Η Ελλάδα κατά την Παλαιολιθική Εποχή και την Εποχή του Χαλκού: Μινύες και Λέλεγες

Μερικές χιλιάδες χρόνια πίσω θα γυρίσουμε με το σημερινό μας άρθρο και θα ασχοληθούμε με δύο έθνη που έζησαν στον σημερινό ελλαδικό χώρο αυτή την πολύ μακρινή εποχή: τους Μινύες και τους Λέλεγες. Σχετική πρόταση είχε κάνει πριν από ένα περίπου μήνα (στις 20/06/2022) στο άρθρο μας για τους Μινωίτες και τους Μυκηναίους ένας καλός αναγνώστης, ο κύριος (Λ) – Μανιάτης και όπως του είχαμε υποσχεθεί στην απάντηση μας, θα γράψουμε άρθρο για τους Μινύες και τους Λέλεγες όταν βρούμε σχετικά στοιχεία, κάτι που κάνουμε σήμερα. Θεωρούμε βέβαια ότι το συγκεκριμένο θέμα έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον καθώς αφορά μία μακρινή και άγνωστη εποχή…

Οι διάφορες απόψεις για τους Μινύες

Βασική πηγή μας για το άρθρο είναι το βιβλίο του αείμνηστου ιστορικού και ακαδημαϊκού Μιχαήλ Σακελλαρίου (1912-2014): «Ελληνικά έθνη κατά την εποχή του Χαλκού». Να σημειώσουμε ότι η Εποχή του Χαλκού ακολούθησε την Εποχή του Λίθου(Παλαιολιθική)και προηγήθηκε της Εποχής του Σιδήρου. Η έναρξη της ποικίλλει από περιοχή σε περιοχή. Στην Ελλάδα ξεκίνησε γύρω στο 3.000 π.Χ. Στην Κίνα ξεκίνησε μετά το 1.800 π.Χ. Στον ελλαδικό χώρο κατά την Εποχή του Χαλκού αναπτύχθηκαν ο πολιτισμός των Μυκηναίων και ο πολιτισμός των Μινωιτών.
Ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι οι Μινύες δεν υπήρξαν ποτέ, κάποιοι μάλιστα έφτασαν στο σημείο να διατυπώνουν την άποψη ότι ήταν πνεύματα ενός κοσμικού μύθου…

Οι περισσότεροι μελετητές δέχονται την ιστορικότητα των Μινυών, δεν συμφωνούν όμως στον προσδιορισμό της ταυτότητάς τους. Υπάρχουν δύο γενικές επιστημονικές τάσεις. Η πρώτη αποσυνδέει τους Μινύες από τους Έλληνες. Ανάμεσα στις υποθέσεις που έχουν προβληθεί για να στηρίξουν αυτή την άποψη, είναι ότι οι Μινύες ήρθαν από την Αίγυπτο καθώς μόνο εάν κατάγονταν από τη χώρα του Νείλου θα μπορούσαν να έχουν πραγματοποιήσει τα υδραυλικά έργα της Κωπαΐδας ενώ άλλες υποθέσεις θεωρούν ότι οι Μινύες ήταν Ιλλυριοί, γιατί το επίθημα -υα- (Μινύαι) υπάρχει και σε τοπωνύμια όπως Τράμπυα (Ήπειρος), Κάρυα (Λακωνία), Καφυαί (Αρκαδία), Πισύη (Καρία) και είναι παραπλήσιο με το -οα- των Μεσσαπίων (αρχαίος λαός της νότιας Ιταλίας στη σημερινή Απουλία). Το ίδιο επίθημα (-υα-) εμφανίζεται στο εθνικό όνομα Φλεγύαι ή Φλεγύαντες, ο δεύτερος τύπος του οποίου παρουσιάζει επιπλέον το επίθημα -nt- που υπάρχει σε ιλλυρικά εθνικά όπως Ύαντες, Άβαντες, Αμύκλαντες, Αρίσβαντες κ.ά. Ενώ επίσης δύο Μινύες βασιλιάδες είχαν ιλλυρικά ονόματα: ο Αθάμας (Αθάμαντας) (επίθημα -nt-) και ο Εργίνος (επίθημα -ino). Όλες αυτές οι υποθέσεις έχουν καταρριφθεί και καθώς θα ξεφεύγαμε από τον σκοπό του άρθρου, δεν παραθέτουμε τα σχετικά επιχειρήματα.

