Η Εθνική Άμυνα και η Στρατιά της Ανατολής στη Θεσσαλονίκη (1915-1918)

Η αναφορά του Παναγιώτη Σαββίδη σε άρθρο στο protothema.gr στις 2/8/2022 ότι «η προτομή του Χο Τσι Μινχ ιδρυτή του Βιετνάμ που πολέμησε στο Μακεδονικό Μέτωπο την περίοδο 1916-1917 στις τάξεις του γαλλικού στρατού, θα στηθεί στην Έδεσσα, όπως ανακοίνωσε από το Ανόι ο υπουργός Εξωτερικών Νίκος Δένδιας», προκάλεσε πλήθος συζητήσεων, τόσο για το αν όντως ο Χο Τσι Μινχ πολέμησε στη χώρα μας, όσο και για το πώς Βιετναμέζοι στρατιώτες βρέθηκαν στην Ελλάδα πριν εκατό και πλέον χρόνια.

Σκεφτήκαμε λοιπόν να γράψουμε ένα άρθρο για τη «Στρατιά της Ανατολής» και την παρουσία της στη Θεσσαλονίκη μεταξύ 1915-1918. Αν και εκείνη την περίοδο ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος βρισκόταν στην κορύφωσή του, ενώ και στη χώρα μας είχε ξεκινήσει ο εθνικός διχασμός, θα ασχοληθούμε σήμερα κυρίως με την πανσπερμία των στρατευμάτων που είχαν εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη εκείνα τα χρόνια. Πρόκειται για ένα, μάλλον άγνωστο γεγονός, που ελπίζουμε να φωτίσουμε αρκετά…

Το Μακεδονικό Μέτωπο κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο συγκρούστηκαν στο Μακεδονικό Μέτωπο η Entente Cordiale (=Εγκάρδια Συνεννόηση) ή απλά Entente (Αντάντ), η συμμαχία δηλαδή της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας στην οποία τον Ιούλιο του 1916 προσχώρησε και η Ιταλία και οι λεγόμενες Κεντρικές Δυνάμεις, δηλαδή ο συνασπισμός της Γερμανίας με την Αυστροουγγαρία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, στον οποίο προσχώρησε τον Οκτώβριο του 1915 και η Βουλγαρία η οποία έλαβε υποσχέσεις για παραχώρηση ελληνικών εδαφών. Φυσικά στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε εμπλοκή, με τη μία ή την άλλη πλευρά, δεκάδων ακόμα χωρών.

Όταν το 1914 ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ο βασιλιάς Κωνσταντίνος πίστευε στην ανωτερότητα των γερμανικών όπλων και ήθελε η Ελλάδα να παραμείνει ουδέτερη, ενώ ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος πίστευε στην ανωτερότητα των Αγγλογάλλων και ήθελε η χώρα μας να εμπλακεί στον πόλεμο στο πλευρό τους.

Όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία μπήκε στον πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων, Βρετανοί και Γάλλοι έστειλαν τις δυνάμεις τους στο Αιγαίο. Στις αρχές του 1915 επιχείρησαν ανεπιτυχώς να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη, ενώ στη συνέχεια (από τις 25 Απριλίου 1915) ξεκίνησαν την Εκστρατεία της Καλλίπολης που έληξε άδοξα τον Ιανουάριο του 1916.

Καθώς πελαγοδρομούσαν στην Καλλίπολη οι Αγγλογάλλοι, μην θέλοντας να απομακρυνθούν από την περιοχή, επέλεξαν τη Θεσσαλονίκη ως τόπο στάθμευσης και παραμονής των δυνάμεών τους. Έτσι, εκτός από όλα τα άλλα, θα μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια στους συμμάχους τους Σέρβους που είχαν ήδη αποκρούσει δύο επιθέσεις των Αψβούργων και να εμποδίσουν την κάθοδο της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο. Την ίδια ώρα όμως Γερμανία και Αυστρία υπέγραψαν μυστική συμφωνία για την εξόντωση της Σερβίας την οποία θεωρούσαν απειλή και στα τέλη Σεπτεμβρίου 1915 και η Βουλγαρία κινητοποίησε τις δυνάμεις της για να επιτεθεί στη Σερβία.

