Ηλέκτρα Αποστόλου: η ηρωίδα της Εθνικής Αντίστασης και υπέρμαχος των δικαιωμάτων των γυναικών με το τραγικό τέλος

Με μια σημαντική αγωνίστρια της Εθνικής Αντίστασης, που είχε ταυτόχρονα και σημαντική δράση στον τομέα της υπεράσπισης των δικαιωμάτων των γυναικών, την Ηλέκτρα Αποστόλου, θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο. Αν και έζησε μόλις 32 χρόνια, η δράση της ήταν έντονη και σημαντική.

Τα πρώτα χρόνια της Ηλέκτρας Αποστόλου

Η Ηλέκτρα Αποστόλου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1912 από εύπορη αστική οικογένεια. Το 1924 γράφτηκε στη Γερμανική Σχολή, όπου η γνωριμία της με έναν Γερμανό καθηγητή, οπαδό του μαρξισμού, την επηρέασε σημαντικά.

Το 1925 σε ηλικία 13 ετών έγινε μέλος της ΟΚΝΕ (Ομοσπονδία Κομμουνιστών Νεολαίων Ελλάδας) και το 1931 μέλος του Κ.Κ.Ε. και της καθοδήγησης της ΟΚΝΕ. Το 1933 διηύθυνε την εφημερίδα «Νεολαία». Το 1934 συμμετείχε στο Παγκόσμιο Αντιπολεμικό και Αντιφασιστικό Συνέδριο Γυναικών που έγινε στο Παρίσι, ως επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας. Το 1935 πήρε μέρος στο 6ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς Νέων (ΚΔΝ), εκπροσωπώντας μαζί με άλλους νέους Έλληνες την ΟΚΝΕ. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα έγινε μέλος του Γραφείου της Κ.Ε. της ΟΚΝΕ.

Σύλληψη, φυλάκιση και εξορία

Η Ηλέκτρα Αποστόλου συνελήφθη κατά τη διάρκεια της δικτατορίας Μεταξά και φυλακίστηκε στις φυλακές Αβέρωφ. Εκεί οργάνωσε μαθήματα ιδεολογικής αυτομόρφωσης και ανέπτυξε έντονη δράση για να κρατήσει ψηλά το ηθικό των συγκρατούμενών της. Ωστόσο βασανίστηκε σκληρά. Μετά από δύο χρόνια αφέθηκε ελεύθερη και πέρασε στην παρανομία. Στάλθηκε στη Θεσσαλονίκη όπου ανέλαβε γραμματέας του Γραφείου της ΟΚΝΕ Μακεδονίας-Θράκης.

Στο μεταξύ είχε παντρευτεί τον γιατρό Γιάννη Σιδερίδη, στέλεχος του ΚΚΕ. Τον Ιούνιο του 1939 συνελήφθη ξανά και καταδικάστηκε σε εξορία στην Ανάφη. Λίγο πριν φύγει για το νησί και ενώ βρισκόταν στο Τμήμα Μεταγωγών, γέννησε κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες την κόρη της, που πήρε το όνομα Αγνή. Η Αποστόλου ήταν λεχώνα μόλις εφτά ημερών όταν στάλθηκε στην Ανάφη. Η Διδώ Σωτηρίου περιγράφει στο βιβλίο της «Ηλέκτρα» ένα περιστατικό από το κυκλαδονήσι: «Έπρεπε να τη βλέπατε πώς είχε καταντήσει στο ’41. Πρησμένη από την αβιταμίνωση, αγνώριστη! Ήθελε να κατέβει ως τη θάλασσα τη μέρα που περιμέναμε κείνο το πολυπόθητο καράβι, που θα μας έφερνε τα τρόφιμα. Δεν πρόλαβε να κάνει λίγα βήματα κι έπεσε ξερή χάμω. Ξανασηκώθηκε, ξανάπεσε θέληση να δεις! «Θα φτάσω», έκανε «Εγώ θα κουμαντάρω το κορμί μου ή η πείνα». Έτσι, με το καλαμπούρι και τα θάρρητά της, την πίστη και την αισιοδοξία της, μας μπόλιαζε όλους και μας κρατούσε ψηλά το ηθικό».

