Οι Βρετανοί, το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ

Για τη βρετανική πολιτική στην Ελλάδα στα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έχουν ειπωθεί και έχουν γραφτεί πάρα πολλά. Υπάρχουν βέβαια και στοιχεία τα οποία ήρθαν στην επιφάνεια τα τελευταία χρόνια, ενώ κάποια δεν έχουν δει ακόμα το φως της δημοσιότητας.

Ανάμεσα σε αυτά που δόθηκαν στη δημοσιότητα από τα Βρετανικά Εθνικά Αρχεία στις αρχές της δεκαετίας του 2000 ήταν η έκθεση του Βρετανού Ταγματάρχη David Wallace (Ντέιβιντ Γουάλας) που ήρθε στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 1943.

Σύμφωνα με τον Πέτρο Στ. Μακρή – Στάικο, μεταφραστή και επιμελητή του βιβλίου «ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ» αποτελεί κορυφαίο βρετανικό κείμενο σχετικά με την κατεχόμενη ορεινή Ελλάδα του 1943 και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην (ανα)διαμόρφωση της βρετανικής πολιτικής στη χώρα μας.

Ποιος ήταν ο David Wallace;

Ο David Wallace γεννήθηκε στις 3 Οκτωβρίου 1914. Καταγόταν από παλιά και πλούσια οικογένεια της Σκωτίας, οι ρίζες της οποίας φτάνουν στο 1656.

Φοίτησε στα κολέγια Heathfield και Eton από το οποίο αποφοίτησε το 1932. Στη συνέχεια σπούδασε αρχαία ελληνική και λατινική γραμματεία στο Κολέγιο Balliol της Οξφόρδης. Έλαβε το πτυχίο του με «άριστα» και αυτό του εξασφάλισε μια υποτροφία για την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής με θέμα τα φράγκικα κάστρα στην Ελλάδα. Το 1939 παντρεύτηκε την Joan Prudent Magor και οι δυο τους άρχισαν μια μεγάλη περιοδεία στη χώρα μας με σκοπό τον εντοπισμό παλιών κάστρων. Το ξέσπασμα του πολέμου τον βρήκε στην Ελλάδα. Ο Wallace τότε διορίστηκε Ακόλουθος Τύπου της βρετανικής πρεσβείας στην Αθήνα. Τον Απρίλιο του 1941 εγκατέλειψε την Ελλάδα επιστρέφοντας στην πατρίδα του. Κατατάχθηκε στον βρετανικό στρατό στο «Βασιλικό Σώμα Τυφεκιοφόρων» (King’s Royal Riffle Corps, KRRC).

Το 1943 επιλέχθηκε από το Foreign Office να αποσταλεί στη χώρα μας για να ενημερώσει σχετικά με την τότε τρέχουσα κατάσταση στη λεγόμενη «Ελεύθερη Ελλάδα», τις αντάρτικες οργανώσεις και τη δημοφιλία του βασιλιά Γεωργίου Β’ καθώς υπήρχε δυσπιστία για τον αρχηγό της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής τον Συνταγματάρχη Edmund (Eddie) Charles Wolf Myers, τόσο στις αναφορές του όσο και στις συστάσεις του για το λεγόμενο καθεστωτικό ζήτημα. Ο Wallace γνώριζε πολύ καλά την ελληνική γλώσσα αλλά και τα πολιτικά πράγματα στη χώρα μας από τη διαμονή του εδώ μεταξύ 1939 και 1941. Με τον βαθμό του Ταγματάρχη και το ψευδώνυμο «Edwards» ο Wallace έπεσε με αλεξίπτωτο στην περιοχή που έλεγχε ο ΕΔΕΣ του Ναπολέοντα Ζέρβα τη νύχτα της 14ης Ιουλίου 1943.

Λίγες μέρες αργότερα έφτασε στο Περτούλι Τρικάλων όπου βρισκόταν η έδρα του Κοινού Γενικού Στρατηγείου των Εθνικών Ομάδων των Ελλήνων Ανταρτών. Εκεί συναντήθηκε με τον Myers και στη συνέχεια με τον Υπαρχηγό της Βρετανικής Αποστολής Christopher Montagne Woodhouse. Γνώρισε επίσης όλους σχεδόν τους Έλληνες πρωταγωνιστές των γεγονότων της εποχής: Άρη Βελουχιώτη, Στέφανο Σαράφη, Γιώργη Σιάντο, Ανδρέα Τζήμα, Γιώργο Καρτάλη, Δημήτριο Ψαρρό, Κομνηνό Πυρομάγλου και άλλους.

