Ιούλιος 1974: Οι άγνωστες ελληνοτουρκικές αερομαχίες στο Αιγαίο και τα αεροπλάνα που δεν πήγαν ποτέ στην Κύπρο

Στις 14 Αυγούστου 1974 ξεκίνησε στην Κύπρο ο «Αττίλας 2» με τον οποίο η Τουρκία κατέλαβε το 36,2% της μαρτυρικής Μεγαλονήσου ενώ ως τότε, με τον «Αττίλα 1» είχε κατακτήσει μόλις το 3% του νησιού.

Με τα λάθη και τις παραλείψεις της ελληνικής πλευράς που οδήγησαν στο τραγικό αυτό αποτέλεσμα θα ασχοληθούμε σε μελλοντικό μας άρθρο. Καθώς όμως υπάρχουν άγνωστα περιστατικά και αναπάντητα ερωτηματικά από τον «Αττίλα 1» που ξεκίνησε στις 20 Ιουλίου 1974, θα εστιάσουμε σήμερα σε αυτά.

Οι άγνωστες αερομαχίες στο Αιγαίο

Ενώ η απόβαση των Τούρκων στην Κυρήνεια είχε αρχίσει, οι γείτονες άνοιξαν ένα νέο μέτωπο στο Αιγαίο για αντιπερισπασμό και για να αποτρέψουν ελληνική επιχείρηση. Από τις 20 Ιουλίου πρώτη μέρα της τουρκικής εισβολής, η Άγκυρα προσπάθησε να δημιουργήσει τετελεσμένα στον εναέριο χώρο του Αιγαίου κηρύσσοντας ως επικίνδυνες ζώνες περιοχές του ανατολικού Αιγαίου που ανήκουν στο FIR Αθηνών και συνεπώς μόνο η Ελλάδα μπορούσε να επιβάλει περιορισμούς. Η Τουρκία επικαλέστηκε την ασφάλεια των δυτικών της παραλιών λόγω των γεγονότων στην Κύπρο.

Η Ελληνική Πολεμική Αεροπορία τέθηκε σε επιφυλακή και έθεσε όλα της τα αεροσκάφη σε ετοιμότητα 2 και 5 λεπτών.

Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλοί Έλληνες πιλότοι ξεκουράζονταν ξαπλωμένοι πάνω στους τροχούς των αεροσκαφών. Η πρώτη εικονική αερομαχία έγινε το πρωί της 20ης Ιουλίου 1974 κοντά στην Εύβοια. Ο Αρχηγός της Πολεμικής Αεροπορίας Αλέξανδρος Παπανικολάου εξέδωσε αρχικά την εξής διαταγή:
«Εις περίπτωσιν εμπλοκής τουρκικών και ελληνικών αεροσκαφών να αποφευχθεί πάσα επιθετική ενέργεια των ημετέρων αεροσκαφών άνευ προσωπικής διαταγής του Αρχηγού Ενόπλων Δυνάμεων ή του Αρχηγού Αεροπορίας».

Πέντε λεπτά αργότερα δόθηκε νέα διαταγή:
«Αεροσκάφη αναχαιτίσεως και αντιαεροπορικά μέσα θα βάλουν εφ’ όσον προσβληθούν».

Εκείνη την ημέρα έγινε το πρώτο δυστύχημα πάνω από το Αιγαίο. Ένα αεροσκάφος F-5 με χειριστή τον Ανθυποσμηναγό Δημήτριο Χατζηαντωνίου συμμετείχε σε αναχαίτιση κοντά στα Ψαρά έχοντας χάσει επαφή μέσω ασυρμάτου με τον επικεφαλής του σχηματισμού. Τα τουρκικά αεροσκάφη τον ακολουθούσαν και τα καύσιμα τελείωναν. Ο Χατζηαντωνίου επιχείρησε εσπευσμένα να προσγειωθεί στην Τανάγρα. Το αεροσκάφος συνετρίβη και, δυστυχώς, ο Χατζηαντωνίου σκοτώθηκε. Ήταν λίγο πριν τις 8 π.μ. της 22ας Ιουλίου 1974…