Στο μεταξύ, στις 30 Σεπτεμβρίου 1915 η κυβέρνηση Βενιζέλου έδωσε την άδεια στις δυνάμεις της Αντάντ να αποβιβαστούν στη Θεσσαλονίκη. Στις 3 Οκτωβρίου ο Βενιζέλος είπε εμπιστευτικά στους πρέσβεις Βρετανίας και Γαλλίας ότι μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τη Θεσσαλονίκη έστω κι αν η Ελλάδα ήταν τυπικά ουδέτερη. Για να καλυφθεί από τους εσωτερικούς αντιπάλους του εξέδωσε επίσημη διαμαρτυρία.

Ο Κωνσταντίνος δεν πείστηκε και στις 5 Οκτωβρίου 1915 ανάγκασε τον Βενιζέλο να παραιτηθεί. Την ίδια ώρα, το πρώτο άγημα των συμμαχικών δυνάμεων έφτανε στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Ο Ταξίαρχος Hamilton, διοικητής του κλιμακίου αναγνώρισης της Βρετανικής Δύναμης Θεσσαλονίκης ένιωθε αμήχανος: «Χάλια. Τι στο διάβολο μας έστειλαν να κάνουμε εδώ πέρα; Κάθομαι εδώ και περιμένω κι ούτε μια λέξη εντολές. Τι στο διάβολο θέλουν να κάνω;».

Στις 7 Οκτωβρίου 1915 η Σερβία δέχθηκε συνδυασμένη επίθεση από Γερμανία και Αυστροουγγαρία, ενώ στις 14 Οκτωβρίου της επιτέθηκε και η Βουλγαρία. Στο μεταξύ στη Θεσσαλονίκη οι Έλληνες αξιωματούχοι δεν ήταν ιδιαίτερα ενθουσιασμένοι με την άφιξη των Συμμάχων. Τους καλωσόρισαν παγερά και τους έβαλαν να στρατοπεδεύσουν αρκετά χιλιόμετρα έξω από την πόλη, στον δρόμο του Λαγκαδά. Αργότερα τους παραχώρησαν τη χρήση του λιμανιού, το ταχυδρομείο, τους τηλέγραφους και τον σιδηρόδρομο.

Ο γαλλικός στρατός υπό τις διαταγές του Στρατηγού Sarrail(Σαράιγ) κινήθηκε αμέσως προς βορρά με σκοπό να καταλάβει την άνω κοιλάδα του Αξιού και να διασφαλίσει την υποχώρηση των Σέρβων χωρίς όμως αποτέλεσμα καθώς ο σερβικός στρατός κατέρρευσε και αναγκάστηκε να οπισθοχωρήσει με τεράστιες απώλειες μέσα από την Αλβανία ως τις ακτές της Αδριατικής, ενώ από εκεί μεταφέρθηκε με γαλλικά πλοία στην Κέρκυρα. Οι συμμαχικές δυνάμεις που είχαν πάει στον βορρά επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη και οι σχέσεις τους με τις ελληνικές Αρχές επιδεινώθηκαν. Οι Βούλγαροι επιθυμούσαν διακαώς να κινηθούν και προς τη Θεσσαλονίκη αντιμετώπισαν όμως το βέτο των Γερμανών.

Τα Χριστούγεννα του 1915 όσα στρατεύματα βρίσκονταν ακόμα στα Δαρδανέλια κατευθύνθηκαν προς τη Θεσσαλονίκη. Μέσα σε δύο εβδομάδες είχαν συγκεντρωθεί στη «νύμφη του Θερμαϊκού» περισσότεροι από 150.000 άνδρες.

