Αριστομένης: Ο Μεσσήνιος που ταπείνωσε τους Σπαρτιάτες

Ο Αριστομένης ήταν αρχηγός των Μεσσηνίων κατά τον Β’ Μεσσηνιακό Πόλεμο (685-668 π.Χ.), περίφημος για τις ηρωικές του πράξεις. Γεννήθηκε στην Ανδανία. Ο Παυσανίας δεν δέχεται τον θρύλο σύμφωνα με τον οποίο ένας θεός ή ένα πνεύμα ενώθηκε με τη μητέρα του Νικοτέλεια με τη μορφή φιδιού (ανάλογοι μύθοι υπήρχαν για τον Μέγα Αλέξανδρο, τον Άρατο και άλλους) και γράφει ότι πατέρας του ήταν ο Νικομήδης και όχι ο Πύρρος, όπως πίστευαν οι περισσότεροι.

Ο Β’ Μεσσηνιακός Πόλεμος

Ο πρώτος πόλεμος μεταξύ Σπαρτιατών και Μεσσηνίων έγινε μεταξύ 735 π.Χ. και 715 π.Χ. και έληξε με νικητές τους Σπαρτιάτες. Ο πόλεμος αυτός έμεινε στην ιστορία ως Α’ Μεσσηνιακός Πόλεμος.

Για τον Β’ Μεσσηνιακό Πόλεμο οι πληροφορίες διίστανται. Στοιχεία μας δίνουν ο περιηγητής Παυσανίας στα «Μεσσηνιακά», ο Διόδωρος ο Σικελιώτης και ο Τυρταίος. Η επικρατέστερη εκδοχή είναι ότι ο πόλεμος ξεκίνησε το 685 π.Χ., καθώς οι Μεσσήνιοι εκμεταλλεύτηκαν την εξασθένηση της Σπάρτης και εξεγέρθηκαν εναντίον της.

Με τους Μεσσήνιους συμμάχησαν οι Αργείοι, οι Αρκάδες, οι Σικυώνιοι (Σικυώνα ονομαζόταν το σημερινό Κιάτο), οι κάτοικοι της Κοίλης Ήλιδος (που περιλάμβανε τις πόλεις Ήλιν, Βουπράσιον, Πύλον, Κυλλήνην, Λασιώνα και αρκετά πολίσματα, κωμοπόλεις δηλαδή, όπως οι Όρμινα, Αμυμώνη, Θαλάμαι κ.ά.) και οι Πίσατες. Η Πισάτις ή Πισαία περιλάμβανε τις πόλεις Πίσα, Φειά, Δεσπότιον, Αλείσιον, Σαλμώνην, Ηράκλειαν, Μάργανα, Αμφιδολίαν, Ολυμπίαν, Άρπειαν, Κικύσιον και Λετρίνους. Με τους Σπαρτιάτες συντάχθηκαν οι Κορίνθιοι, εχθροί των Αργείων, οι Σάμιοι και οι Λεπρεάτες. Το Λέπρεον ήταν πόλη της Τριφυλίας και οι κάτοικοί του ήταν εχθροί των Ηλείων (πηγή για τις πόλεις: ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, ΓΙΑΝΝΗΣ ΛΑΜΨΑΣ).

Ο Αριστομένης διακρίθηκε ιδιαίτερα στη μάχη στις Δέρες το 681 π.Χ. η οποία ήταν αμφίρροπη. Οι συμπατριώτες του πρότειναν να τον κάνουν βασιλιά καθώς «λέγεται ότι πέτυχε περισσότερα απ’ όσα φαινόταν ότι μπορούσε ένας άνθρωπος», κατά τον Παυσανία και καταγόταν από το βασιλικό γένος των Αιπυτιδών. Όμως ο Αριστομένης, συνεχίζει ο Παυσανίας, δεν δέχτηκε και αρκέσθηκε στο να ανακηρυχτεί στρατηγός με απόλυτη εξουσία.

Οι Σπαρτιάτες έλαβαν χρησμό από το μαντείο των Δελφών ότι έπρεπε να πάρουν κάποιον Αθηναίο σαν σύμβουλο. Έστειλαν λοιπόν αντιπροσωπεία στην Αθήνα. Οι Αθηναίοι που δεν ήθελαν να καταλάβουν οι Σπαρτιάτες το «καλύτερο μέρος της Πελοποννήσου», κατά τον Παυσανία, έστειλαν στην Σπάρτη τον Τυρταίο, ο οποίος ήταν χωλός στο ένα πόδι και τον θεωρούσαν φτωχό διανοητή. Όταν έφτασε εκεί, ο Τυρταίος άρχισε να απαγγέλει τα ποιήματα του σε ελεγεία και ανάπαιστους, κατ’ ιδίαν στους ευγενείς και δημόσια σε όσους άλλους μπορούσε να συγκεντρώσει εμψυχώνοντάς τους.