Στα επίσημα αρχεία της Αεροπορίας αναφέρεται πως ο Χατζηαντωνίου σκοτώθηκε «κατά την εκτέλεση διατεταγμένης αποστολής». Τίποτα περισσότερο…

Οι μαζικές παραβιάσεις των τουρκικών αεροσκαφών συνεχίστηκαν όμως. Δύο ελληνικά αεροσκάφη F-5A έλαβαν μια εντολή για «scramble» (και όχι scrable όπως αναγράφεται στο βιβλίο του Αλέξη Παπαχελά…), δηλαδή «ταχύτατη απογείωση» (για αναχαίτιση τουρκικών αεροσκαφών). Στα F-5A πιλότοι ήταν ο Υποσμηναγός (Ι) Ιωάννης Δινόπουλος και ο Ανθυποσμηναγός (Ι) Θωμάς Σκαμπαρδώνης.

Οι Έλληνες πιλότοι απογειώθηκαν από την 111 Πτέρυγα Μάχης στη Νέα Αγχίαλο και γύρω στις 13.30 εντόπισαν κοντά στον Άγιο Ευστράτιο ένα ζεύγος τουρκικών F-102. Τα τουρκικά αεροσκάφη κατάφεραν ύστερα από συνεχείς ελιγμούς να βρεθούν πίσω από το αεροσκάφος του Ανθυποσμηναγού Σκαμπαρδώνη και να εκτοξεύσουν βλήμα ΑΙΜ-4 Falcon εναντίον του, το οποίο ευτυχώς δεν βρήκε τον στόχο του. Παρακολουθώντας την εμπλοκή από μεγαλύτερο ύψος ο Υποσμηναγός Δινόπουλος εκτόξευσε δύο ΑΙΜ-9Β εναντίον των τουρκικών αεροσκαφών καταρρίπτοντας το ένα F-102.

Ο πιλότος του δεύτερου πανικόβλητος επιχείρησε να επιστρέψει στη βάση του. Λόγω όμως αποπροσανατολισμού και εξάντλησης των καυσίμων του το αεροσκάφος έπεσε και ο Τούρκος πιλότος σκοτώθηκε. Ο Αρχηγός της Πολεμικής Αεροπορίας Παπανικολάου μόλις πληροφορήθηκε για το συμβάν έδωσε στις 13.40 την εξής εντολή: «Τα ημέτερα αεροσκάφη Αεραμύνης να μην ίπτανται πέραν του 25ου Μεσημβρινού». Δηλαδή να μην πετούν ανατολικά από μια νοητή γραμμή που ένωνε το Ηράκλειο με την Άνδρο και κατέληγε δυτικά της Λήμνου. Για δεκαετίες αυτό το ιδιαίτερα σοβαρό περιστατικό δεν αναφερόταν σε καμία από τις εκθέσεις που συνέταξαν οι Αρχηγοί των Ενόπλων Δυνάμεων, ενώ δεν υπάρχει και στα αμερικανικά αρχεία.

Μοναδική αναφορά γίνεται από τον μετέπειτα Υπουργό Εθνικής Άμυνας Ευάγγελο Αβέρωφ ο οποίος σε σημείωμα του για συνάντηση που είχε με τον Αμερικανό Υφυπουργό Εξωτερικών Άρθουρ Χάρτμαν γράφει: «Επεσήμανα τας δυσχερείας τας οποίας αντιμετωπίζωμεν βραχυπροθέσμως ώστε να αποφύγωμεν την κλιμάκωσιν και εμπλοκήν αίτινες εκπηγάζουν εκ της δυσκολίας την οποίαν συναντώμεν προσπαθώντας να τηρήσωμεν απαθείς τους Αξιωματικούς. Ημέτεραι αεροπορικαί και ναυτικαί δυνάμεις κινούνται και έχουν δραστηριότητες αίτινες ανά πάσαν στιγμήν δυνατόν να προκαλέσουν αφορμήν πολέμου. Συναφώς υπενθύμισα το επεισόδιον της 22ας Ιουλίου εις περιοχήν Μυτιλήνης όπερ εφαίνετο να αγνοούν».

