Όσα γράφει ο Γερμανός γιατρός και μουσικός Johann–Daniel Elster που πήρε μέρος στη μάχη του Πέτα για την εκστρατεία της Ηπείρου και την καταστροφή στο Πέτα (4/16 Ιουλίου 1822) – Για πρώτη φορά στο διαδίκτυο τα ονόματα όλων των φιλελλήνων που πολέμησαν στο Πέτα - Πόσοι από αυτούς έχασαν τη ζωή τους στη φονική μάχη;
Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται 200 χρόνια από τη μάχη του Πέτα, της καταστροφικότερης για τους Έλληνες, του Αγώνα για την ανεξαρτησία. Στη μάχη αυτή εκτός, από τα ελληνικά στρατεύματα πήραν μέρος και πολλοί φιλέλληνες, οι περισσότεροι από τους οποίους έπεσαν μαχόμενοι ηρωικά. Ένα εκτενές άρθρο, για τη μάχη του Πέτα είχαμε δημοσιεύσει πριν 5,5 περίπου χρόνια στις 18/2/2017 στο protothema.gr. Στο σημερινό μας άρθρο θα αναφερθούμε στην εκστρατεία στην Ήπειρο και τη μάχη του Πέτα, όπως παρουσιάζονται από τον Johann–Daniel Elster που πήρε μέρος στη σύγκρουση . Επίσης, παραθέτουμε αναλυτικό κατάλογο όλων των φιλελλήνων που πολέμησαν στο Πέτα, με τις χώρες καταγωγής τους και μερικά στοιχεία γι΄αυτούς. Οφείλουμε ένα μεγάλο «ευχαριστώ» στον κύριο Κώστα Παπαηλιού από τις Εκδόσεις Παρισιάνου ο οποίος μας έστειλε τον συγκεκριμένο κατάλογο, αλλά επίσης μας έδωσε την άδεια να χρησιμοποιήσουμε απόσπασμα από το βιβλίο «Η ΕΠΟΧΗ των Φιλελλήνων» των Εκδόσεων Παρισιάνου με την εξιστόρηση από τον Johann–Daniel Elster, της «ηπειρωτικής εκστρατείας υπό τον Μαυροκορδάτο και τον Normann».
Ποιος ήταν ο Johann – Daniel Elster;
Ο Johann – Daniel Elster γεννήθηκε το 1796 στο Benshouser της Πρωσίας. Από μικρός έδειξε κλίση στη μουσική και ο πατέρας του τον ώθησε να μάθει να παίζει πιάνο, βιολί και εκκλησιαστικό όργανο. Σπούδασε θεολογία και αργότερα ιατρική. Πνεύμα ανήσυχο, πήγε στη Νότια Αμερική και εντάχθηκε στο απελευθερωτικό κίνημα του Simon Bolivar. Όταν επέστρεψε στην πατρίδα του, συνέχισε τις σπουδές του στην ιατρική. Το 1822 ήρθε στη χώρα μας και πολέμησε στο πλευρό των επαναστατημένων Ελλήνων. Πήρε μέρος στη φονική μάχη του Πέτα, την οποία περιγράφει στο βιβλίο του («Το Τάγμα των Φιλελλήνων». («Das Bataillon der Philhellenen:dessen Errichtung»). Ίδρυσε στο Μεσολόγγι στρατιωτικό νοσοκομείο για τις ανάγκες του εκστρατευτικού σώματος. Το νοσοκομείο αυτό επέκτεινε και τελειοποίησε στη συνέχεια ο Ελβετός Mayer. To 1823 έφυγε από την Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στη Βασιλεία της Ελβετίας. Το 1825 έγινε δάσκαλος μουσικής στην ελβετική πόλη Μπάντεν και το 1826 ίδρυσε την πρώτη ανδρική χορωδία της πόλης. Το 1839 έγινε διευθυντής μπάντας θεάτρου στη Ζυρίχη. Πέθανε στο Βέτινγκεν του Μπάντεν το 1857.
