Ιράν: Ο Σάχης, η Ισλαμική Επανάσταση και οι γυναίκες πριν και μετά το 1979
25.09.202214:43
Η εξέγερση του 1977-78 και η ανατροπή του το 1979 - Οι περιορισμοί που επιβλήθηκαν στις γυναίκες από τους φανατικούς ισλαμιστές που άλλαξαν το πρόσωπο της χώρας
Στις 16 Σεπτεμβρίου 2022, ηMasha Amini μια κοπέλα εικοσιδύο ετών στο Ιράν έφυγε από τη ζωή μετά από σύντομη νοσηλεία της σε νοσοκομείο.Είχε συλληφθεί στις 13 Σεπτεμβρίου από τη διαβόητη Θρησκευτική Αστυνομία (Αστυνομία Ηθών) του Ιράν γιατί κάποιες τούφες μαλλιών της εξήχαν από το χιτζάμπ (hijab, παραδοσιακό κάλυμμα των μαλλιών και του λαιμού των Μουσουλμάνων γυναικών, πρώτη εμφάνιση της λέξης το 1980 κατά το Merriam Webster) που φορούσε. Σύρθηκε σε ένα βαν όπου δέχθηκε βίαια σωματική επίθεση, κάτι που συνεχίστηκε και στο κρατητήριο. Μόλις αφέθηκε ελεύθερη παραπονέθηκε ότι δεν αισθανόταν καλά και οδηγήθηκε στο νοσοκομείο όπου διαπιστώθηκε ότι ήταν εγκεφαλικά νεκρή και μια μέρα αργότερα έφυγε απ' τη ζωή. Κάμερες στο αστυνομικό τμήμα τη δείχνουν να προσπαθεί να κρατηθεί από καρέκλες και έπειτα να καταρρέει.
Ο θάνατός της ή μάλλον η δολοφονία της, προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων και έγινε αφορμή να ξεσπάσουν σε ολόκληρο το Ιράν διαδηλώσεις, στη διάρκεια των οποίων έχασαν τη ζωή τους δεκάδες άτομα και τραυματίστηκαν εκατοντάδες.
Ένα κίνημα συμπαράστασης προς τις γυναίκες του Ιράν και γενικότερα όλες τις γυναίκες του κόσμου που δεν απολαμβάνουν ούτε καν τα στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα ξέσπασε σε όλο τον κόσμο. Φυσικά και στην Ελλάδα υπήρξαν έντονες αντιδράσεις και διαδηλώσεις για τον θάνατο της νεαρής Ιρανής. Τα σόσιαλ μίντια πήραν φωτιά και από τα Μ.Μ.Ε. υπήρξαν εκτενείς αναφορές στο θέμα. Πόσοι όμως γνωρίζουν ότι ακόμα και τα στοιχειώδη δικαιώματα των γυναικών παραβιάζονται στο Ιράν για περισσότερα από 40 χρόνια;
Όταν την ασιατική χώρα, γνωστή παλαιότερα ως Περσία, κυβερνούσε ο Σάχης Ρεζά Παχλαβί, είχαν γίνει κάποια σημαντικά βήματα στο θέμα της ισότητας των δύο φύλων. Όταν όμως ο Σάχης ανατράπηκε και η εξουσία πέρασε στα χέρια των φανατικών ισλαμιστών με επικεφαλής τον κληρικό Αγιατολάχ Χομεϊνί (1979), τα δικαιώματα που είχαν δοθεί στις γυναίκες αφαιρέθηκαν και παράλληλα επιβλήθηκαν μια σειρά από αυταρχικά και απάνθρωπα μέτρα σε βάρος τους. Ας δούμε τι γινόταν στο Ιράν στα χρόνια του Ρεζά Παχλαβί και τι ακολούθησε μετά την ανατροπή του το 1979 στο θέμα των δικαιωμάτων των γυναικών στο Ιράν.