Το παράδοξο είναι ότι ο Αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα το 1974 Χένρι Τάσκα σε τηλεγράφημά του για τη συνάντηση Αβέρωφ-Χάρτμαν περιγράφει τα συμβάντα ως εξής:
«Στις 22 Ιουλίου ένα αεροσκάφος F-5 της Ελληνικής Αεροπορίας κατερρίφθη από ένα F-102 της τουρκικής Αεροπορίας».

Πιθανότατα ο Αμερικανός διπλωμάτης αναφέρεται στην πτώση του αεροσκάφους του Ανθυποσμηναγού Χατζηαντωνίου. Όπως γράφει ο Αλέξης Παπαχελάς «άσχετα από το τι συνέβη αυτό που δεν γνωρίζουμε είναι αν υπήρξε επικοινωνία της Αθήνας και της Άγκυρας μετά το επεισόδιο και αν συμφωνήθηκε να παραμείνει μυστικό.

Η σύρραξη στον Έβρο που αποφεύχθηκε την τελευταία στιγμή

Εκείνες τις μέρες όμως εκτός από την Κύπρο και το Αιγαίο έντονη στρατιωτική δραστηριότητα υπήρξε και στον Έβρο. Το πρωί της 22ας Ιουλίου οι Τούρκοι έριξαν τέσσερα βλήματα πυροβολικού στην ελληνική πλευρά της μεθορίου κοντά στο Σουφλί. Ο Αρχηγός του Γ’ Σώματος Στρατού και μετέπειτα Αρχηγός ΓΕΕΘΑ Ιωάννης Ντάβος ενημέρωσε τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Φαίδωνα Γκιζίκη και τη στρατιωτική ηγεσία. Ο τότε Υπουργός Εξωτερικών Κυπραίος κατέθεσε αργότερα ότι βρισκόταν στο γραφείο του Γκιζίκη μαζί με τον Ιωαννίδη όταν τηλεφώνησε ο Ντάβος για να ενημερώσει.

Σύμφωνα με τον Κυπραίο ο Γκιζίκης έδωσε το ακουστικό του τηλεφώνου στον Ιωαννίδη που είπε στον Ντάβο:
«Εάν 4 μ.μ. και δύο λεπτά (δηλ. 16.02) δεν ακούσεις στο ραδιόφωνο ότι έγινε κατάπαυση του πυρός, εδώ είναι και ο Υπουργός των Εξωτερικών και μας λέει ότι θα γίνει ,εάν δεν το ακούσεις τότε, πέρασε τα σύνορα. Δηλαδή εμείς θα χτυπήσουμε στον Έβρο». Στις 16.00 όμως ανακοινώθηκε η εκεχειρία. Η Αθήνα δεν αντέδρασε στρατιωτικά και αρκέστηκε σε ένα αυστηρό διάβημα που έκανε στον Τούρκο πρέσβη ο Κυπραίος.

Γιατί δεν πήγαν το 1974 στην Κύπρο ελληνικά μαχητικά αεροσκάφη και υποβρύχια;

Ένα ερώτημα που δεν έχει απαντηθεί ικανοποιητικά μέχρι σήμερα είναι για ποιο λόγο δεν στάλθηκαν στην Κύπρο τις πρώτες δραματικές ώρες της τουρκικής εισβολής ελληνικά μαχητικά αεροσκάφη και υποβρύχια.

Μετά από ένα κρίσιμο πολεμικό συμβούλιο στην Αθήνα το πρωί της 20ης Ιουλίου 1974 τα απομαγνητοφωνημένα πρακτικά της οποίας παρουσιάζει ο Αλέξης Παπαχελάς στο βιβλίο του «ΕΝΑ ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΔΩΜΑΤΙΟ 1967-1974», ο τότε Αρχηγός ΓΕΕΘΑ Γρηγόριος Μπονάνος είπε: «Οι αρχηγοί (ενν. των Επιτελείων) να κατέβουν κάτω τώρα». Στη σύσκεψη που ακλούθησε εξετάστηκαν διάφορα «σενάρια».