Ο Sarrail δεν οργάνωσε γραμμή άμυνας κοντά στα σύνορα, αλλά μετακίνησε όλα τα στρατεύματά του γύρω από τη Θεσσαλονίκη σε μια περιοχή από τον Γαλλικό και τον Αξιό ποταμό μέχρι τη λίμνη του Λαγκαδά, δημιουργώντας έτσι το λεγόμενο «Περιχαρακωμένο Στρατόπεδο». Στο μεταξύ οι δυνάμεις της Αντάντ στη Μακεδονία αυξάνονταν σταδιακά. Τον Απρίλιο του 1916 έφτασαν εκεί 120.000 άνδρες του ανασυγκροτημένου σερβικού στρατού προερχόμενοι από την Κέρκυρα. Στα τέλη Ιουλίου έφτασαν δύο ρωσικές ταξιαρχίες με περίπου 50.000 άνδρες. Από τα μέσα Αυγούστου 1916 άρχισαν να καταφθάνουν 44.000 Ιταλοί.

Στα τέλη του ίδιου έτους, οι δυνάμεις της Αντάντ που βρίσκονταν στη Μακεδονία υπό την αρχηγία του Sarrail ήταν περίπου 550.000 άνδρες, μαζί με το βοηθητικό προσωπικό.

Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του ΓΕΣ, το 1918 η συνολική δύναμη των συμμαχικών στρατευμάτων ανερχόταν σε 655.800, από τους οποίους οι 542.600 βρίσκονταν στην εμπρόσθια ζώνη και 113.200 στη ζώνη των μετόπισθεν.

Στην εμπρόσθια ζώνη βρίσκονταν 187.700 Γάλλοι, 117.600 Βρετανοί, 104.500 Έλληνες, 94.200 Σέρβοι, 36.300 Ιταλοί και 1.000 Αλβανοί και στα μετόπισθεν 37.500 Γάλλοι, 25.000 Έλληνες, 23.100 Σέρβοι, 19.200 Βρετανοί και 8.400 Ιταλοί. Το συμμαχικό πυροβολικό διέθετε 1.540 πυροβόλα, από τα οποία τα 472 βαρέως τύπου. Οι αντίπαλοι της Αντάντ είχαν στο Μακεδονικό Μέτωπο περίπου 570.000 άνδρες, από τους οποίους 550.000 ήταν Βούλγαροι και 20.000 Γερμανοί, κατανεμημένους σε μια γραμμή 450 χιλιομέτρων.

Πώς σχηματίστηκε η νέα κυβέρνηση Βενιζέλου;

Ο Sarrail συμπεριφερόμενος σαν διοικητής κατοχικής δύναμης συνέλαβε τους προξένους των εχθρικών δυνάμεων κι έκλεισε τους πράκτορες και τους κατασκόπους στα μουχλιασμένα μπουντρούμια του παλιού κάστρου. Ο Κωνσταντίνος απείλησε ότι αν οι δυνάμεις της Αντάντ δεν έφευγαν από τη Θεσσαλονίκη, θα διέταζε τον Ελληνικό Στρατό να αφήσει τους Βούλγαρους να περάσουν στην Ελλάδα, κάτι που έκανε τελικά. Βουλγαρικές και γερμανικές δυνάμεις πέρασαν τα στενά του Ρούπελ και αφέθηκαν να κατακτήσουν, χωρίς αντίσταση, την Ανατολική Μακεδονία. Μάλιστα συνέλαβαν αιχμαλώτους τους περισσότερους άνδρες του φιλοβενιζελικού Δ’ Σώματος Στρατού.

Στις 3 Ιουνίου 1916 ο Sarrail κήρυξε στρατιωτικό νόμο στη Θεσσαλονίκη. Στις 16/29 Αυγούστου 1916 εκδηλώθηκε στην πόλη το φιλοβενιζελικό στρατιωτικό κίνημα της Εθνικής Άμυνας με στήριξη των συμμαχικών δυνάμεων. Ο Βενιζέλος στις 13/26 Σεπτεμβρίου κατέφυγε στην Κρήτη. Εκεί σχημάτισε προσωρινή κυβέρνηση με επικεφαλής τον ίδιο, τον Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη και τον Στρατηγό Δαγκλή («Τριανδρία»).

