Φάτα Μoργκάνα: Ο θρύλος και η αλήθεια για τον διπλό αντικατοπτρισμό

Πρόκειται για νεράιδα των θρύλων και των μυθιστοριών του κύκλου του Αρθούρου, η καταγωγή της οποίας είναι αβέβαιη. Κάποιοι θεωρούν ότι προήλθε από την κελτική Muirgen (θαλασσογεννημένη), άλλοι από την ιρλανδική θεά του πολέμου Morrigan και άλλοι από την κελτική Ματρόνα, τη Modron.

Αναφέρεται για πρώτη φορά στο έργο του Τζέφρι του Μόνμοθ «Η Ζωή του Μέρλιν» ( Vita Merlini) που γράφτηκε περίπου το 1150. Στην αφήγηση αυτή, η νεράιδα γνωρίζει τις τέχνες της θεραπείας και της μεταμόρφωσης και βασιλεύει μαζί με τις αδελφές της στο νησί Άβαλον (νησί του βρετανικού μυθικού κύκλου, μια μορφή Ηλυσίων Πεδίων) , όπου μεταφέρθηκε και συνέχισε να ζει αιώνια ο Αρθούρος μετά τον θανάσιμο τραυματισμό του. Στη μυθιστορία «Erec» («Ερέκ», περ.1165) του Κρετιέν ντε Τρουά εμφανίζεται για πρώτη φορά ως αδελφή του Αρθούρου.

Με το πέρασμα του 12ου και του 13ου αιώνα διαμορφώθηκαν δυο παραδόσεις: μια που της αποδίδει αγαθό και άλλη κακό χαρακτήρα. Στον «Κύκλο της Βουλγκάτα»(13ος αι), εμφανίζεται να προκαλεί προβλήματα στις σχέσεις του Αρθούρου με τη Βασίλισσα του Γκουίνεβιρ, αλλά τελικά σπεύδει να βοηθήσει τον ετοιμοθάνατο Αρθούρο. Η έμφαση αυτή του μοχθηρού χαρακτήρα της, αντανακλά τη δυσπιστία των μυθιστοριών στις νεράιδες και τις μάγισσες, καθώς θεωρούνταν ότι κατείχαν διαβολικές γνώσεις.

Αλλού, όπως στο έργο «Le Morte Darthur» («Ο θάνατος του Αρθούρου») του σερ Τόμας Μάλορι, απομακρύνει με μαγικό τρόπο τον τραυματισμένο Αρθούρο που όμως πεθαίνει και το σώμα του θάβεται με χριστιανική τελετή στο Άβαλον – Γκλάστονμπερι. Σε αρκετά κείμενα του 13ου και του 14ου αιώνα, ο Αρθούρος δεν πέθανε αλλά εξακολούθησε να περιθάλπεται από τη Μοργκάνα στο Άβαλον ώσπου να φτάσει το πλήρωμα του χρόνου και να επιστρέψει στο βασίλειό του. Ορισμένα από αυτά συνδέονται με τη Σικελία, πιθανότατα λόγω της επίδρασης της νορμανδικής κατάκτησης. Στις περισσότερες μεταγενέστερες διηγήσεις υπάρχει έντονη επίδραση των χριστιανικών διδασκαλιών.

Ο αντικατοπτρισμός Φάτα Μοργκάνα
Στη Σικελική παράδοση, Φάτα Μοργκάνα λέγεται ως τις μέρες μας ένας αντικατοπτρισμός που εμφανίζεται συχνά στον Πορθμό της Μεσσήνης και συνδέεται με την επιμήκυνση ενός αντικειμένου που βρίσκεται στην απέναντι ακτή. Ο τύπος αυτός του αντικατοπτρισμού ονομάζεται γενικότερα Φάτα Μοργκάνα και αποτελεί συνδυασμό του προς τα πάνω και του προς τα κάτω διπλού αντικατοπτρισμού.

Έτσι, όταν επικρατούν ιδανικές συνθήκες, αντικείμενα (π.χ. πλοία, βράχοι κλπ.) μπορεί να φαίνονται σαν οπτασία, εν μέρει στον ουρανό και εν μέρει στη θάλασσα. Ο τύπος αυτός του αντικατοπτρισμού που εμφανίστηκε και στα Χανιά (στην περιοχή των οποίων, στο Φραγκοκάστελλο συγκεκριμένα παρουσιάζονται οι Δροσουλίτες, που θεωρούνται επίσης αντικατοπτρισμός) παρατηρείται επίσης στον Κόλπο Τογιάμα, στη δυτική ακτή της Ιαπωνίας και στις λεγόμενες Μεγάλες Λίμνες της Βόρειας Αμερικής (Σουπίριορ, Ίρι, Χιούρον, Μίσιγκαν και Οντάριο).

Στο ιταλικό Λεξικό Lo Zingarelli(2022) βρήκαμε ότι η λέξη Fata εμφανίζεται για πρώτη φορά στα ιταλικά, ήδη από το 1250. Στο Λεξικό Merriam Webster διαβάζουμε ότι ο όρος «Fata Morgana» πρωτοεμφανίστηκε το 1785. Παλαιότερα είχε συνδεθεί με «μαγικά» φαινόμενα. Σήμερα γνωρίζουμε ότι τέτοιες οπτικές ψευδαισθήσεις προκαλούνται από τις ατμοσφαιρικές συνθήκες. Γενικότερα ο όρος «Φάτα Μοργκάνα» είναι συνώνυμος του αντικατοπτρισμού.

«Fata Morgana» και Νίκος Καββαδίας

«Fata Morgana» τιτλοφορείται και ένα έξοχο ποίημα του Νίκου Καββαδία, που μελοποίησε και ερμηνεύει με την υπέροχη φωνή της η σπουδαία Μαρίζα Κωχ (1977).
Πηγή: ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΠΑΠΥΡΟΣ – ΛΑΡΟΥΣ – ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ, τ.59