Την ίδια περίοδο με την Ηλέκτρα, συνελήφθη και ο άντρας της που οδηγήθηκε στη συνέχεια στις φυλακές Κέρκυρας. Όμως η Αποστόλου δέχθηκε μεγάλο πλήγμα όταν ο Γιάννης Σιδερίδης υπέγραψε «δήλωση μετανοίας» συμβιβαζόμενος. Από την Ανάφη όπου βρισκόταν του έγραψε: «Φρόντισε μην πέσεις πιο χαμηλά…». Σύντομα σταμάτησε να του γράφει. Έσφιξε την καρδιά της και ζήτησε διαζύγιο. Ο Γιάννης Σιδερίδης πέθανε στα τέλη Δεκεμβρίου 1942 σε γερμανικές φυλακές, κάτι που προκάλεσε μεγάλη θλίψη στην Ηλέκτρα.

Τον Αύγουστο του 1942 η Αποστόλου με την κόρη της Αγνή ήρθε από την Ανάφη στην Αθήνα για να κάνει εγχείρηση, καθώς έπασχε από έλκος στομάχου. Μεταφέρθηκαν στο Τμήμα Μεταγωγών. Στις 8 Σεπτεμβρίου, η Ηλέκτρα Αποστόλου πήρε μία πολύ δύσκολη απόφαση. Αναγκάστηκε να αποχωριστεί την κόρη της, την οποία παρέδωσε στην αντιστασιακή οργάνωση. «Εθνική Αλληλεγγύη» για να τη φροντίσουν. Ήταν ο μόνος τρόπος για να είναι ελεύθερη να δραπετεύσει, κάτι που έκανε την επόμενη κιόλας μέρα.

Ένας χωροφύλακας άφησε ανοιχτό το κελί της, γιατί τον κάλεσε ξαφνικά ένας αξιωματικός. Άφησε μάλιστα την καραβάνα με το συσσίτιό του πάνω στον πάγκο που έτρωγε κι έφυγε. Η Αποστόλου πήρε τη ρόμπα της καθαρίστριας που είχε προμηθευτεί από μέρες, έδεσε ένα κεφαλομάντιλο και με την καραβάνα με το συσσίτιο του χωροφύλακα κινήθηκε προς την έξοδο. Με ηρεμία και αποφασιστικότητα διέσχισε την αυλή. Ο σκοπός στην πόρτα ήταν νέος. Η Ηλέκτρα παριστάνοντας την καθαρίστρια που πήρε το συσσίτιό της και έφτασε δίπλα του. Ο σκοπός άνοιξε την εξώπορτα. «Γεια σου» της είπε, «καλή όρεξη στη μακαρονάδα» - «Γεια σου» απάντησε ψύχραιμα η Αποστόλου.

Βγαίνοντας δεν κοίταξε πίσω της. Έβγαλε το φακιόλι και αφού παράτησε τη καραβάνα με το φαγητό, καθώς κανείς δεν την ακολούθησε, έτρεξε προς την ελευθερία.

Τα χρόνια της ελευθερίας της Ηλέκτρας Αποστόλου (1942-44)

Από τη δεύτερη κιόλας μέρας της ελευθερίας της, η Ηλέκτρα Αποστόλου ξεκίνησε την αντιστασιακή της δράση. Πέρασε βέβαια πάλι στην παρανομία και εντάχθηκε στην εθνικοαπελευθερωτική, φεμινιστική οργάνωση «Λεύτερη Νέα». Θεωρούσε ότι η συμμετοχή στους πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες είναι απαραίτητη για να επιτευχθεί η γυναικεία χειραφέτηση. Συμμετείχε στο Κεντρικό Συμβούλιο της ΕΠΟΝ και ανέλαβε επικεφαλής της προπαγάνδας και της διαφώτισης της ΚΟΑ (Κομματική Οργάνωση Αθήνας) του Κ.Κ.Ε. Ήταν υπεύθυνη για την ομάδα που συνέτασσε και διακινούσε το έντυπο προπαγανδιστικό υλικό στις συνοικίες της Αθήνας.

Πρόκειται για τραγικά και εφιαλτικά χρόνια. Παραθέτουμε τρία χαρακτηριστικά περιστατικά από το βιβλίο της Διδώς Σωτηρίου «Ηλέκτρα».