Στις 26 Σεπτεμβρίου/9 Οκτωβρίου, ο Βενιζέλος αποβιβάστηκε στη Θεσσαλονίκη και ανέλαβε την αρχηγία της Εθνικής Άμυνας. Στις 11/24 Νοεμβρίου 1916 η Προσωρινή Κυβέρνηση κήρυξε τον πόλεμο στις Κεντρικές Δυνάμεις και προχώρησε στη διενέργεια στρατολογίας σε μεγάλη κλίμακα. Συγκροτήθηκε παράλληλα ο Στρατός Εθνικής Αμύνης, αποτελούμενος από τις Μεραρχίες Σερρών, Αρχιπελάγους και Κρήτης. Μετά τις αφόρητες πιέσεις της Αντάντ, ο Κωνσταντίνος παραιτήθηκε από τον θρόνο στις 29 Μαΐου/11 Ιουνίου 1917 και ο Βενιζέλος επέστρεψε στην Αθήνα. Αμέσως κήρυξε τον πόλεμο στις Κεντρικές Δυνάμεις, επισημοποιώντας τη συμμετοχή της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων.

Το μωσαϊκό εθνοτήτων στη Θεσσαλονίκη (1915-1918)

Μεταξύ 1915 και 1918 η Θεσσαλονίκη «φιλοξένησε» εκατοντάδες χιλιάδες άνδρες από διάφορες περιοχές της Γης.

Ο Γιάννης Μέγας υπολογίζει ότι αυτό το χρονικό διάστημα «πέρασαν» συνολικά από την πόλη και το λιμάνι της 900.000 στρατιώτες! Η Θεσσαλονίκη χρησιμοποιήθηκε ως έδρα του στρατηγείου και επιτελείου των Συμμάχων, καθώς και ως έδρα των διοικήσεων των επιμέρους επιτελείων. Στην πόλη έμεναν μόνιμα εκατοντάδες αξιωματικοί, στρατιώτες, βοηθητικό προσωπικό, γιατροί και νοσοκόμες που υπηρετούσαν στα διάφορα νοσοκομεία.
Επίσης η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε το κέντρο κάθε είδους «διασκεδάσεων» αξιωματικών και οπλιτών.

Ας δούμε όμως από πού προέρχονταν όλοι αυτοί οι στρατιωτικοί που είχαν κατακλύσει τη Θεσσαλονίκη από το 1915 ως και το 1918. Θα αναφερθούμε σήμερα περιληπτικά σε αυτούς και σε επόμενο άρθρο θα γράψουμε περισσότερα.

Από τη Γαλλία (μητροπολιτική και αποικίες) υπηρέτησαν στη Στρατιά της Ανατολής (Armee d’ Orient), συνολικά 400.000 άνδρες. Το 20% από αυτούς προερχόταν από τις γαλλικές αποικίες (την εποχή εκείνη), στη δυτική και κεντρική Αφρική, τη Μαδαγασκάρη, την Ινδοκίνα, τα νησιά του Ειρηνικού όπως η Ταϊτή και της Καραϊβικής, όπως η Μαρτινίκα, ενώ τέλος υπήρχαν και καμηλιέρηδες από τη Σαχάρα!

Ο Στρατός της Αφρικής (Armee d’ Afrique), περιλάμβανε στρατιώτες από την Τυνησία, την Αλγερία, το Μαρόκο, καθώς και Ζουάβους, που προέρχονταν από τη Ζουάγα μια ορεινή περιοχή μεταξύ Αλγερίας και Τυνησίας που δεν υποτάχθηκε ποτέ στους Οθωμανούς και ήταν εξαίρετοι πολεμιστές. Υπήρχαν επίσης άνδρες από τη Σενεγάλη και την Γκαμπόν.