Πώς έγινε η ανατροπή του Ρεζά Παχλαβί;
Ο Μοχαμάντ Ρεζά Παχλαβί γεννήθηκε στην Τεχεράνη στις 26 Οκτωβρίου 1919. Διαδέχθηκε τον πατέρα του τον Σάχη (βασιλιά) Ρεζά Σαχ Παχλαβί, που εγκατέλειψε το Ιράν, το 1941, μετά από συνδυασμένη βρετανοσοβιετική εισβολή και ορκίστηκε να μην στεφθεί επίσημα, πριν οδηγήσει τη χώρα του στην πρόοδο και την ευημερία μέσα από τη λεγόμενη "λευκή επανάσταση". Το 1951 ο Μοχαμάντ Ρεζά Παχλαβί εγκατέλειψε τη χώρα του μετά από σύγκρουση με τον εθνικιστή Μοχαμάντ Μοσαντέκ που έγινε πρωθυπουργός και εθνικοποίησε τις πετρελαιοπηγές του Ιράν. Με τη βοήθεια των Δυτικών στις 19 Αυγούστου 1953 ο Στρατηγός Φαζλολάχ Ζαχέντι ανέτρεψε τον Μοσαντέκ και ο Σάχης επανήλθε στο Ιράν.
Άρχισε την αιματηρή εκκαθάριση των αντιπάλων του και κατάργησε τα πολιτικά κόμματα. Τον Οκτώβριο του 1954 αποκατέστησε τα δικαιώματα των δυτικοευρωπαϊκών εταιρειών στο πετρέλαιο, υπογράφοντας μια συμφωνία με ένα κονσόρτσιουμ των οκτώ μεγαλύτερων πετρελαϊκών εταιρειών και αντάλλαγμα ποσοστό ως 50% επί των κερδών. Η προσχώρηση του Ιράν στο δυτικό σύστημα ολοκληρώθηκε το 1955 με την ένταξή του στο Σύμφωνο της Βαγδάτης. Ο Σάχης ασχολήθηκε στη συνέχεια με την πολιτική και οικονομική αναδιοργάνωση της χώρας του.
Τον Ιανουάριο του 1963 ένα δημοψήφισμα επικύρωσε μια σειρά από μεταρρυθμίσεις, ανάμεσα στις οποίες ήταν η επέκταση του δικαιώματος ψήφου και στις γυναίκες. Ο Μοχαμάντ Ρεζά Παχλαβί στέφθηκε "βασιλεύς των βασιλέων" και "φως των Αρείων" το 1967 και αμέσως μετά τοποθέτησε στο κεφάλι της τρίτης συζύγου του Φαράχ Ντιμπά το στέμμα της αυτοκράτειρας (σαχ-μπανού). Για πρώτη φορά στα 2.500 χρόνια της περσικής μοναρχίας υπήρξε και αυτοκράτειρα, κάτι που αποτελούσε απτό δείγμα της προσπάθειας του Σάχη για χειραφέτηση των γυναικών. Παρά τα κάποια σωστά μέτρα που έλαβε, ο Ρεζά Παχλαβί, κυβερνούσε αυταρχικά.
Το 1975 απαγορεύτηκε η κυκλοφορία πολλών εφημερίδων και περιοδικών. Υπήρχαν φαινόμενα διαφθοράς, ανάμειξη ξένων δυνάμεων και προσπάθεια φίμωσης οποιασδήποτε αντιπολιτευτικής φωνής μέσω της μυστικής υπηρεσίας Σαβάκ. Παράλληλα, ο Σάχης έχανε σταδιακά την υποστήριξη του σιιτικού κλήρου, κάτι που άρχισε το 1953 με την παραίτηση του Μοσαντέκ και κορυφώθηκε το 1975 όταν αρνήθηκε να λάβει μέρος στο εμπάργκο πετρελαίου των χωρών του ΟΠΕΚ και συνέχισε να δίνει πετρέλαιο στο Ισραήλ. Έτσι, τον Νοέμβριο του 1977 ξέσπασαν οι πρώτες ταραχές στην Τεχεράνη, αλλά και στην Ουάσινγκτον την οποία επισκεπτόταν ο Σάχης. Από τις 7 ως τις 9 Ιανουαρίου 1978 η ιερή πόλη Κομ συγκλονίστηκε από διαδηλώσεις εναντίον του Σάχη στις οποίες σκοτώθηκαν 60 άτομα.