Τέλος, ένας υποστηρικτής της άποψης ότι οι Μινύες δεν είχαν σχέση με τους Έλληνες, ο G. Poisson το 1925, γράφει ότι «είναι συγγενείς με τους Αλβανούς». Η υπόθεση αυτή όπως παρατηρεί ο Μιχαήλ Σακελλαρίου «έχει διατυπωθεί χωρίς κανένα επιχείρημα». Η δεύτερη επιστημονική τάση θεωρεί τους Μινύες Έλληνες, υπάρχουν όμως διαφορετικές απόψεις για το ποιοι ήταν αυτοί. Άλλοι θεωρούν ότι συνδέονται με τους Αιολείς, άλλοι ότι ήταν ελληνικό έθνος με ιωνική διάλεκτο κλπ. Μία άποψη η οποία εξετάστηκε ως «δραστική» λύση του προβλήματος με τους Μινύες, αναφέρει ότι αποτελούσαν ένα απροσδιόριστο μέρος των Ελλήνων.

Ήταν οι Μινύες υπαρκτό έθνος; - Το όνομα Μινύες

Η μελέτη πολλών αρχαίων κειμένων σχετικών με τους Μινύες αποδεικνύει την ιστορικότητα και τον ελληνικό χαρακτήρα τους. Η ιστορικότητα προκύπτει από το γεγονός ότι πολλά αρχαία κείμενα εντοπίζουν τους Μινύες σε συγκεκριμένους τόπους: στην Ιωλκό της Μαγνησίας, στον Ορχομενό της Βοιωτίας και στη γύρω περιοχή, στο ακρωτήριο Ταίναρο και την Τριφυλία της Μεσσηνίας. Η ελληνικότητα των Μινυών προκύπτει από το γεγονός ότι πήραν μέρος σε πανελλήνια μυθικά εγχειρήματα όπως η Αργοναυτική Εκστρατεία και ο Τρωικός Πόλεμος.

Όπως επισημαίνει ο Μιχαήλ Σακελλαρίου, το εθνικό όνομα Μινύαι προέρχεται από το θεωνύμιο (όνομα θεού) Μινύας το οποίο με τη σειρά του προέκυψε από το υδρωνύμιο (όνομα ποταμού εδώ) Μινύας, καθώς σε κάποια εποχή το όνομα Μινύας δήλωνε τόσο έναν ποταμό όσο και το πνεύμα του ποταμού αυτού. Αρχικά οι Μινύες φαίνεται ότι εμφανίστηκαν στη βορειοανατολική Θεσσαλία όπου υπήρχαν πόλη και βουνό με το όνομά τους (Μινύα) αργότερα στην Ιωλκό και τελικά στη δυτική Βοιωτία όπου υπήρχε και ποταμός Μινύας.

Όσο για την προέλευση των ονομάτων Μινύας και Μινύαι, ο Σακελλαρίου θεωρεί ότι σχετίζονται με το *minu-, «κοντός, μικρός, λεπτός» που υπάρχει στην ελληνική, τη λατινική και άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Από σημασιολογικής πλευράς, λέξη που σημαίνει «κοντός, μικρός, λεπτός» θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηρίσει έναν μικρό ποταμό.

Θεοί και ήρωες των Μινυών

Βασική μορφή στο πάνθεον των θεών και ηρώων των Μινυών ήταν ο Μινύας. Δεν είναι όμως ξεκάθαρο αν ήταν παλαιός θεός, χθόνιος ή ποτάμιος ή απλά επώνυμος ήρωας. Ο Κλύμενος ή Περικλύμενος και η Κλυμένη ή Ετεοκλυμένη ή Περικλυμένη φαίνεται να προέρχονται από παλαιές λατρευτικές επωνυμίες και κατόπιν υποστάσεις του θεού και της θεάς του κάτω κόσμου. Ο Εύφημος, ήρωας των Μινυών, ήταν εγκατεστημένος «κοντά στο στόμα του Άδη», στο Ταίναρο. Άλλοι θεοί και ήρωες των Μινυών είναι οι γνωστοί πανελλήνιοι θεοί και ήρωες Αθηνά, Αχιλλέας, Νηλέας (πατέρας του Νέστορα) κ.ά.