Στα συρτάρια του Α/ΓΕΕΘΑ υπήρχε το σχέδιο Κ για την επιχείρηση ΑΦΡΟΔΙΤΗ την απόκρουση δηλαδή μιας τουρκικής εισβολής στην Κύπρο. Το σχέδιο είχε ετοιμαστεί μετά την κρίση του 1964 και επικαιροποιήθηκε μετά την απόσυρση της ελληνικής Μεραρχίας από την Κύπρο το 1968. Οι σχετικές οδηγίες προέβλεπαν τα εξής:

Για τον Στρατό Ξηράς τη χρησιμοποίηση της Ελληνικής Δύναμης Κύπρου για αντεπίθεση εναντίον των Τούρκων ,μετά όμως από έγκριση του Αρχηγείου Ενόπλων Δυνάμεων στην Αθήνα. Το Πολεμικό Ναυτικό θα έστελνε ένα υποβρύχιο και δύο τορπιλάκατους για προσβολή της εχθρικής αποβατικής δύναμης ενώ η Πολεμική Αεροπορία θα έστελνε μία Μοίρα αεροσκαφών δίωξης/βομβαρδισμού για «εφάπαξ» προσβολή των εχθρών.
Σε απόρρητη έκθεση που συνέταξαν οι Μπονάνος, Γαλατσάνος (Α/ΓΕΣ), Παπανικολάου (Α/ΓΕΑ) και Αραπάκης (Α/ΓΕΝ) μετά την πτώση της χούντας εξηγούσαν στον Κωνσταντίνο Καραμανλή τι υλοποιήθηκε απ’ όσα προβλεπόταν.

Η ΕΛΔΥΚ «ενεπλάκη αυτομάτως εις τον αγώνα διότι προσεβλήθη» καθώς το Αρχηγείο Ενόπλων Δυνάμεων δεν είχε δώσει έγκαιρα τη σχετική εντολή. Δύο υποβρύχια διατάχθηκαν να κινηθούν προς την περιοχή της Ρόδου, ενώ 4 τορπιλάκατοι στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης ήταν έτοιμες να αναλάβουν δράση. Θα δούμε στη συνέχεια τι (δεν) έγινε…

Βασικό επιχειρησιακό όπλο της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας το 1974 ήταν τα αεροσκάφη F-84 και τα F-4 (Phantom) που είχαν πρόσφατα αποκτηθεί.

Όπως διηγείται ο τότε αρχηγός του Αρχηγείου Τακτικής Αεροπορίας (ΑΤΑ) Περικλής Οικονόμου, μετά τις 16 Ιουλίου πίεζε την κυβέρνηση να ξεκινήσουν οι προετοιμασίες των αεροσκαφών. Όπως η απάντηση που λάμβανε ήταν αρνητική. Μόνο το απόγευμα της 18ης Ιουλίου δόθηκε εντολή τα δεκαοκτώ F-84 να προωθηθούν στο Καστέλι της Κρήτης. Τα πληρώματά τους ήταν έτοιμα, άρτια εκπαιδευμένα και γεμάτα ενθουσιασμό.

Ωστόσο τα F-84 είχαν ένα σοβαρό μειονέκτημα που είχε επισημανθεί από το 1964. Δεν μπορούσαν να πετάξουν στην Κύπρο, να επιχειρήσουν και να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Έτσι αφού έριχναν βόμβες και ρουκέτες στους Τούρκους έπρεπε να προσγειωθούν σε αεροδρόμια της Κύπρου ή της Μέσης Ανατολής. Κι αν ούτε αυτό γινόταν, οι πιλότοι θα εγκατέλειπαν τα αεροσκάφη πηδώντας με αλεξίπτωτο. Στις 5.15 της 20ης Ιουλίου 1974 η τουρκική αεροπορία άρχισε τις επιθέσεις σε όλες τις εγκαταστάσεις της Κύπρου. Ο Οικονόμου έδωσε εντολή για ετοιμότητα 2-5 λεπτών.