Στις 18 Φεβρουαρίου 1978 ο στρατός επιτέθηκε εναντίον διαδηλωτών στην πόλη Ταμπρίζ, με αποτέλεσμα 100 άνθρωποι να χάσουν τη ζωή τους σύμφωνα με την αντιπολίτευση.
Από τις 20 Μάϊου 1978 η εξέγερση έλαβε μορφή ιερού πολέμου, καθώς οι σιίτες μουλάδες ζήτησαν την εφαρμογή του ισλαμικού νόμου και των εντολών του Κορανίου. Στις 18 Ιουνίου 1978 ο ισλαμιστής θρησκευτικός ηγέτης Αγιατολάχ Χομεϊνί έκανε έκκληση στους Μουσουλμάνους οπαδούς του να ανατρέψουν τον Σάχη. Τον Ιούλιο και τον Αύγουστο οι ταραχές εντάχθηκαν στο Ισπαχάν κα τη Σιράζ. Στο Αμπαντάν άγνωστοι πυρπόλησαν έναν κινηματογράφο με αποτέλεσμα 400 άνθρωποι να καούν ζωντανοί. Την Παρασκευή 8 Σεπτεμβρίου 1978 μια μεγάλη διαδήλωση στην Τεχεράνη οδήγησε σε αιματοχυσία, καθώς τουλάχιστον 700 άνθρωποι σκοτώθηκαν από τις σφαίρες των στρατιωτών. Μετά την "Μαύρη Παρασκευή", όπως ονομάστηκε η μέρα αυτή, επιβλήθηκε στρατιωτικός νόμος σε ολόκληρη τη χώρα.
Στις 16 Οκτωβρίου 1978 κηρύχθηκε γενική απεργία σε ένδειξη πένθους για τη συμπλήρωση σαράντα ημερών από τη "Μαύρη Παρασκευή" κα στις 29 Οκτωβρίου ξέσπασε απεργία στα διυλιστήρια του Αμπαντάν, τα μεγαλύτερα στον κόσμο, με καταστροφικές συνέπειες για την οικονομία ολόκληρης της χώρας. Στις 1 και 2 Νοεμβρίου παρά τον στρατιωτικό νόμο έγιναν διαδηλώσεις στην Τεχεράνη και την Ταμπρίζ, ενώ στις 5 Νοεμβρίου η πρωτεύουσα του Ιράν τυλίχτηκε στις φλόγες από φωτιές που άναψαν διαδηλωτές και παρέλυσε από οδοφράγματα, θυμίζοντας κατεστραμμένη πόλη.
Δεν υπήρξαν όμως ανθρώπινα θύματα. Στις 6/11/1978 ο Σάχης όρισε στρατιωτική κυβέρνηση στη χώρα με πρωθυπουργό τον στρατηγό Γκολάμ Ρεζά Αζάρι. Ακολούθησαν συλλήψεις 12 προσωπικοτήτων, ανάμεσά τους ο πρώην πρωθυπουργός Χοβέιντα και ο πρώην αρχηγός της μυστικής Αστυνομίας. Στις 11/12/1978 οι Μουσουλμάνοι θρησκευτικοί ηγέτες οργάνωσαν στην Τεχεράνη μεγάλη αντικαθεστωτική διαδήλωση όπου συγκεντρώθηκαν περισσότερα από 2.000.000 άτομα. Στις 27/12 διακόπηκαν οι εξαγωγές πετρελαίου από το Ιράν και στις 31/12/1978 παραιτήθηκε ο πρωθυπουργός Αζάρι.