Στις 9 Αυγούστου ο Wallace αναχώρησε αεροπορικώς για το Κάιρο συνοδεύοντας τον Myers και τους έξι αντιπροσώπους των ελληνικών ανταρτικών οργανώσεων (Ανδρέας Τζήμας, Πέτρος Ρούσσος, Κώστας Δεσποτόπουλος, Κομνηνός Πυρομάγλου, Γιώργος Καρτάλης και Ηλίας Τσιριμώκος). Στις 29 Αυγούστου 1943 έστειλε στον Βρετανό πρέσβη στην ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου Reginald («Rex») Leeper την αναφορά του. Ο Leeper έστειλε με τη σειρά του την αναφορά στον Βρετανό αναπληρωτή Υπουργό Εξωτερικών Sir Orme Sargent. Στη συνέχεια η αναφορά διαβιβάστηκε στον Βρετανό Υπουργό Εξωτερικών Anthony Eden. Η επίδραση της στην εξέλιξη της βρετανικής πολιτικής απέναντι στον ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και στη SOE (Special Operations Executive, Επιχειρήσεις Ειδικών Αποστολών) του Καΐρου ήταν καταλυτική.

Τον Ιούλιο του 1944 ο Wallace επέστρεψε στην Ελλάδα με πλωτό μέσο από την Ιταλία. Παρέμεινε στην περιοχή του Ζέρβα απ’ όπου έστειλε δύο ακόμα αναφορές στον Leeper (16 Αυγούστου 1944). Στις 17 Αυγούστου 1944 ο Ζέρβας εξαπέλυσε μεγάλη επίθεση εναντίον των Γερμανών στη Μενίνα στην οδό Ιωαννίνων-Ηγουμενίτσας. Ο Wallace ζήτησε να παρακολουθήσει την επίθεση ως παρατηρητής. Όμως όπως γράφει σε έκθεση του ο Αμερικανός Λοχαγός J.A. Rogers: «… Σε κάποια φάση της μάχης προφανώς σηκώθηκε και δέχτηκε πυρά από βαρύ πυροβόλο. Έπεσε μπρούμυτα και ένα βλήμα τον έπληξε στην κορυφή του αριστερού του ώμου και τον διαπέρασε μέχρι τη μέση περίπου της σπονδυλικής του στήλης. Έζησε μόνον λίγα λεπτά». Από μια μοιραία παρόρμηση να πολεμήσει κι εκείνος, ο Wallace έχασε τη ζωή του πριν συμπληρώσει τα τριάντα του χρόνια. Σε μνημείο που ανεγέρθηκε αργότερα με φροντίδα και δαπάνη του Ναπολέοντα Ζέρβα στην Παραμυθιά Θεσπρωτίας υπάρχει η επιγραφή:

«Εδώ ανάμεσα στους συντρόφους του αντάρτες, αναπαύεται ένας Άγγλος, ο ταγματάρχης David Wallace. Σκοτώθηκε στη μάχη της Μενίνας στις 17 Αυγούστου 1944. Η ελληνική γη έχει την τιμή να φιλοξενεί αυτό τον ήρωα».

Τι γράφει ο David Wallace για το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ;

Θα αναφερθούμε σήμερα σε όσα γράφει στην αναφορά του ο David Wallace για το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ. Εννοείται ότι δεν μπορούμε να μεταφέρουμε εδώ όλα τα γραφόμενά του παρά μόνο τα σπουδαιότερα από αυτά. Όσα τμήματα του άρθρου βρίσκονται μέσα σε εισαγωγικά είναι αυτούσια μεταφορά από την έκθεση Wallace.