«Στην οδό Αθηνάς, ένας χιτλερικός σπάζει τους καρπούς των χεριών ενός πεινασμένου παιδιού, γιατί «έκλεψε» μια κουραμάνα! Στον Μακρυγιάννη, ένας ένδοξος αξιωματικός της Βέρμαχτ τρώει στη λιακάδα με τους φίλους του. Πετάει ένα κοψίδι και διασκεδάζει καθώς παιδιά και σκυλιά κυλιούνται χάμω για να το διεκδικήσουν, κι αλληλοματώνονται μέχρι θανάτου… Στο Κολωνάκι, ένας γκεσταπίτης υποχρεώνει έναν σεβάσμιο Αθηναίο επιστήμονα να βγει στο δρόμο και με τη γλώσσα του να καθαρίσει τα πατριωτικά συνθήματα που βρέθηκαν γραμμένα στους τοίχους του σπιτιού! Αυτός είναι ο φασισμός, αυτή είναι η νέα τάξη του, αυτή είναι η σκλαβιά».

Η νέα σύλληψη και ο μαρτυρικός θάνατος

Στις 25 Ιουλίου 1944 επρόκειτο να γίνουν συνεδριάσεις σε όλες τις συνοικίες της Αθήνας με θέμα τη λαϊκή διαφώτιση. Η Ηλέκτρα Αποστόλου είχε σημαντικό ρόλο σε όλο αυτό.

Όμως τα γεγονότα εξελίχθηκαν πολύ άσχημα γι’ αυτή. Παρά τις προφυλάξεις που έπαιρνε, στην οδό Καλύμνου βλέπει έναν άνδρα που την κάρφωνε με το βλέμμα του. Επρόκειτο για «Γκεσταπίτη», γράφει η Διδώ Σωτηρίου, παλιό της «γνώριμο» από το Τμήμα Μεταγωγών. Η Αποστόλου πάλεψε σκληρά μαζί του και φάνηκε ότι μπορούσε να του ξεφύγει. Έχοντας φτάσει στην οδό Τρίτης Σεπτεμβρίου ο Γκεσταπίτης έβγαλε τη σφυρίχτρα του και σφύριξε.

Ένα γερμανικό αυτοκίνητο σταμάτησε μπροστά τους καθώς οι ναζί άκουσαν το σφύριγμα. Η Αποστόλου τους μίλησε στα γερμανικά και προσπάθησε να αμυνθεί. Δεν κατάφερε όμως τίποτα. Συνελήφθη στη διασταύρωση των οδών Γ’ Σεπτεμβρίου και Ιθάκης και οδηγήθηκε στο ξενοδοχείο «Κρυστάλ» στην οδό Ελπίδος, όπου ήταν το παράρτημα ανακρίσεων της «Ειδικής Ασφάλειας Αθηνών». Η οδός Ελπίδος βρίσκεται κοντά στην Πλατεία Βικτωρίας, τότε γνωστή ως Πλατεία Κυριακού. Το «Κρυστάλ» ήταν τριώροφο ξενοδοχείο για συνταξιούχους, εργένηδες και ζευγαράκια. Η 4η Αυγούστου νοίκιασε αρχικά το κτίριο στην οδό Ελπίδος 5 για να το χρησιμοποιήσει σαν παράρτημα της Ειδικής Ασφάλειας. Στα χρόνια της Κατοχής οι Ιταλοί πρώτα και έπειτα οι Γερμανοί επιτάξανε το «Κρυστάλ», το οποίο από τον Μάρτη του 1944 το χρησιμοποιούσε η Ειδική Ασφάλεια.