Στις 4 Ιανουαρίου 1979 σχηματίστηκε πολιτική κυβέρνηση με επικεφαλής τον Σαπούρ Μπαχτιάρ. Στις 11 Ιανουαρίου αναγγέλθηκε από την Ουάσινγκτον ότι ο Σάχης θα αναχωρούσε για "διακοπές" στο εξωτερικό. Δυο μέρες αργότερα συγκροτήθηκε συμβούλιο αντιβασιλείας στο Ιράν ενώ ταυτόχρονα και ο Χομεϊνί ίδρυσε ισλαμικό επαναστατικό συμβούλιο και απαίτησε τον σχηματισμό ισλαμικής κυβέρνησης. Στις 16 Ιανουαρίου ο Σάχης και η αυτοκράτειρα Φαράχ Ντιμπά έφυγαν από την Τεχεράνη πρώτα για την Αίγυπτο και στη συνέχεια για το Μαρόκο.
Τελικός τους προορισμούς ήταν οι Η.Π.Α όπου είχαν καταφύγει τα άλλα μέλη της βασιλικής οικογένειας. Νέες διαδηλώσεις συγκλόνισαν το Ιράν εναντίον του πρωθυπουργού Μπαχτιάρ. Μετά από πολλές αναβολές, την 1η Φεβρουαρίου 1979 ο Χομεϊνί έφτασε στην Τεχεράνη. Στις 6 Φεβρουαρίου ανέθεσε στον παλαίμαχο αντιμοναρχικό, Μουσουλμάνο πολιτικό Μεχντί Μπαζαργκάν να σχηματίσει κυβέρνηση. Όμως οι διαδηλώσεις δεν σταμάτησαν, καθώς η προσήλωση του Χομεϊνί στο Κοράνι, οδήγησε σε μια σειρά από οπισθοδρομικά μέτρα. Λαϊκά δικαστήρια καταδίκασαν με συνοπτικές διαδικασίες, κεκλεισμένων των θυρών, πολλούς πρώην αξιωματούχους του Σάχη, καθώς και άτομα που είχαν κατηγορηθεί για σεξουαλικά εγκλήματα. Ο πρωθυπουργός Μπαζαργκάν αντέδρασε και κάλεσε τον Χομεϊνί, που είχε αποσυρθεί στην ιερή πόλη Κομ να "απαλλαγεί από τους κακούς συμβούλους που τον οδηγούν σε λανθασμένες αποφάσεις και τον γελοιοποιούν". Παράλληλα επέκρινε αυστηρά τις μυστικές δίκες και τις θανατικές ποινές που "τραυματίζουν το γόητρο της χώρας".
Την 1η Απριλίου 1979 μετά από δημοψήφισμα που έγινε και στο οποίο συμμετείχαν περισσότεροι από 18.000.000 πολίτες άνω των 16 ετών ανακηρύχθηκε στο Ιράν η Ισλαμική Δημοκρατία. Οι ταραχές συνεχίστηκαν καθώς εξεγέρθηκαν διάφορες εθνικές ομάδες (Κούρδοι, Τουρκομάνοι κλπ.). Στις 6 Απριλίου 1979 επαναλήφθηκαν οι δίκες και οι εκτελέσεις. Στις 7 Απριλίου εκτελέστηκε και ο πρώην πρωθυπουργός Αμίρ Αμπάς Χοβείντα. Ο πρωθυπουργός Μπαζαργκάν προσπάθησε να ακολουθήσει μια πολιτική που θα συνδύαζε τις ισλαμικές παραδόσεις με τις σύγχρονες αντιλήψεις και τη συμμετοχή του λαού αλλά απέτυχε, καθώς δεν τον υποστήριζαν ούτε οι φανατικοί Μουσουλμάνοι, ούτε όσοι ανέτρεψαν τον Σάχη και είχαν αρχίσει να περιθωριοποιούνται. Στις 4 Νοεμβρίου 1979 φανατικοί Μουσουλμάνοι σπουδαστές κατέλαβαν την πρεσβεία των Η.Π.Α. στην Τεχεράνη και κράτησαν ως όμηρους 52 άτομα, που αποτελούσαν το προσωπικό της. Από τα στοιχεία που βρέθηκαν στην πρεσβεία αποκαλύφθηκε η μεγάλη διείσδυση της CIA στο Ιράν.