Οι φιλέλληνες και η εκστρατεία στην Ήπειρο
Στις 24 Ιανουαρίου 1822, 46 φιλέλληνες υπό την αρχηγία του κόμη Στρατηγού Normann–Ehrenfels από τη Βυρτεμβέργη, ξεκίνησαν με το πλοίο «Madonna del Rosario»,από τη Μασσαλία για την Ελλάδα. Στις 9 Φεβρουαρίου έφτασαν στο Ναβαρίνο και μετά από διάφορες περιπέτειες έφτασαν στην Κόρινθο, όπου συνάντησαν και άλλους φιλέλληνες που είχαν φτάσει νωρίτερά. Στις 4 Απριλίου, μια ακόμα ομάδα φιλελλήνων από τη Μασσαλία, έφτασε με το πλοίο «Laboncemere» στη Μονεμβασιά Από εκεί οι φιλέλληνες μεταφέρθηκαν με βάρκες στους Μύλους και στο Άργος.
Σ΄ αυτήν την ομάδα άνηκε ο Johann Daniel Elster, ο οποίος μόλις είχε ολοκληρώσει τις σπουδές του. Ο Normann, ο Μαυροκορδάτος και ο Κωλέττης, συναντήθηκαν για πρώτη φορά στην Κόρινθο. Εκεί πάρθηκε η απόφαση για την εκστρατεία στην Ήπειρο, που είχε δύο βασικούς στόχους: να αποσπάσει την προσοχή των Τούρκων που απειλούσαν το Σούλι και την κατάληψη της Άρτας. Στις 18 Μαΐου του 1822 συγκροτήθηκε στην Κόρινθο το πρώτο Τάγμα Φιλελλήνων. Κάποιοι Ευρωπαίοι είδαν να διαψεύδονται οι ελπίδες τους, ιδιαίτερα λόγω της εύνοιας προς τους Γάλλους και έφυγαν. Οι υπόλοιποι παρέμειναν πρόθυμοι να υπηρετήσουν για έξι μήνες τον όρκο πίστης που είχαν δώσει στην ελληνική σημαία. Η ελληνική κυβέρνηση τους έδωσε της εξής διαβεβαίωση: «Ο κοινός άντρας θα θεωρείται Ανθυπολοχαγός και θα πληρώνεται αντίστοιχα. Το Σώμα θα αποτελέσει την πρώτη ελληνική εθνοφρουρά και στη συνέχεια θα επιλέγουν από αυτό όλοι ο αξιωματικοί που θα συγκροτήσουν τα ακόμα υπό σύσταση Συντάγματα. Από τον τρέχοντα στρατιωτικό μισθό μόνο το ένα τρίτο θα καταβληθεί σε μετρητά, ενώ το υπόλοιπο θα αποπληρωθεί σε κρατικά ομόλογα».
Οι Ευρωπαίοι που βρέθηκαν στην Κόρινθο, ήταν αρχικά γύρω στους 300. Το Τάγμα των Φιλελλήνων όμως είχε τελικά στη δύναμή του μόνο 180 άνδρες. Οι υπόλοιποι είχαν γυρίσει στις πατρίδες τους ή ζούσαν ανεξάρτητοι, σαν τυχοδιώκτες. Επίσης στην εκστρατεία πήρε μέρος κι ένα σώμα 200 Επτανησίων υπό τον Σπύρο Πανά. Την αρχηγία των στρατευμάτων ανέλαβε ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Ο κόμης Normann έγινε αρχηγός του Γενικού Επιτελείου, με τον βαθμό του Αντισυνταγματάρχη. Αργότερα το Τάγμα χωρίστηκε σε δύο λόχους: στον πρώτο ανήκαν μόνο Γερμανοί και Πολωνοί, με διοικητή τους τον Πολωνό Λοχαγό Mizewsky, ενώ τη διοίκηση του δεύτερου λόχου ανέλαβε ο γεννημένος στην Ελβετία, αλλά πολιτογραφημένος στο Αμβούργο Chevalier.
Οι φιλέλληνες έμειναν στην Κόρινθο περισσότερο καιρό απ’ όσο υπολόγιζαν. Ο Elster πήγε μετά από εντολή του Κωλέττη στον Οδυσσέα Ανδρούτσο που βρισκόταν στη Στερεά Ελλάδα και επέστρεψε μερικές εβδομάδες αργότερα. Οι κακές συνθήκες σίτισης και ένδυσης και η απραξία είχαν προκαλέσει δυσφορία στους φιλέλληνες. Ορισμένοι που είχαν τα απαιτούμενα χρήματα επέστρεψαν στις πατρίδες τους. Στους υπόλοιπους προστέθηκαν κάποιοι που προέρχονταν από το Σύνταγμα του τακτικού στρατού, που υπό τη διοίκηση του Ιταλού Tarella διακρίθηκε, μεταξύ άλλων, και στην επίθεση στο Παλαμήδι τον Δεκέμβριο του 1821.