«Το ΕΑΜ είναι μια πολιτική οργάνωση. Ο ΕΛΑΣ ο στρατιωτικός ομόλογός του τελεί υπό τον απόλυτο έλεγχο των πολιτικών. Οποιοσδήποτε σοβαρός ισχυρισμός περί του αντιθέτου έχει εγκαταλειφθεί εδώ και καιρό και μία πολιτική που θα απέβλεπε στην προσπάθεια διαχωρισμού των δύο δεν θα είχε νόημα. Η επικεφαλής του ΕΛΑΣ τριανδρία περιλαμβάνει τον Ανδρέα Τζήμα μέλος και εκπρόσωπο της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ που ασκεί τη μεγαλύτερη επιρροή από τους τρεις. Είναι ευρύτερα γνωστός με τα ψευδώνυμα Εύμαιος και Βασίλης Σαμαρινιώτης».

Έτσι ξεκινά το απόσπασμα της αναφοράς του Wallace στο ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ και συνεχίζει:

«Το ΕΑΜ αποτελεί πολύ μεγαλύτερη οργάνωση από τον ΕΔΕΣ παρ’ όλον ότι θα συγκέντρωνε λιγότερους οπαδούς αν οι αληθινοί σκοποί του ήταν γνωστοί και οι άνθρωποι ελεύθεροι να εκφράσουν τη γνώμη τους».

Ο Wallace γράφει ότι το ΕΑΜ διαθέτει ίσως 15.000 μόνιμους εξοπλισμένους αντάρτες ενώ ο ΕΔΕΣ 5.000. Το ΕΑΜ έχει και σημαντικό αριθμό εφέδρων για τους οποίους υπάρχουν διαθέσιμα όπλα. Εκτείνει τη δράση του σχεδόν σε όλη την Ελλάδα. Στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία είναι σχεδόν μόνο του στο «πεδίο του αγώνα» ενώ στη Ρούμελη ασκεί τον απόλυτο έλεγχο. Μάλιστα προσπαθεί να διεισδύσει και στην Ήπειρο, ως αντίπαλος του Ζέρβα, ενώ αναπτύσσεται γρήγορα και στην Πελοπόννησο.

Το ΕΑΜ, κατά τον Wallace, διαθέτει πολύ αναπτυγμένη και αποτελεσματική διοικητική οργάνωση με την οποία μπορεί να συντηρεί και να τροφοδοτεί τις ένοπλες ομάδες του στην επαρχία. «Τον πρώτο καιρό η αποτελεσματικότητα και η ευρεία εξάπλωσή του δημιουργήθηκαν με τη βία. Όλα τα αγαθά και οι υπηρεσίες επιτάσσονταν ως αναγκαία, ενώ ο Ζέρβας ανέκαθεν πλήρωνε γι’ αυτά που χρησιμοποιούσαν οι ομάδες του. Όταν χρειαζόταν αυτή την μη δημοφιλή επίταξη την επέβαλλαν με λεηλασίες, βασανιστήρια, βιασμούς και φόνους. Η συγκεκριμένη πρακτική δεν ακολουθείται πλέον (σημ. το 1943) έχει όμως αφήσει πίσω της μια κληρονομιά έχθρας και καχυποψίας στους επιζώντες… Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ είναι κακά εκπαιδευμένοι και απειθάρχητοι… Περιφέρονται φορτωμένοι με μαχαίρια και φισεκλίκια προσπαθώντας να μοιάσουν με ήρωες του 1821».

Μεγάλη εντύπωση έκανε στον Wallace ο «εκπληκτικός αριθμός εφημερίδων» που εξέδιδε το ΕΑΜ. Τα ¾ του χώρου τους ήταν αφιερωμένα στη διαφώτιση και το ¼ σε ειδήσεις, τα ¾ από τις οποίες ήταν νέα από τη Μόσχα. Ο Βρετανός γράφει επίσης: «Οι κομμουνιστές ουδέποτε λένε αυτά που εννοούν ούτε και εννοούν αυτά που λένε. Όπως το ΕΑΜ στο ιδρυτικό του μανιφέστο διατύπωσε καθαρά τους ακόλουθους δύο σκοπούς: να διώξει τους εισβολείς του Άξονα και να εγκαθιδρύσει τη λαϊκή κυριαρχία. Κάθε νεοσύλλεκτος του ΕΛΑΣ έπρεπε να ορκιστεί ότι θα πολεμήσει και για τους δύο σκοπούς και να συνεχίσει να πολεμάει γι’ αυτούς μέχρις ότου ο διοικητής του του πει ότι έχουν εκπληρωθεί. Ορκιζόταν προκαταβολικά ότι αν επιχειρούσε να φύγει πριν από αυτή τη στιγμή συμφωνούσε να τον εκτελέσουν. Και βεβαίως ένας αριθμός ανταρτών έχει ήδη εκτελεσθεί».