Το ξενοδοχείο σύμφωνα με κάποιες πηγές βρισκόταν στην οδό Ελπίδος 3, όμως το πιθανότερο είναι να βρισκόταν στην οδό Ελπίδος 16. Η «Ειδική Ασφάλεια» («Διεύθυνση Ειδικής Ασφαλείας του Κράτους) ήταν ειδικό τμήμα της Ελληνικής Χωροφυλακής που ιδρύθηκε τον Φεβρουάριο του 1929 από την κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου, με σκοπό τη δίωξη του κομμουνισμού και τη σύλληψη κομμουνιστών στην πρωτεύουσα και αργότερα στα προάστια της Αθήνας. Το 1933 ο Διοικητής της Ταγματάρχης Χωροφυλακής Αργύριος Δικαίος συμμετείχε στην απόπειρα δολοφονίας του Ελ. Βενιζέλου στην Κηφισιά, στην οποία τραυματίστηκαν ο Κρητικός πολιτικός και η γυναίκα του Έλενα και σκοτώθηκε ένα μέλος της φρουράς του. Μετά το 1936 η «Ειδική Ασφάλεια» αναβαθμίστηκε από το καθεστώς Μεταξά.Στα χρόνια της Κατοχής η «Ειδική Ασφάλεια» συνεργάστηκε με τους Γερμανούς κατακτητές και τις υπηρεσίες τους.

Όταν η Ηλέκτρα Αποστόλου μεταφέρθηκε στο «Κρυστάλ» άρχισε να ανακρίνεται:

• Λέγε! Πώς σε λένε;
• Ελληνίδα
• Πού κάθεσαι;
• Στην Ελλάδα
• Βάλ’ το καλά στο μυαλό σου, Βουλγάρα! Σ’ εμάς τούτα δεν πιάνουν. Αν δεν τα ξεράσεις όλα, θα σε κρεμάσουμε… Με ποιον είχες επαφές; Ποιος σου έδινε εντολές;
• Η πατρίδα!
• Ποιον υπηρετούσες;
• Το λαό!
• Λέγε! Λέγε! Λέγε!

Όλο αυτό το διάστημα η Αποστόλου δεχόταν ανελέητα χτυπήματα με μαστίγιο. Οι βασανιστές της αποχώρησαν… απειλώντας ότι θα συνεχίσουν το «έργο» τους το βράδυ. Η Αποστόλου κοιμήθηκε και ξύπνησε γύρω στις 7 το απόγευμα. Τα δόντια της ήταν σπασμένα, τα χείλη της πρησμένα, το φουστάνι της σκισμένο και γεμάτο αίματα.

Στο μυαλό της υπήρχε μόνο η σκέψη για το πώς θα καταφέρει να αποδράσει. Χωρίς να την αντιληφθούν οι σκοποί έφτασε στο μπάνιο κι από εκεί, με δυσκολία πήδηξε ένα τοίχο και βρέθηκε στον κήπο του γειτονικού «μεγαλόσπιτου». Ήθελε μόλις δέκα μέτρα να φτάσει στη σιδερένια εξώπορτα που οδηγούσε στην οδό Δεριγνύ. Αν έφτανε εκεί, θα είχε σωθεί. Για κακή της τύχη όμως έπεσε πάνω στην ιδιοκτήτρια του σπιτιού, που είχε «στενές σχέσεις» με τους άνδρες της Ειδικής Ασφάλειας, που την είχαν μάλιστα διορίσει και καθαρίστρια. Αυτή άρχισε να στριγκλίζει και να ουρλιάζει.

Η Αποστόλου έτρεξε προς την εξώπορτα, η οποία όμως ήταν κλειστή. Στο «Κρυστάλ» σήμανε συναγερμός και το τετράγωνο περικυκλώθηκε. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο η Ηλέκτρα πιάστηκε ξανά και μεταφέρθηκε στο ξενοδοχείο. Από εκεί δεν βγήκε ποτέ ζωντανή… Ήταν 26 Ιουλίου 1944.

Οι δολοφόνοι της Αποστόλου – Η ιατροδικαστική έκθεση

Όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, βασανιστές και δολοφόνοι της Ηλέκτρας Αποστόλου ήταν ο Διοικητής της «Εθνικής Ασφάλειας» Υποστράτηγος Αλέξανδρας Λάμπου, ο Ανθυπασπιστής Ευσέβιος Παρθενίου και ο Μηνάς Καθρέπτης.