Στις 20 Μαΐου 1822 οι φιλέλληνες αναχώρησαν για τη Βοστίτσα (Αίγιο) και από εκεί με έξι πολεμικά πλοία πέρασαν στο Μεσολόγγι. Εκεί η δυσαρέσκεια των Γερμανών για την εύνοια του Φαναριώτη και σπουδασμένου στο Παρίσι, Μαυροκορδάτου προς τους Γάλλους μεγάλωσε. Οι προστριβές ανάμεσα σε Γάλλους και Γερμανούς οδήγησαν ακόμα και σε μονομαχίες! Σύντομα οι φιλέλληνες ενισχύθηκαν από Έλληνες αγωνιστές, όπως τους άνδρες του Μάρκου Μπότσαρη και του Γενναίου Κολοκοτρώνη και έτσι η συνολική δύναμη του στρατεύματος έφτασε τους 4.000 άνδρες. Υπήρχε όμως πρόβλημα από την έλλειψη φαρμάκων που διευθετήθηκε με τη συνδρομή του Ελβετού φιλέλληνα και φαρμακοποιού Johann Jacob Meyer, ο οποίος έδωσε στον Elster φάρμακα με πίστωση, μέχρι δηλαδή να εισπράξει τα χρήματα γι’ αυτά από την ελληνική κυβέρνηση. Ο Elster και ο Meyer ίδρυσαν αργότερα ένα νοσοκομείο για τους άρρωστους, στο οποίο παρείχε ιατρική φροντίδα ο βοηθός ιατρού δρ. Johannsen, που όμως είχε κι αυτός προβλήματα υγείας.
Η αναχώρηση των στρατευμάτων για την Ήπειρο
Το Τάγμα των φιλελλήνων και ο υπόλοιπος στρατός αναχώρησαν από το Μεσολόγγι στις 14 Ιουνίου. Στρατοπέδευσαν για μια μέρα στο Ανατολικό ( Αιτωλικό), όπου εντάχθηκαν στις τάξεις τους δύο ακόμα Ιταλοί, βοηθοί ιατρού. Έπειτα συνέχισαν την πορεία τους κατά μήκος των όχθεων του Ασπροπόταμου (Αχελώου) και στρατοπέδευσαν κοντά στη λίμνη Λάσπη (έτσι γράφει ο Elster) για να ξεκουραστούν. Η Αιτωλοακαρνανία έχει πολλές λίμνες, όμως δεν γνωρίζουμε κάποια που να ονομάζεται, σήμερα, Λάσπη. Είναι άραγε η Λάσπη, η Αμβρακία ή κάποια άλλη λίμνη; Εν μέσω συνεχών φιλονικιών μεταξύ Γάλλων και Γερμανών, τα στρατεύματα έφτασαν κοντά στον κόλπο της Άρτας. Εκεί δρούσε ο φιλέλληνας πειρατής από την Κορσική Bassano (ή Passano) που προκαλούσε με τις επιδρομές του τις νύχτες πολλές ζημιές στα τουρκικά πλοία. Αυτός θα εφοδίαζε τους φιλέλληνες με τρόφιμα και θα μετέφερε τα δύο πυροβόλα τους, μαζί με τους αρρώστους, στο Κομπότι. Τελικά, μετά από μια κοπιαστική πορεία, τα στρατεύματα έφτασαν στο σημείο που είχαν επιλέξει ως στρατόπεδο ο Γενναίος Κολοκοτρώνης,ο Γιατράκος και ο Μάρκος Μπότσαρης.