Ο Μπαζαργκάν παραιτήθηκε, εγκρίθηκε νέο Σύνταγμα και τον Ιανουάριο του 1980 ο Μπάνι Σαντρ εκλέχθηκε πρόεδρος της χώρας, χωρίς όμως να έχει την υποστήριξη της Βουλής όπου είχαν μεγάλη πλειοψηφία οι συντηρητικοί Μουσουλμάνοι. Στις 24 Απριλίου 1980 Αμερικανοί κομάντος απέτυχαν να απελευθερώσουν τους ομή ρους στην πρεσβεία, κάτι που έγινε μετά από σειρά διαπραγματεύσεων στις 20 Ιανουαρίου 1981, 444 ημέρες μετά την εισβολή των Ιρανών. Το Ισλαμικό Επαναστατικό Κόμμα έγινε η κυρίαρχη πολιτική δύναμη στο Ιράν τη δεκαετία του 1980.
Ωστόσο τον Αύγουστο του 1981 έγινε βομβιστική επίθεση στα γραφεία του κόμματος, με αποτέλεσμα 72 ανώτατα στελέχη του να σκοτωθούν, ανάμεσά τους ο πρόεδρος και ο πρωθυπουργός της χώρας. Νέος πρόεδρος του Ιράν ανέλαβε ο Αλί Χαμενεΐ και πρωθυπουργός ο Χουσεΐν Μουσαβί.
Το καθεστώς απασχολημένο κυρίως με τον πόλεμο του Ιράκ επέβαλε ένα αυστηρό θεοκρατικό σύστημα στο εσωτερικό της χώρας. Περίπου 40.000 άνθρωποι εκτελέστηκαν τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση, ενώ οι πολιτικοί κρατούμενοι ξεπέρασαν τους 100.000. Πολλοί εξόριστοι οργάνωσαν στο εξωτερικό το Εθνικό Συμβούλιο Αντίστασης, με τη συμμετοχή δεκαπέντε διαφορετικών οργανώσεων (Πηγή: Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ, τόμος 12, Έκδοση 2005).
Οι γυναίκες στο Ιράν πριν και μετά το 1979
Ο Μοχαμάντ Ρεζά Παχλαβί πέθανε από λέμφωμα στο Κάιρο στις 27 Ιουλίου 1980. Στα χρόνια της διακυβέρνησής του, οι γυναίκες στο Ιράν βελτίωσαν σημαντικά τη θέση τους. Το 1959 δεκαπέντε γυναικείες οργανώσεις σχημάτισαν το Ανώτατο Συμβούλιο Γυναικείων Οργανώσεων στη χώρα. Το 1963, όπως αναφέραμε, δόθηκε το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες του Ιράν και έξι από αυτές εκλέχθηκαν μέλη του κοινοβουλίου. Το 1968 η Farrokhroo Parsa έγινε υπουργός Παιδείας, η πρώτη γυναίκα σε κυβερνητική θέση. Το 1969 γυναίκες εισήλθαν στο δικαστικό σώμα του Ιράν, ανάμεσά τους και η βραβευμένη αργότερα με Νόμπελ Σιρίν Εμπαντί.
Παράλληλα, πολλές γυναίκες εκλέχθηκαν στα νομαρχιακά και δημοτικά συμβούλια. Το 1975, με τον νόμο για την προστασία της οικογένειας, οι γυναίκες απέκτησαν ίσα δικαιώματα με τους άντρες στον γάμο και το διαζύγιο, ενισχύθηκαν τα δικαιώματά τους στην επιμέλεια των παιδιών, αυξήθηκε η κατώτατη ηλικία γάμου, στα 18 για τις γυναίκες και στα 20 για τους άνδρες. Η πολυγαμία ουσιαστικά εξαφανίστηκε. Νομιμοποιήθηκαν οι αμβλώσεις, οι εργατικοί νόμοι τροποποιήθηκαν για την εξάλειψη των διακρίσεων λόγω φύλου και θεσπίστηκε ίση αμοιβή στην εργασία.