Σε ποιες περιοχές της Ελλάδας ζούσαν οι Μινύες; - Τι αναφέρουν οι πηγές;

Ας δούμε σε ποιες περιοχές σύμφωνα με τις πηγές ζούσαν κατά την εποχή του Χαλκού οι Μινύες. Η Βόρεια Πελασγιώτιδα είναι μία από τις περιοχές αυτές. Το βουνό κοντά στους Γόννους ονομαζόταν Μινύα. Το ίδιο όνομα είχε και μια πόλη της Θεσσαλίας η οποία κατά τον Στέφανο Βυζάντιο ονομαζόταν προηγουμένως Αλμωνία. Στα σύνορα της Μακεδονίας με τη Θεσσαλία υπήρχε πόλη με το όνομα Ορχομενός. Ο Σιμωνίδης ο Κείος , ο Δημήτριος ο Σκήψιος και ο Στράβων εντοπίζουν τους Μινύες στην Ιωλκό. Στη Φωκίδα ο επώνυμος ήρωας της πόλης Κυπάρισσος θεωρούνταν γιος του Μινύα ενώ και η Κλυμένη είχε θέση στους μύθους της περιοχής.

Στον «Νηών Κατάλογο» της «Ιλιάδας» οι Μινύες παρουσιάζονται έμμεσα να κατοικούν δύο πόλεις στη Βοιωτία, τον Ορχομενό και την Ασπληδόνα. Αργότερα περιγράφονται ως ένα έθνος που είχε υπάρξει στον Ορχομενό και τη γύρω περιοχή σε απροσδιόριστο παρελθόν πριν από την άφιξη των Βοιωτών ή τις θρακοπελασγικές επιδρομές. Όμως μια επιγραφή του 1ου π.Χ. αιώνα και ένα χωρίο του Παυσανία αποδίδουν το όνομα Μινύες στους κατοίκους του Ορχομενού κατά την ιστορική εποχή. Το γεγονός επίσης ότι στη Βοιωτία λατρεύονταν κατά το μακρινό παρελθόν ως θεότητες ο Μινύας, η Κλυμένη και ο Εύφημος όπως επίσης και η ύπαρξη ποταμού με το όνομα Μινύας καθιστούν βέβαιη την παρουσία των Μινυών στη Βοιωτία.

Αβέβαιη αντίθετα είναι η παρουσία των Μινυών στη Σικυωνία (περιοχή της Κορινθίας κοντά στο Κιάτο) και στην Αργολίδα. Επίσης όπως γράφει ο Μιχαήλ Σακελλαρίου «Δεν διαθέτουμε τεκμήρια ικανά να αποδείξουν αν τα μινυακά στοιχεία που μπορεί να εισήγαγαν στην Αρκαδία τα πρόσωπα του Μινύα και της Κλυμένης καθώς και το τοπωνύμιο Ορχομενός έφτασαν στη χώρα αυτή πριν ή μετά το τέλος της Εποχής του Χαλκού.

Στη Λακωνία σαφείς αναφορές για μινυακές εγκαταστάσεις υπάρχουν στον Ηρόδοτο και τον Πίνδαρο. Ο μεν Ηρόδοτος κάνει σχετική μνεία σε μια μακρά και με πολλά αφηγηματικά στοιχεία αφήγηση του έχοντας καταγράψει πληροφορίες που τις συνέλεξε στη Σπάρτη και στη Θήρα, ενώ ο Πίνδαρος κάνει κάποιες νύξεις σε δύο ωδές που υμνούν τη νίκη του βασιλιά της Κυρήνης Αρκεσίλαου Δ’ στις αρματοδρομίες των Πυθίων κατά το 462 π.Χ.