Συγκρούσεις πριν τη μάχη του Πέτα
Ο Normann μαζί με τον πρώτο λόχο του Συντάγματος του Tarella επιχείρησαν να εξερευνήσουν τη γύρω περιοχή. «Έπεσαν» όμως πάνω σε Τούρκους στρατιώτες που βρίσκονταν σ’ έναν λόφο και άρχισαν να τους πυροβολούν. Ταυτόχρονα, πίσω από τον λόφο ξεπρόβαλε το τουρκικό ιππικό και λίγο έλειψε να κόψει τον δρόμο των Ελλήνων και των φιλελλήνων προς το στρατόπεδο. Ο Normann με τους άνδρες του έφτασαν έγκαιρα στο στρατόπεδο και ο Γερμανός έδωσε διαταγή για μάχη. Οι φιλέλληνες παρατάχθηκαν στη μέση. Ο Normann για να προλάβει τους εχθρούς, πήρε από έναν Έλληνα στρατιώτη το ντουφέκι και τη ζώνη με τα φυσίγγια, αφού πρώτα του παρέδωσε το άλογό του, πέρασε μπροστά από την πρώτη γραμμή και οδήγησε τον λόχο με βηματισμό εφόδου πάνω στον λόφο. Το τουρκικό ιππικό τους «υποδέχθηκε» με ομοβροντία πυροβολισμών. Ακολούθησε σκληρή μάχη. Οι Τούρκοι προσπάθησαν με 600 άνδρες να εξολοθρεύσουν τους Έλληνες και τους φιλέλληνες, ωστόσο ο Dania με τους άνδρες του και οι Σουλιώτες τους έτρεψαν σε φυγή, καταδιώκοντάς τους σχεδόν ως την Άρτα. Ο Μαυροκορδάτος επιβράβευσε επίσημα τους φιλέλληνες και τους Σουλιώτες. Τα στρατεύματα εγκαταστάθηκαν σε ένα στρατόπεδο για αρκετό καιρό. Η έλλειψη τροφίμων, η μεγάλη ζέστη και οι σοβαρές ασθένειες έκαναν την κατάσταση πολύ δύσκολη. Και στις 24 Ιουνίου μια ισχυρή καταιγίδα προκάλεσε τεράστιες ζημιές και μετέτρεψε την κοιλάδα σε λίμνη.
Στο Κομπότι κατέρρευσαν πολλά σπίτια, ενώ οι όγκοι νερού απειλούσαν να καταστρέψουν τα πάντα. Ο Elster μετέφερε τους ασθενείς του σε ένα μεγάλο σπίτι της περιοχής, ενώ οι φιλέλληνες βρήκαν κάποια πρόβατα με τα οποία «κατεύνασαν κάπως την πείνα τους». Οι συνεχιζόμενες φιλονικίες μεταξύ Γάλλων και Γερμανών οδήγησαν σε μονομαχία τον Γάλλο Υπολοχαγό Mignac με τον Γερμανό, από το Μεκλεμβούργο ομοβάθμιό του von Habe. Ο von Habe τραυματίστηκε θανάσιμα από σφαίρα. Λίγο πριν πεθάνει είπε στο Mignac: «Είστε και θα παραμείνετε ένας παλιάνθρωπος». Ο νεκρός κηδεύτηκε με όλες τις στρατιωτικές τιμές στο νεκροταφείο του Κομποτίου. Η απειλή των Τούρκων, η επιδείνωση της κατάστασης της υγείας πολλών ασθενών και η μεσολάβηση των διοικητών απέτρεψαν οποιαδήποτε ενέργεια αντεκδίκησης. Ορισμένοι ασθενείς μεταφέρθηκαν στο Μεσολόγγι όπου ο Mayer είχε τελειοποιήσει το νοσοκομείο. Ανάμεσά τους και ο Elster, ο οποίος κάποια μέρα έπεσε από το άλογό του. Λίγες μέρες αργότερα όμως τόσο αυτός, όσο και άλλοι τρεις επέστρεψαν στο Τάγμα των Φιλελλήνων. Ο δρ. Johannsen που όπως αναφέραμε είχε προβλήματα υγείας πέθανε.
Ενώ συνέβαιναν όλα αυτά, η διοίκηση των στρατευμάτων δεν εκμεταλλεύτηκε τον χρόνο κατά τον οποίο ο τουρκικός στρατός ήταν πολύ αδύναμος, για να καταλάβει την Άρτα. Ο Μαυροκορδάτος αν και ήταν αρχηγός της εκστρατείας απουσίαζε από το πεδίο της μάχης. Το στρατόπεδό του βρισκόταν στη Λαγκάδα, 6 ώρες μακριά από το Πέτα.