Ως τις 8.30 π.μ. όλα τα αεροσκάφη ήταν έτοιμα. Όμως δεν δινόταν η εντολή από το Αρχηγείο Ενόπλων Δυνάμεων να αναχωρήσουν για την Κύπρο. Μάλιστα από το ΑΕΔ επιπλήχθηκε ο Οικονόμου γιατί πίεζε την κατάσταση. Τόνιζαν χαρακτηριστικά ότι «η κυβέρνηση δεν σκέπτεται να φτάσει σε ελληνοτουρκικό πόλεμο επειδή το ΑΤΑ θέλει να χτυπήσει την αποβατική δύναμη»…

Τελικά τα F-84 δεν πέταξαν ποτέ για την Κύπρο αφού η εντολή που δόθηκε στις 11.00 και στις 12.30 στον Οικονόμου να ξεκινήσουν τα αεροσκάφη ανακλήθηκε και τις δύο φορές.

Όσο για τα τέσσερα F-4 (Phantom) το πρωί της 22ας Ιουλίου δόθηκε εντολή να μετασταθμεύσουν από την Ανδραβίδα στο Ηράκλειο και στη συνέχεια να επιτεθούν στα τουρκικά αποβατικά και στο προγεφύρωμα που είχαν ήδη δημιουργήσει οι Τούρκοι. Όπως ανέφερε ο πιλότος ενός από τα F-4 Σκαρλάτος, τα Phantom θεωρούνταν τεχνολογικά προηγμένα και φόβητρο για τους Τούρκους. Κατά την προσγείωση στο Ηράκλειο όμως, το ένα F-4 καταστράφηκε, ενώ ένα ακόμα υπέστη ζημιές που έπρεπε να επισκευαστούν. Τα τρία Phantom ήταν τελικά έτοιμα για απογείωση στις 14.00, όμως τα ατυχήματα σε συνδυασμό με τις καθυστερήσεις ματαίωσαν την αποστολή τους. Γράφει σχετικά η έκθεση των Αρχηγών που δόθηκε στον Κ. Καραμανλή:
«Τα F-4 λόγω της αναγκαιούσης μετασταθμεύσεως εις αεροδρόμιου Ηρακλείου και της απειρίας του τεχνικού προσωπικού ως εκ της προσφάτου παραλαβής των αεροσκαφών και μη πλήρους συμπληρώσεως της εκπαιδεύσεως δια πολεμικάς επιχειρήσεις εβράδυνον να ετοιμασθούν κατά τρεις περίπου ώρας ότε (οπότε) την 11.00 της 22ας Ιουλίου ο ΑΕΔ απεφάσισε την μη χρησιμοποίησίν των». Έτσι η μόνη βοήθεια που έστειλε από αέρος στην Κύπρο το 1974 η Ελλάδα ήταν έμμεση: τα μεταγωγικά ΝΟΡΑΤΛΑΣ που μετέφεραν τους ηρωικούς καταδρομείς στην αποστολή αυτοκτονίας, στην οποία έχουμε αναφερθεί επανειλημμένα…

Όσο για τα υποβρύχια που δεν πήγαν ποτέ στην Κύπρο όπως είπε στον Αλέξη Παπαχελά ο κυβερνήτης του «ΓΛΑΥΚΟΣ», του ενός από αυτά, Βασίλειος Γαβριήλ, ο ίδιος και οι κυβερνήτες άλλων υποβρυχίων, του «ΝΗΡΕΥΣ» και του «ΤΡΙΤΩΝ», Παναγιωτόπουλος και Δριτσάκος έλαβαν στις 11 π.μ. της 19ης Ιουλίου εντολή να πλεύσουν προς τη Ρόδο καθώς θα διεξαγόταν τουρκικές ασκήσεις. Στις 15.00 αναχώρησαν από τον Ναύσταθμο της Σαλαμίνας. Στις 6.30 το πρωί της 20ης Ιουλίου και ενώ βρίσκονταν κοντά στην Αμοργό έμαθαν για την τουρκική απόβαση στην Κύπρο.