Πηγές του Πίνδαρου ήταν ο Δαμόφιλος ένας ευγενής κυρηναϊκής καταγωγής που έμενε στη Θήβα και ο ηνίοχος του βασιλιά Αρκεσίλαου. Υπάρχουν όμως και πολλές αναφορές μεταγενέστερων συγγραφέων που μας δίνουν αποσπασματικές πληροφορίες που άλλοτε ακολουθούν λίγο ή πολύ τον Ηρόδοτο ή τον Πίνδαρο και άλλοτε απομακρύνονται από αυτούς. Αλλά και η λατρεία του Εύφημου συνηγορεί υπέρ της παρουσίας των Μινυών στη Λακωνία. Κάποιοι μάλιστα τοποθετούν την εγκατάσταση των Μινυών στη Λακωνία γύρω στο 2.780 π.Χ. και αναφέρουν ότι ήταν οι πρώτοι κάτοικοί της.

Τέλος παρουσία των Μινυών φαίνεται βέβαιο ότι υπήρξε και στην Τριφυλία η οποία κάλυπτε στην αρχαιότητα μεγαλύτερη έκταση από τη σημερινή περιοχή της Μεσσηνίας. Ο Νέστορας αφηγούμενος μια εκστρατεία που πραγματοποίησε εναντίον των Επειών όταν ήταν νέος αναφέρει έναν ποταμό Μινύιο που οι αρχαίοι και οι σύγχρονοι ομηριστές τον ταυτίζουν με τον ποταμό Άνιγρο των κλασικών χρόνων. Ο Άνιγρος σήμερα δεν υπάρχει και βρισκόταν εκεί που σήμερα συναντάμε τη λίμνη Καϊάφα της Ηλείας. Το υδρωνύμιο Μινύιος και η χρονολογία της μαρτυρίας του δείχνουν μινυακή παρουσία στις ακτές της Τριφυλίας πολύ πριν το τέλος της μυκηναϊκής εποχής.

Ανακεφαλαιώνοντας, ο Μιχαήλ Σακελλαρίου θεωρεί βέβαιη την παρουσία Μινυών στο Δώτιο Πεδίο (περιοχή της Αγιάς του νομού Λαρίσης), στην Ιωλκό, τον Ορχομενό, στη Φωκίδα και την Τριφυλία πριν το τέλος της εποχής του Χαλκού ενώ είναι επιφυλακτικός για «διείσδυση» μινυακών στοιχείων σε Σικυωνία, Αρκαδία και Λακωνία.

Οι Λέλεγες και η σχέση τους με τον ελλαδικό χώρο

Σύμφωνα με τις αρχαίες ελληνικές παραδόσεις οι Λέλεγες και οι Πελασγοί ήταν προελληνικοί λαοί. Το εθνικό όνομα Λέλεγες έχει ενικό αριθμό Λεξ. Το λε- που μπαίνει στον πληθυντικό είναι το πρόθημα που διαφοροποιεί αυτόν τον αριθμό από τον ενικό στη γλώσσα των Χάττι, λαού που κατοίκησε στη Μικρά Ασία πριν τους Ινδοευρωπαΐους. Άρα οι Λέλεγες μιλούσαν την ίδια γλώσσα με τους Χάττι. Πιθανότατα οι Λέλεγες και άλλοι προελληνικοί λαοί επικράτησαν στην Ελλάδα νωρίτερα από την αρχή της Εποχής του Χαλκού, ως το τέλος της Νεολιθικής Εποχής (περ. 6.500-3.000 π.Χ.).

Οι Λέλεγες απλώθηκαν σε πολλές περιοχές της Ελλάδας: Θεσσαλία, Εύβοια, Λοκρίδα, Βοιωτία, Μεγαρίδα, Αιτωλία, Ακαρνανία, Λευκάδα, Ήλιδα, Λακωνία, Κυκλάδες, καθώς και σε περιοχές της δυτικής Μικράς Ασίας.