Από τη Βρετανική Κοινοπολιτεία, οι πρώτοι άνδρες έφτασαν στη Θεσσαλονίκη στις 15 Οκτωβρίου 1916. Τα στρατεύματα της Κοινοπολιτείας αποτελούνταν από Άγγλους, Ιρλανδούς, Σκωτσέζους και Ουαλούς, συνεπικουρούμενους από «τάγματα εργασίας» με Βρετανούς, Μαλτέζους, Κύπριους, ντόπιους Έλληνες και αγωγιάτες (Ινδούς και Μαλτέζους). Οι βρετανικές δυνάμεις χτυπήθηκαν από την ελονοσία. Ο Γιάννης Μέγας γράφει ότι 162.517 Βρετανοί νόσησαν από μαλάρια. Συνολικά, περισσότεροι από 10.000 άνδρες της Βρετανικής Κοινοπολιτείας έχασαν τη ζωή στο Μακεδονικό Μέτωπο, οι μισοί και πλέον από ελονοσία και άλλες δυσκολογιάτρευτες ασθένειες.

Να σημειώσουμε ότι με τον όρο «Ινδοί», αναφερόμαστε σε (σημερινούς) Ινδούς, Πακιστανούς, Μπαγκλαντεσιανούς και Σιναλέζους (από τη Σρι Λάνκα), καθώς αυτές οι περιοχές ανήκαν τότε στη Μεγάλη Βρετανία. Όμως μόνο το 20% από αυτούς ήταν μάχιμοι.

Μαζί με τους πρώτους Βρετανούς αποβιβάστηκαν στη Θεσσαλονίκη γιατροί και νοσοκόμες από τρεις καναδικές νοσοκομειακές μονάδες. Στο Μακεδονικό Μέτωπο πρόσφεραν επίσης τις υπηρεσίες τους 364 νοσοκόμες από την Αυστραλία.

Η Κύπρος είχε επίσης ιδιαίτερη συμβολή στον αγώνα των Συμμάχων καθώς έστειλε στη Μακεδονία, συνολικά, 120.000 μουλάρια, απαραίτητα για τις μεταφορές. Οι Κύπριοι αγωγιάτες μέχρι τον Μάρτιο του 1919 ήταν 15.910 (89% Ελληνοκύπριοι και 11% Τουρκοκύπριοι).

Οι Σέρβοι που όπως αναφέραμε είχαν καταφύγει στην Κέρκυρα, αναδιοργανώθηκαν και στις 12 Απριλίου ξεκίνησαν για τη Θεσσαλονίκη. Η συνολική τους δύναμη ήταν 147.000 άνδρες, από τους οποίους οι 124.000 ήταν μάχιμοι. Εγκαταστάθηκαν περιμετρικά της πόλης ως και τη Χαλκιδική.
Οι Ιταλοί έστειλαν στο Μακεδονικό Μέτωπο 44.000 άνδρες, 8.324 από τους οποίους σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν, ενώ περίπου 10.000 επλήγησαν από κρυοπαγήματα το καλοκαίρι και ελονοσία τον χειμώνα.

Τον Ιανουάριο του 1917 στη Θεσσαλονίκη βρίσκονταν 187 αξιωματικοί και 8.565 στρατιώτες από τη Ρωσία οι περισσότεροι από τους οποίους μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση αρνήθηκαν να συνεχίσουν να πολεμούν…

Στις 27 Αυγούστου 1917 έφτασαν στη Θεσσαλονίκη 1.000 Αλβανοί υπό τον Essad πασά, ενώ νωρίτερα (28 Μαΐου 1916), Μαυροβούνιοι και Βόσνιοι είχαν βρεθεί στη «νύμφη του Θερμαϊκού».

Στο Μακεδονικό Μέτωπο πρόσφεραν επίσης τις υπηρεσίες τους μερικές δεκάδες άνδρες από τις Η.Π.Α. ως οδηγοί ασθενοφόρων, ενώ δεν τεκμηριώνονται οι αναφορές για παρουσία δύο Ταγμάτων από την Πορτογαλία και 6.000 ανδρών από την Τσεχοσλοβακία!

Το δράμα των Νεοζηλανδών

Τα όσα βίωσαν οι γιατροί και οι νοσοκόμες από τη Νέα Ζηλανδία που ξεκίνησαν από την Αίγυπτο για τη Θεσσαλονίκη στις 19 Οκτωβρίου 1915 είναι τραγικά και δραματικά.