Ως το 1978, το 40% περίπου των κοριτσιών άνω των έξι ετών στο Ιράν ήταν εγγράμματα και το 33% του φοιτητικού πληθυσμού αποτελούνταν από γυναίκες.
Μετά την επανάσταση του 1979.
Με την επικράτηση των φανατικών ισλαμιστών τα πράγματα άλλαξαν δραματικά για τις γυναίκες στο Ιράν. Σταδιακά θεσπίστηκε η κάλυψή τους με χιτζάμπ και τσαντόρ. Η Farrokhroo Parsa, η πρώτη Ιρανή που έγινε υπουργός εκτελέστηκε στις 8 Μαΐου 1980. Με το Σύνταγμα του 1979 (ιδιαίτερα με τα άρθρα 20 και 21), καθιερώθηκε ο λιθοβολισμός ανδρών και γυναικών μέχρι θανάτου. Η συντριπτική πλειοψηφία όσων καταδικάζονται σε λιθοβολισμό, για μοιχεία είναι γυναίκες, καθώς δεν αντιμετωπίζονται ισότιμα από τα δικαστήρια, ενώ επανήλθε η πολυγαμία των ανδρών.
Μόλις το 1997 επιτράπηκε στις γυναίκες να μπουν σε γήπεδο για να παρακολουθήσουν αγώνα ποδοσφαίρου. Ακόμα και στις προσευχή, κάθε Παρασκευή, οι γυναίκες κάθονται σε ξεχωριστό χώρο (αίθουσα) από τους άνδρες. Απαγορεύεται στις γυναίκες να κολυμπούν φορώντας μαγιό. Χειρότερο όμως όλων είναι η ίδρυση της Θρησκευτικής Αστυνομίας ή Αστυνομίας Ηθών.
Η Gasht-e Ershad είναι η κύρια υπηρεσία που ασχολείται με την εφαρμογή του ισλαμικού κώδικα συμπεριφοράς στο Ιράν.
Έχει περίπου 7.000 μυστικούς πράκτορες,οι περισσότεροι από τους οποίους προέρχονται από τη Basij,μια σκληροπυρηνική παραστρατιωτική ομάδα.Εστιάζουν κυρίως στη διασφάλιση της σωστής "εφαρμογής" του χιτζάμπ και αποθαρρύνουν τα καλλυντικά. Στο στόχαστρό τους μπαίνουν και άντρες με χτενίσματα δυτικού τύπου!
Αυτά είναι μόνο μερικά από τα εξωφρενικά και απαράδεκτα μέτρα σε βάρος των γυναικών στο Ιράν που ισχύουν μετά την επανάσταση του 1979. Στη χώρα υπάρχει αξιόλογο φεμινιστικό κίνημα που προσπαθεί με διάφορες δράσεις να πετύχει την άρση των μέτρων αυτών, ιδιαίτερα της υποχρεωτικότητας του χιτζάμπ. Σημαντικότερη είναι η εκστρατεία "One Million Signatures for the Repeal of Discriminatory Laws" ("Ένα Εκατομμύριο Υπογραφές για την Ανάκληση των Μεροληπτικών Νόμων").
Δυστυχώς οι σκοταδιστικές ισλαμιστικές απόψεις που επικρατούν στο Ιράν έχουν σαν αποτέλεσμα οι γυναίκες να αντιμετωπίζονται ως πολίτες δεύτερης και τρίτης κατηγορίας. Ο τραγικός θάνατος της Masha Amini και όσα ακολούθησαν,όχι μόνο στην ασιθατική χώρα αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο,ας ελπίσουμε ότι θα αποτελέσουν αφορμή για να αλλάξουν τα πράγματα και σύντομα οι Ιρανές να αποκτήσουν θεμελιώδη και αδιαπραγμάτευτα ανθρώπινα δικαιώματα.