Στις 16.00 της ίδιας μέρας τους δόθηκε εντολή να «πλεύσουν υπό πολεμικάς συνθήκας και να εγκαταστήσουν περιπολία σε δύο τομείς από τις βόρειες ακτές της Κύπρου μέχρι την Τουρκία, ένα ανατολικά, ένα δυτικά, το «ΓΛΑΥΚΟΣ» και το «ΝΗΡΕΥΣ». Το «ΤΡΙΤΩΝ» συνέχισε την πορεία του προς τη Ρόδο. Το τέταρτο υποβρύχιο στάλθηκε στο ΒΑ Αιγαίο για να ελέγχει τις εξόδους από τα Στενά. Στις 21/7, στις 22.00 τα δύο πρώτα υποβρύχια διατάχθηκαν να επιστρέψουν στη Ρόδο κι ενώ βρίσκονταν 85 ν.μ. περίπου από τις ακτές της Κύπρου. Λίγο πριν φτάσουν στη Ρόδο έλαβαν νέα εντολή να κινηθούν πάλι προς τη Μεγαλόνησο. Ενώ όμως είχαν φτάσει σε απόσταση 45 ν.μ. από την Κύπρο, το πρωί της 23ης Ιουλίου και ώρα 7.00, ο «ΓΛΑΥΚΟΣ» και ο «ΝΗΡΕΥΣ» διατάχθηκαν να επιστρέψουν ξανά στη Ρόδο!

Όπως έλεγε ο αείμνηστος Βασίλειος Γαβριήλ είχε 13 τορπίλες με τις οποίες υπολόγιζε ότι θα κατέστρεφε 5-6 τουρκικά πλοία. Κάτι ανάλογο συνέβαινε και με το «ΝΗΡΕΥΣ». Αν τα δύο υποβρύχια έφταναν στην Κύπρο θα βύθιζαν τουλάχιστον 10 τουρκικά πλοία. Γιατί δεν πήγαν ποτέ τα υποβρύχια στην Κύπρο;

Κάποιοι ισχυρίζονται ότι υπήρχαν πληροφορίες ότι οι Τούρκοι θα έκαναν απόβαση στη Ρόδο και η τότε ηγεσία προτίμησε να «σώσει» το «νησί των ιπποτών» ενώ άλλοι ότι είχε δοθεί η διαβεβαίωση από τον Υφυπουργό Εξωτερικών των Η.Π.Α. Τζόζεφ Σίσκο ότι θα σταματούσε την εισβολή και εξαπατήθηκαν.

Όπως και να έχουν τα πράγματα το βέβαιο είναι ότι τα καμάρια του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού «ΓΛΑΥΚΟΣ», «ΝΗΡΕΥΣ», «ΠΡΩΤΕΥΣ» και «ΤΡΙΤΩΝ» που είχαν παραληφθεί από το 1971 ως το 1973 και οι πυραυλάκατοι «ΕΥΝΙΚΗ», «ΚΥΜΟΘΟΗ», «ΝΑΥΣΙΘΟΗ» και «ΚΑΛΥΨΩ» τύπου Compattant ΙΙ που αποτελούσαν σημαντικά στοιχεία ναυτικής υπεροπλίας έναντι της Τουρκίας δεν αξιοποιήθηκαν το 1974 και το γιατί μάλλον δεν θα το μάθουμε ποτέ…

Βασική πηγή για το άρθρο μας ήταν το βιβλίο του Αλέξη Παπαχελά «ΕΝΑ ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΔΩΜΑΤΙΟ 1967-1974», Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ 2021. Στοιχεία αντλήσαμε επίσης από το άρθρο του Ναυάρχου ε.α. Στυλιανού Πολίτη, «Η Δράση του Υ/Β ΓΛΑΥΚΟΣ τον Ιούλιο του 1974» στην «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΖΩΝΗ», Αρ. φύλλου 4343