Η 1η νοσοκομειακή μονάδα βάσης της Νέας Ζηλανδίας επιβιβάστηκε στο μεταγωγικό «Marquette». Καθώς εισερχόταν στον Θερμαϊκό Κόλπο, το πλοίο τορπιλίστηκε και βυθίστηκε σε δέκα μόλις λεπτά! 167 από τους 741 επιβαίνοντες στο «Marquette» χάθηκαν, ανάμεσά τους 32 γιατροί και νοσοκόμες. Άλλοι πέρασαν πολλές ώρες στη θάλασσα πιασμένοι από συντρίμμια του πλοίου. Οι επιζώντες μεταφέρθηκαν στη Θεσσαλονίκη και παρά το ότι είχαν χάσει όλο τον εξοπλισμό τους, συγκρότησαν νοσοκομειακή μονάδα στο Ζέιτενλικ (Αμπελοκήπους). Το στρατόπεδο αυτό βομβαρδίστηκε από εχθρικά αεροσκάφη τον Δεκέμβριο του 1915 και μεγάλη ποσότητα του νοσοκομειακού εξοπλισμού που είχε σταλεί εκτάκτως από τη Νέα Ζηλανδία καταστράφηκε!

Στις 3 Μαρτίου 1916 οι Νεοζηλανδοί αντικαταστάθηκαν από Καναδούς και οι περισσότεροι επέστρεψαν στην Αίγυπτο. Ορισμένοι γιατροί όμως παρέμειναν στη Μακεδονία προσφέροντας τις πολύτιμες υπηρεσίες τους σε άλλες μονάδες.

Ο Χο Τσι Μινχ και η Ελλάδα

Αναζητήσαμε σε γραπτές πηγές που διαθέτουμε, στοιχεία για το αν ο Χο Τσι Μινχ υπηρέτησε κάποιο χρονικό διάστημα μεταξύ 1915 και 1917 στην Ελλάδα. Εντοπίσαμε μόνο μια αναφορά στο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ της ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ: «Σύμφωνα με διάφορες πληροφορίες, κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο έζησε για λίγο καιρό και στη Θεσσαλονίκη, η οποία ελεγχόταν τότε από τα στρατεύματα της Αντάντ», χωρίς περισσότερα στοιχεία. Βέβαιο είναι ότι Βιετναμέζοι, Καμποτζιανοί και Λαοτινοί, γνωστοί και ως Αναμίτες, που αποτελούσαν το 1ο Τάγμα Ακροβολιστών της Ινδοκίνας (Tirailleurs Indochinois), εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη στις 10 Μαΐου 1916 και αργότερα πολέμησαν στον Στρυμόνα και την Αλβανία.
Μάλιστα 1.123 από αυτούς έχασαν τη ζωή τους στα πεδία των μαχών.

Το θέμα με τον Χο Τσι Μινχ και την Έδεσσα ξεκίνησε το 2012, όταν ο τότε Βιετναμέζος πρέσβης στη χώρα μας Vu Binh και ο Δήμαρχος της μακεδονικής πόλης Δημήτρης Γιάννου, επισκέφθηκαν τον Τρύφωνα Σιβένα, 107 ετών τότε, που τους διαβεβαίωσε ότι ο Χο Τσι Μινχ είχε ζήσει στην περιοχή, ιδιαίτερα στη γειτονική Σκύδρα.

Δυστυχώς εκτός από τη μαρτυρία του Τρύφωνα Σιβένα, που έφυγε από κοντά μας το 2015 και την αναφορά του γεννημένου στην Έδεσσα, Σόλωνα Γρηγοριάδη δεν έχουμε κάποια άλλα τεκμήρια για την παρουσία του Χο Τσι Μινχ στην Ελλάδα…

Πηγές: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΕΓΑΣ, «ΤΑ ΣΥΜΜΑΧΙΚΑ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΑ Η ΒΑΒΕΛ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ», στη σειρά «Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΟΝ Α’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ UNIVERSITY STUDIO PRES Mark Mazower, «ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΩΝ», Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2006.