1679) : «Το λιμάνι του Porto Lione(Πειραιάς), είναι καλά προστατευμένο από κάθε καιρό αλλά δεν είναι οχυρωμένο, με αποτέλεσμα να συχνάζουν εδώ οι πειρατές. Σε όλα τα χωριά γύρω από την Αθήνα οι κάτοικοι είναι ΄΄Αρβανίτες΄΄ και είναι εδώ πολύ περισσότεροι απ΄ ό,τι στην Πελοπόννησο». Βέβαια, με τους Αρβανίτες της Αττικής έχουμε ασχοληθεί εκτενώς σε άρθρο μας στις 4/3/2018 στο protothema.gr και θα επανέλθουμε, αν χρειαστεί.

Βασική πηγή μας για το άρθρο, ήταν το βιβλίο την Χάρη Κουτελάκη και Αμάντας Φώσκολου, «ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΙ ( ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ 14Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ)» , ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ <<ΕΣΤΙΑΣ>> , 1991.