Στην Ελλάδα εξαφανίστηκαν σχετικά νωρίς κάτω από διαδοχικά στρώματα Ινδροευρωπαίων με εξαίρεση ίσως τη Δυτική Λοκρίδα (Φθιώτιδας) όπου φαίνεται ότι επιβίωσαν ως την άφιξη των Λοκρών (ίσως στην αρχή της Μυκηναϊκής Εποχής). Στη Μικρά Ασία διατηρήθηκαν περισσότερο καιρό. Η «Ιλιάδα» αναφέρει ότι ήταν σύμμαχοι των Τρώων και τους τοποθετεί κοντά στην Τροία. Άλλες κοινότητες Λελέγων υποτάχθηκαν από τους Έλληνες στην Ιωνία. Οι Κάρες υπέταξαν τους Λέλεγες που ζούσαν στην, μετέπειτα γνωστή ως Καρία, περιοχή. Οι Λέλεγες επιβίωσαν κάποιους αιώνες ως υπόδουλοι τελικά όμως αφομοιώθηκαν από τους Κάρες. Η βαθμιαία προσέγγιση των Λελέγων με τους Κάρες είναι η αιτία που οι Έλληνες από τα κλασικά χρόνια συγχέουν τους δύο λαούς.

Μεγαλύτερη σχέση απ’ όλα τα ελληνικά έθνη φαίνεται ότι είχαν οι Λέλεγες με τους Λοκρούς. Ο Ησίοδος αποδίδει το όνομα Λοκρός στον αρχηγό των λαών των Λελέγων που ο Δίας έπλασε από χώμα για τον Δευκαλίωνα.

Σύμφωνα με τον Στράβωνα, ο Αριστοτέλης στο έργο του «Αιτωλών Πολιτεία» ονόμαζε τους Λοκρούς Λέλεγες (πιθανότατα αναφερόταν στους Οζολούς Λοκρούς). Ο Διονύσιος Καλλιφώντος αναφέρει ότι οι Λοκροί που κατοικούσαν νότια από τους Αιτωλούς έφεραν άλλοτε το όνομα Λέλεγες. Στον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα αναγράφεται ότι οι Πελασγοί είχαν εκδιωχθεί από τη Θεσσαλία από τους Κουρήτες και τους Λέλεγες «που ονομάζονται τώρα Αιτωλοί και Λοκροί». Τέλος ο Στέφανος Βυζάντιος μας πληροφορεί ότι σύμφωνα με έναν συγγραφέα που δεν κατονομάζει, οι Λέλεγες υπήρχαν μετά τον Φύσκο (τον επώνυμο ήρωα της πόλης Φύσκος στην Οζολία Λοκρίδα) και ήταν οι «σημερινοί Λοκροί». Γενικότερα για τους Λέλεγες υπάρχουν αντικρουόμενα στοιχεία. Θεωρείται βέβαιο πάντως ότι συμβιούσαν σπάνια ειρηνικά όμως με τους φιλήσυχους Πελασγούς.

Οι αρχαίοι Έλληνες διατηρούσαν την ανάμνηση της ύπαρξής τους δείχνοντας τάφους Λελέγων και «λελέγεια ερύματα» (=φρούρια). Θεωρούσαν ότι πήραν το όνομα τους από τον Λέλεγα που κατά τη λακωνική παράδοση ήταν αυτόχθονας της Λακωνίας (Λελεγίας). Από τη νύμφη Κλεοχάρεια απέκτησε τον Ευρώτα, τη Θεράπνη και τον Πολυκάωνα. Αυτός παραχώρησε τη Λακωνία στο γιο του Ευρώτα, Μύλητα ή Μύλο εφευρέτη των μύλων και ίδρυσε το βασίλειο της Μεσσηνίας. Αλλού ο Λέλεγας αναφέρεται ως αυτόχθονας της Λευκάδας και αλλού ως γιος του Ποσειδώνα και της Λιβύης που πήγε από την Αίγυπτο (ή τη Λοκρίδα) στα Μέγαρα όπου κυριάρχησε. Φυλετικά πάντως οι Λέλεγες ανήκαν στη μεσογειακή ομάδα με μέτριο ανάστημα, δολιχοκεφαλία και σκούρο χρώμα δέρματος, ίριδας και τριχών.

ΠΗΓΕΣ: ΜΙΧΑΗΛ Β. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ «Ελληνικά έθνη κατά την Εποχή του Χαλκού» ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ, Ηράκλειο 2018
«ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ», Τόμος 1,Εκδοτική Αθηνών