Το ΕΑΜ προσπαθούσε να διαλύσει κάθε ένοπλη αντάρτικη ομάδα. «Μόνον ο Ζέρβας υπήρξε πολύ ισχυρός για να τον διαλύσει το ΕΑΜ», γράφει ο Wallace που αναφέρεται στη συνέχεια στην αλλαγή στάσης του ΕΑΜ καθώς ο δεύτερος αφοπλισμός του Ψαρρού προκάλεσε ένα κύμα οργής στους δημοκρατικά σκεπτόμενους στην Αθήνα». Ο Πέτρος Στ. Μακρής-Στάικος θεωρεί ότι «η νέα πολιτική» του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ (ΚΚΕ) αποτέλεσε έμπνευση και σχέδιο του Τζήμα». Ωστόσο ο Άρης Βελουχιώτης δεν αποδέχθηκε με ιδιαίτερη προθυμία την αλλαγή αυτή… Σε ομιλία του στις 7 Ιουλίου τόνισε: «Μετά την επιτυχή εκπλήρωση του πρώτου μας σκοπού της εκδίωξης των εισβολέων, η επίτευξη του σκοπού μας, της εξασφάλισης της εξουσίας του λαού είναι επίσης εγγυημένη. Υπάρχουν δυστυχώς μερικοί κακοί Έλληνες που προτιμούν να παραμείνουμε σκλάβοι παρά να πάρει ο λαός στα χέρια του τη μοίρα του. Εναντίον τους πρέπει να πολεμήσουμε με μεγαλύτερη σκληρότητα απ’ ό, τι απέναντι στους εισβολείς».

Η βαλκανική πολιτική του ΕΑΜ

Κλείνοντας το κεφάλαιο «ΕΑΜ-ΕΛΑΣ», ο Wallace αναφέρεται στη βαλκανική πολιτική του ΕΑΜ. «Ο Τύπος του ΕΑΜ είναι γεμάτος από φράσεις όπως ‘’το όνειρο των σκλαβωμένων βαλκανικών λαών, για τη δημιουργία μίας Πανβαλκανικής Ομοσπονδίας που θα κυβερνάται από τον λαό, μακριά από κάθε ξένη εξάρτηση, μπαίνει στο δρόμο της εκπλήρωσής του’’». Κατά τον Wallace, το ΕΑΜ απορρίπτει συνολικά οποιαδήποτε εδαφική διεκδίκηση στα Βαλκάνια και ενδιαφέρεται να αναπτύξει τις σχέσεις του με άλλα βαλκανικά ανταρτικά κινήματα κυρίως με τον Τίτο, αλλά και με τους Αλβανούς ακόμα και με τους Βούλγαρους.

Για τις ωμότητες των τελευταίων στην κατεχόμενη Ελλάδα το ΕΑΜ τόνιζε ότι «δεν έγιναν από τον λαό» και ότι «πίσω από τους φασίστες που κυβερνάνε, υπάρχουν τ’ αδέλφια μας, ο βουλγαρικός λαός». Η ρητορική αυτή όμως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις και το ΕΑΜ άλλαξε στάση αναφερόμενο στους «τόσο πολλούς μάρτυρες που πρόσφερε στην αντίσταση κατά του εκβουλγαρισμού ελληνικών εδαφών» ενώ στο ίδιο πλαίσιο, οργανώθηκε από το ΕΑΜ μεγάλη απεργία κατά της βουλγαρικής κατοχής στην Αθήνα.