Ο Γώγος Μπακόλας
Για τον Γώγο Μπακόλα έχουν γραφτεί πάρα πολλά. Εκτενή αναφορά είχαμε κάνει και εμείς στο άρθρο μας για τη μάχη του Πέτα στις 28/2/2017.Τώρα θα παραθέσουμε όσα γράφει ο Elster γι’ αυτόν: «… ένας Αλβανός οπλαρχηγός με το όνομα Γώγος Μπακόλας, πρώην ληστής στα αλβανικά βουνά, ο οποίος είχε υπό την κυριαρχία του το χωριό Πέτα κοντά στην Άρτα, διεξήγε διαπραγματεύσεις με τους Τούρκους που οδήγησαν στην εξόντωση των φιλελλήνων, τους οποίους ο ίδιος μισούσε». Μπόρεσε όμως να εξαπατήσει με εξαιρετικό τρόπο τόσο τον Μαυροκορδάτο όσο και τον Γερμανό ταγματάρχη Stietz, ο οποίος είχε καταπιαστεί με την τοπογραφική καταγραφή της περιοχής του Πέτα «και να καταφέρει ώστε να πάρουν οι φιλέλληνες την εντολή να καταλάβουν το Πέτα, παρόλο που ήταν πολύ λίγοι σε αριθμό για κάτι τέτοιο».
Παράλληλα, ο Μάρκος Μπότσαρης με 1.200 άνδρες του έφυγαν για το Σούλι, το οποίο πολιορκούσαν οι Τούρκοι. Στα Πέντε Πηγάδια δέχθηκε επίθεση από τουρκικά στρατεύματα που σκότωσαν πολλούς Έλληνες. Οι φιλέλληνες έσπευσαν να τον βοηθήσουν. Στην πορεία συγκρούστηκαν με τουρκαλβανικές συμμορίες, ενώ δεν είχαν νέα από τον Μπότσαρη. Έτσι, και καθώς δεν μπορούσαν να βρουν τροφή επέστρεψαν στο στρατόπεδό τους. Καθώς γύριζαν πληροφορήθηκαν ότι 7.000-8.000 Τούρκοι ετοιμάζονταν να επιτεθούν. Οι Τούρκοι μάλιστα περίμεναν την πανσέληνο για την τελική τους επίθεση. Λίγο πριν τη μάχη έφυγε ο Γενναίος Κολοκοτρώνης με τους άνδρες του, μετά από εντολή του πατέρα του. Για την ενέργειά του αυτή επικρίθηκε σφοδρά.
Στις 15 Ιουλίου επέστρεψε και ο Μάρκος Μπότσαρης καταδιωκόμενος από τους Τούρκους. Για να παρατηρεί τον αναξιόπιστο Γώγο, κλείστηκε μαζί του σε ένα στενό πέρασμα που αποτελούσε τη μοναδική πρόσβαση στο Πέτα. Οι φιλέλληνες πήραν θέση στη δεξιά πλευρά του χωριού και στο ψηλό της βουνό, σε πολλά μικρά τμήματα, οχυρωμένοι με τον τρόπο που συνήθιζαν οι Έλληνες: ταμπουρώθηκαν πίσω από μικρά ημικυκλικά τείχη φτιαγμένα από ακατέργαστες πέτρες. Επρόκειτο ίσως για τη μοναδική φορά οι Ευρωπαίοι αμύνθηκαν όπως οι Έλληνες. Το υπόλοιπο Τάγμα με διοικητή τον Dania πήρε θέση σε ένα πετρώδες ύψωμα κοντά στο χωριό και το Σύνταγμα στην αριστερή πλευρά του βουνού. Τα πυροβόλα τοποθετήθηκαν από τον Ελβετό Werndly στην αριστερή πτέρυγα του Συντάγματος, δίπλα στο οποίο βρίσκονταν Γάλλοι και Γερμανοί (Deiss, Submilch) με σκοπό να υπερασπιστούν το στενό.