Αν και το φθινόπωρο του 1945 στη δίκη των δωσιλόγων καταδικάστηκαν σε ισόβια, λίγους μήνες αργότερα αποφυλακίστηκαν και συνέχισαν τη σταδιοδρομία τους.. Ο μεν Λάμπου συνταξιοδοτήθηκε ως Αντιστράτηγος, ενώ ο Παρθενίου σταδιοδρόμησε στη Βασιλική Χωροφυλακή… Ανατριχιαστικά είναι όσα γράφει στην έκθεσή του ο ιατροδικαστής Πέτρος Τζαφέρης:

«… σήμερον 26ην Ιουλίου 1944, ενήργησα λεπτομερή νεκροψίαν επί του πτώματος αγνώστου γυναικός, ετών 33 περίπου… Το τριχωτόν της κεφαλής έχει αποκοπεί ατέχνως δια μαχαιριδίου. Κατά το πρόσθιον τμήμα της κόμης παρατηρείται φρύξις (καψάλισμα, έγκαυμα) των τριχών. Από της μιας μασχάλης προς την ετέραν δια του στήθους και όπισθεν του κορμού υπάρχουν δύο παράλληλα εντυπώματα (ίχνη, αποτυπώματα) άτινα παρήχθησαν εκ της πιέσεως χονδρού σχοινίου. Φαίνεται ότι το σώμα αιωρήθη εν ζωή από την μασχαλών…». Οι βασανιστές δολοφόνοι της Αποστόλου όπως αναγράφεται στη συνέχεια της έκθεσης χρησιμοποίησαν μαστίγιο, συρμάτινο σχοινί, αλυσίδα κλπ.

Η εκδίκηση του Κ.Κ.Ε. για τη δολοφονία της Ηλέκτρας Αποστόλου

Το άψυχο σώμα της Ηλέκτρας Αποστόλου βρέθηκε πεταμένο στον δρόμο στις 27 Ιουλίου 1944. Όταν τα στελέχη του Κ.Κ.Ε. πληροφορήθηκαν τον θάνατό της αποφάσισαν να πάρουν εκδίκηση. Το επόμενο διάστημα ξέσπασε ένα πρωτοφανές κύμα εκτελέσεων στην Αθήνα. Μέσα σε μια βδομάδα μόνο (1-7 Αυγούστου), 50 άτομα δολοφονήθηκαν στην πρωτεύουσα από «αόρατους εκτελεστές» της ΟΠΛΑ (Οργάνωση Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών). Πάνω στα πτώματα βρίσκονταν μικρά σημειώματα με το όνομα «Ηλέκτρα» και έναν διαφορετικό αριθμό: «Ηλέκτρα 1», «Ηλέκτρα 2», «Ηλέκτρα 3» κλπ. Ανώτερα ή μεσαία στρατιωτικά στελέχη, χωροφύλακες και ταγματασφαλίτες βρίσκονταν δολοφονημένοι κυρίως σε συνοικίες που είχαν τη φήμη «κομμουνιστικών προπυργίων» στην Αθήνα. Έτσι ξεκίνησε ο λεγόμενος «Ματωμένος Αύγουστος» του 1944 για τον οποίο ο Γιώργος Θεοτοκάς γράφει:

«Ζω σε μια πολιτεία που έχει πάθει ένα είδος αμόκ. Στην περιφέρεια της Αθήνας κάθε βράδυ γίνονται μάχες σωστές ανάμεσα στο ΕΑΜ και στα σώματα ασφαλείας. Στο κέντρο της πόλης γίνονται σωστές δολοφονίες. Παράξενο μας φαίνεται όταν δεν ακούγονται πυροβολισμοί» («Τετράδια Ημερολογίου 1939-1953»).

Αδελφός της Ηλέκτρας Αποστόλου ήταν το στέλεχος του ΚΚΕ και πολιτικός Λευτέρης Αποστόλου(1903-1981), ενώ η κόρη της Αγνή Σιδερίδου εγκαταστάθηκε στη Μόσχα, όπου μάλιστα τον Απρίλιο του 2015 είχε σύντομη συνάντηση με τον τότε πρωθυπουργό Αλέξη Τσίπρα κατά την επίσκεψη του τελευταίου στη ρωσική πρωτεύουσα.




Πηγές: ΔΙΔΩ ΣΩΤΗΡΙΟΥ, «ΗΛΕΚΤΡΑ», 4η ΕΚΔΟΣΗ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ 2014
ΙΑΣΟΝΑΣ ΧΑΝΔΡΙΝΟΣ, «Το τιμωρό χέρι του λαού – Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα 1942-1944», Γ’ έκδοση, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΕΜΕΛΙΟ, 2012
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ, τ. 1, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