Στις 7 Ιουλίου 1943 ο Ταξίαρχος Myers έδωσε το παρών σε σύσκεψη του ΕΑΜ με εκπροσώπους του Τίτο και των Αλβανών ανταρτών. Είχαν κληθεί και αναμένονταν και Βούλγαροι εκπρόσωποι οι οποίοι όμως δεν εμφανίστηκαν ποτέ…

Ο εκπρόσωπος του Τίτο κατηγόρησε για αδιαφορία απέναντι στους παρτιζάνους την Ουάσινγκτον και το Λονδίνο ενώ μίλησε με κολακευτικά λόγια για τη Μόσχα και τη βοήθεια πους τους πρόσφερε. Τόνισε επίσης «πως ο γιουγκοσλαβικός λαός θα χαρεί όταν ακούσει από τον ίδιο πως και στην Ελλάδα υπάρχει λαϊκός στρατός που θα ενωθεί με τους λαϊκούς στρατούς των Βαλκανίων. Ο Ανδρέας Τζήμας είπε ότι σχηματίζεται ένα στρατηγείο των βαλκανικών απελευθερωτικών στρατών το οποίο στη συνέχεια θα γίνει μόνιμο, θα διευκολύνει την αδελφοσύνη των βαλκανικών λαών και θα αποτρέψει τη διάλυση και την εκμετάλλευσή τους από τον Άξονα».

Ο Αλβανός εκπρόσωπος είπε ότι οι βαλκανικοί λαοί πολεμούν και αγωνίζονται για τη δημιουργία μιας βαλκανικής ομοσπονδίας. Τέλος, πήρε τον λόγο ο «Μητροπολίτης του ΕΛΑΣ», Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Ιωακείμ (καθαιρέθηκε από το αξίωμά του το 1945 και αποκαταστάθηκε το 1962), που τόνισε ότι η βαλκανική ενότητα θα πραγματοποιηθεί «τώρα που ο λαός έχει πάρει όπλα στα χέρια του και λαοί του κόσμου, εξαγνισμένοι μέσα στις φλόγες του πολέμου, θα βαδίσουν σαν αδέλφια προς την παγκόσμια ειρήνη , όπως μας την δίδαξε ο μεγάλος ειρηνοποιός, ο Ιησούς». Στη συγκέντρωση αυτοί οι Βαλκάνιοι παρτιζάνοι προσφέρθηκαν να εφοδιάσουν το ΕΑΜ με όπλα καθώς «διαθέτουν παραπάνω από αρκετά».

Η συνολική εκτίμηση του Wallace

Ο Wallace θεωρούσε ότι η συγκεκριμένη πανβαλκανική πολιτική έχει προκαλέσει μεγάλη ανησυχία σε πολλούς σκεπτόμενους και συνεχίζει: «Η σύγχρονη Ελλάδα είναι η κληρονόμος της αρχαίας Ελλάδας και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Έχει πίσω της χίλια χρόνια αγώνων για να διαφυλάξει την φλόγα του Ελληνισμού, έναντι των βαρβάρων του Βορρά. Αυτοί οι άνθρωποι αντικρίζουν με τρόμο μία ομάδα από αμόρφωτους και τυχάρπαστους, να ενθαρρύνουν στα βόρεια σύνορα της Ελλάδος την ανάπτυξη ενός ευρέως πανσλαβικού μπλοκ που, σε τελευταία ανάλυση, έχει την βάση του στην Ρωσία. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που διαμόρφωσαν την μακρά παράδοση της αγγλοφιλίας στην Ελλάδα. Όπως πιστεύω, ένας από τους πλέον σημαντικούς, υπήρξε ότι , για δεκαετίες και αιώνες, η Ελλάδα δεν είχε ελπίδα επιβίωσης ως έθνος, ανεξάρτητο από τα σλαβικά Βαλκάνια, από τα οποία μοιραία θα είχε τελικά απορροφηθεί χωρίς την αγγλοσαξονική υποστήριξη».

Κλείνοντας ο Wallace τονίζει ότι δεν μπόρεσε να βρει τίποτα καινούριο για τη σχέση ΕΑΜ – Μόσχας και δεν γνωρίζει άλλη πηγή από την οποία να προέρχονται τα μεγάλα ποσά που διατίθενται για την παραγωγή τόσων πολλών εφημερίδων.

Με τον David John Wallace και τις απόψεις του για τον ΕΔΕΣ και τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις της κατοχής, θα ασχοληθούμε σε επόμενό μας άρθρο.

Πηγή: «ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ», Μετάφραση – Επιμέλεια – Σημειώσεις: Πέτρος Στ. Μακρής Στάικος, Α’ ΕΚΔΟΣΗ ΩΚΕΑΝΙΔΑ ,2009, Β’ ΕΚΔΟΣΗ ΠΕΛΑΣΓΟΣ, 2018.