Η μάχη του Πέτα (4/16 Ιουλίου 1822)
Η πανσέληνος της 15/16 Ιουλίου (νέο ημερολόγιο), βοήθησε τους Τούρκους, που τα χαράματα της 16ης ξεκίνησαν την επίθεση. Τα πρώτα τους πυρά έμειναν αναπάντητα γιατί οι κοντόκαννες καραμπίνες των φιλελλήνων είχαν μικρή εμβέλεια. Όταν πλησίασαν στον λόφο δέχτηκαν καταιγιστικά πυρά και οπισθοχώρησαν. Η δεύτερη επίθεση έγινε από 3.000 άνδρες. Ο Υπολοχαγός Schmidt που διοικούσε το πρώτο τμήμα στο μπροστινό οχυρό χτυπήθηκε θανάσιμα από εχθρική σφαίρα, ωστόσο οι φιλέλληνες δεν είχαν άλλες απώλειες. Αντίθετα οι Τούρκοι είχαν πολλούς νεκρούς. Ο Γάλλος Chauvassaique με τους άνδρες του είχαν καταλάβει μια μεμονωμένη βραχώδη κορυφή. Ο Τούρκος σημαιοφόρος επιχείρησε να τοποθετήσει την οθωμανική σημαία κάτω απ’ τον βράχο αλλά δέχτηκε ομοβροντία πυρών και σκοτώθηκε. Ο Chauvassaigne με ένα άλμα πήρε στα χέρια του τη σημαία, δέχτηκε όμως λυσσαλέα επίθεση. Τραυματισμένος στον ώμο, με το σπαθί στο δεξί του χέρι και τη σημαία – λάφυρο στο αριστερό αμυνόταν γενναία, ώσπου μια χαντζάρα του έκοψε τους τένοντες του χεριού και μια άλλη τον αποκεφάλισε. Ο ηρωικός Γάλλος έπεσε νεκρός καλύπτοντας με το σώμα του την οθωμανική σημαία… Η σφοδρή μάχη συνεχιζόταν παντού. Ο Ζακυνθινός Σπύρος Πανάς υποχώρησε μόνο όταν σκοτώθηκαν πολλοί άνδρες του και η αριθμητική υπεροπλία των Τούρκων ήταν μεγάλη. Στη συνέχεια ανέλαβε δράση το Σύνταγμα. Ο Wrendly με τα πυροβόλα «γκρέμιζε» ολόκληρες σειρές εχθρών. Οι φιλέλληνες απέκρουαν κάθε νέα επίθεση. Η αριστερή πτέρυγα των Τούρκων είχε αρχίσει να υποχωρεί και η άμυνα έγινε επίθεση.
Τότε όμως 2.000 Τούρκοι ιππείς πλησίασαν το στενό και ο Γώγος έδωσε το σύνθημα της φυγής (κατά τον Elster πάντα): «Μάταια ο Μπότσαρης προσπάθησε να τους σταματήσει: ο Γώγος οδηγεί τους άντρες του πάνω σε έναν λόφο…». Από εκεί άρχισαν να πυροβολούν εναντίον των ελληνικών στρατευμάτων και των φιλελλήνων. Οι Τούρκοι παρά την ηρωική προσπάθεια των λίγων Σουλιωτών βγήκαν από το στενό και απέκλεισαν τους φιλέλληνες από το Σύνταγμα και τα πυροβόλα. Σε μια ηρωική του έξοδο σκοτώθηκε ο Tarella, ενώ ο Normann τραυματίστηκε από σφαίρα που εξοστρακίστηκε. Οι φιλέλληνες άνοιξαν δρόμο και οχυρώθηκαν στα σπίτια του Πέτα. Ο Werndly με τα πυροβόλα του εξακολούθησε να θερίζει τους Τούρκους ώσπου κι αυτός καταβεβλημένος από προβλήματα υγείας έπεσε νεκρός. Ο Γερμανός υπολοχαγός von Lubtow με τους άνδρες του καθυστέρησε την έφοδο των Τούρκων. Μόνο δύο πυροβολητές είχαν μείνει. Ο ένας ήταν ο δεκαεπτάχρονος (!) Deiss από τη Βαϊμάρη. Όταν σκοτώθηκε ο συμπολεμιστής του Deiss , ο νεαρός σφράγισε τα κανόνια και τα έριξε με όλη του τη δύναμη κάτω από το ύψωμα συνθλίβοντας πολλούς Τούρκους! Ο δεκαεπτάχρονος μάλιστα κατόρθωσε να διαφύγει επιστρέφοντας στο Σύνταγμα!
Στο μεταξύ 70 φιλέλληνες μάχονταν ηρωικά μέσα στο χωριό. Ο Chevalier σκοτώθηκε χτυπημένος από σφαίρα. Ο σημαιοφόρος Teichmann πολέμησε επί ώρα, ώσπου το άψυχο κορμί του έπεσε στο έδαφος. Ηρωικά μαχόμενος έπεσε και ο Mignac που εξιλεώθηκε για τον φόνο του von Habe. Ο Dania σκοτώθηκε από μια σφαίρα, ενώ ο Mizewsky όρμησε με μερικούς άνδρες του στην εκκλησία του Πέτα. Ανέβηκαν στη σκεπή της και άρχισαν να αμύνονται. Ξαφνικά η σκεπή κατέρρευσε θάβοντας κάτω από τα συντρίμμια της φιλέλληνες και Τούρκους, ενώ σύμφωνα με άλλη εκδοχή οι Τούρκοι καθώς δεν μπορούσαν να τους νικήσουν , έβαλαν φωτιά στην εκκλησία και τους έκαψαν ζωντανούς(περισσότερα για τον ηρωικό θάνατο πολλών φιλελλήνων θα βρείτε στο άρθρο μας της 28/2/2017). Όσοι φιλέλληνες έμειναν ζωντανοί αμύνθηκαν στην κορυφή του βουνού. Όταν προσπάθησαν να φτάσουν στο Σύνταγμα που οπισθοχωρούσε δέχτηκαν τα πυρά του Μπακόλα και των ανδρών του! Μόνο 18 φιλέλληνες διασώθηκαν και μετά από επίπονη πορεία στο άγριο δάσος του βουνού έφτασαν στο στρατόπεδο του Μαυροκορδάτου στη Λαγκάδα. Ο Μαυροκορδάτος έχει κατηγορηθεί πολύ για την καταστροφή στο Πέτα. Ο Βρετανός φιλέλληνας Gordon γράφει σχετικά: «Επειδή ο Μαυροκορδάτος δέχτηκε επίθεση από τους εχθρούς του λόγω της στάσης του σε αυτή την περίσταση παρά το θάρρος να μιλήσω μαζί του γι΄αυτό. Ο πρίγκιπας (Μαυροκορδάτος) με διαβεβαίωσε ότι είχε εγκατασταθεί μαζί με ένα τμήμα του επιτελείου του και λίγο περισσότερους από διακόσιους άνδρες υπό τον Θ. Γρίβα και τον Κανέλλο Δεληγιάννη όχι στη Λαγκάδα αλλά στην Ευαγγελίστρια δύο γαλλικά μίλια (περ. 8,9 χλμ. ) πιο κοντά στο Πέτα».
Ορισμένοι φιλέλληνες από το Σύνταγμα του Tarella και ο Normann που ανάρρωσε έφτασαν επίσης στο στρατόπεδο του Μαυροκορδάτου. Στην οπισθοχώρηση συμμετείχαν και οι λίγοι φιλέλληνες που είχαν συγκεντρωθεί υπό τους, επίσης τραυματίες, αξιωματικούς Hannay και Hellmann. Το Σύνταγμα του Tarella και φιλέλληνες συγκεντρώθηκαν στη συνέχεια στο Ανατολικό (Αιτωλικό), ενώ άλλοι πήγαν με τον Μαυροκορδάτο και τον Normann στο Μεσολόγγι, στον Γάλλο Συνταγματάρχη Rayband.
Έτσι εξελίχθηκαν τα γεγονότα που οδήγησαν στην καταστροφή του Πέτα στις 4/16 Ιουλίου 1822, σύμφωνα με τον Elster. Βέβαιο είναι ότι ένας (παρ’ ολίγον…) θρίαμβος έγινε πανωλεθρία και η Επανάσταση στερήθηκε πολλούς και σημαντικούς Ευρωπαίους στρατιωτικούς που θα μπορούσαν να προσφέρουν πολλά στον Αγώνα…
Ευχαριστούμε θερμά την κυρία Παρισιάνου, τον κύριο Κωνσταντίνο Βελέντζα, συγγραφέα του βιβλίου «Η μάχη του Πέτα», τον κύριο Κώστα Παπαηλιού και την κυρία Γωγώ Νίκου από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ για τη παραχώρησή του.