Το 680 π.Χ. Σπαρτιάτες και Μεσσήνιοι συγκρούστηκαν στην τοποθεσία «Κάπρου σώματι» στη Στενύκλεια της Μεσσηνίας. Εκεί λεγόταν ότι ο Ηρακλής αντάλλαξε όρκους για τα κομμάτια ενός κάπρου με τους γιους του Νηλέα. Ο Αριστομένης είχε μαζί του ογδόντα γενναίους συνομήλικούς του άντρες. Αρχικά οι Μεσσήνιοι πιέστηκαν πολύ από τους Σπαρτιάτες όμως σύντομα με μπροστάρη τον Αριστομένη έτρεψαν τους εχθρούς τους σε φυγή. Ο Αριστομένης κινήθηκε εναντίον των Σπαρτιατών που υποχωρούσαν. Σε κάποιο σημείο υπήρχε μια αχλαδιά πέρα από την οποία ο μάντης Θέοκλος του απαγόρευσε να περάσει γιατί στο δέντρο κάθονταν οι Διόσκουροι. Δεν άκουσε όμως όσα του είπε ο Θέοκλος και όταν έφτασε στο δέντρο έχασε την ασπίδα του δίνοντας έτσι την ευκαιρία στους Λακεδαιμόνιους να ξεφύγουν, γιατί καθυστέρησε ψάχνοντας να τη βρει.

Μετά την ήττα τους οι Σπαρτιάτες απογοητεύτηκαν και σκέφτηκαν να σταματήσουν τον πόλεμο. Όμως ο Τυρταίος με τα ποιήματά του τους εμψύχωνε, τους παρότρυνε να συνεχίσουν και τους συμβούλευσε να αντικαταστήσουν με είλωτες όσους σκοτώθηκαν στον πόλεμο.

Ο Αριστομένης από την πλευρά του επέστρεψε στη γενέτειρά του ,την Ανδανία όπου οι κοπέλες τον έραιναν με άνθη και κορδέλες και τραγουδούσαν. Έπειτα πήγε στους Δελφούς και μετά από συμβουλή της Πυθίας βρήκε την ασπίδα του στο ιερό προσκύνημα του Τροφωνίου στη Λιβαδειά. Στη βοιωτική πόλη ο Αριστομένης αφιέρωσε την ασπίδα του και επέστρεψε στην πατρίδα του.

Στο μεταξύ οι Σπαρτιάτες αποφάσισαν να δωροδοκήσουν τον Αριστοκράτη, γιο του Ικέτα του Τραπεζούντα, βασιλιά των Αρκάδων. Κατά τον Παυσανία, οι Λακεδαιμόνιοι ήταν οι πρώτοι που γνωρίζουμε ότι δωροδόκησαν αντιπάλους τους σε πόλεμο για να νικήσουν.

Έτσι στη σύγκρουση που έγινε στη «Μεγάλη Τάφρο» το 680 π.Χ. οι Αρκάδες αποχώρησαν αιφνιδιαστικά αναγκάζοντας τους Μεσσήνιους να αντιμετωπίσουν πολύ περισσότερους Σπαρτιάτες.

Οι Λακεδαιμόνιοι περικύκλωσαν τους Μεσσήνιους ,πέτυχαν μια πολύ εύκολη νίκη και σκότωσαν πολλούς από αυτούς. Ανάμεσα στους νεκρούς Μεσσήνιους ήταν ο Ανδροκλής, ο Φίντας και ο Φάνας.

Ο Αριστομένης συγκέντρωσε τους Μεσσήνιους μετά την ήττα και τους έπεισε να εγκαταλείψουν την Ανδανία και τις άλλες πόλεις και να κλειστούν στο οχυρό Είρα το οποίο οι περισσότεροι αρχαιολόγοι τοποθετούν στο βουνό του σημερινού οικισμού Κακαλέτρι το οποίο είναι χτισμένο σε υψόμετρο 700 μ..

Οι έγκλειστοι Μεσσήνιοι στην Είρα και οι επιδρομές τους στη Λακωνία

Από την Είρα οι αποκλεισμένοι Μεσσήνιοι συνέχισαν τον πόλεμο. Για να επιβιώσουν έκαναν επιδρομές τόσο στη Λακωνία όσο και στη Μεσσηνία που την θεωρούσαν πλέον εχθρική χώρα. Για τις επιδρομές αυτές ο Αριστομένης είχε επιλέξει 300 άνδρες. Οι Μεσσήνιοι έπαιρναν από τη Λακεδαίμονα καλαμπόκι, βοοειδή και κρασί ενώ συλλάμβαναν και αιχμαλώτους.

Σταδιακά άρχισε να υπάρχει έλλειψη αγαθών στη Σπάρτη και ακολούθησε εξέγερση στην πόλη. Ο γενναίος Αριστομένης με τους άνδρες του με νυχτερινή επιδρομή λεηλάτησαν τις Αμύκλες φεύγοντας πριν την ανατολή του ήλιου. Στο μεταξύ οι διαφορές των Σπαρτιατών γεφυρώθηκαν μετά από παρέμβαση του Τυρταίου.

Σε νέα επιδρομή του Αριστομένη και των ανδρών του στη Λακεδαίμονα ο Μεσσήνιος ήρωας και πενήντα άνδρες του αιχμαλωτίστηκαν καθώς είχαν να αντιμετωπίσουν πολύ περισσότερους Σπαρτιάτες. Οι Λακεδαιμόνιοι αποφάσισαν να τους ρίξουν όλους στον Καιάδα. Σύμφωνα με τις παραδόσεις ενώ όλοι οι άλλοι Μεσσήνιοι σκοτώθηκαν ο Αριστομένης γλίτωσε καθώς ένας αετός πέταξε κάτω από το σώμα του και τον στήριξε με τα φτερά του.

Έτσι έφτασε στο βάθος του Καιάδα χωρίς πληγές. Αλλά κι εκεί σκεπάστηκε με τον μανδύα και περίμενε το τέλος καθώς δεν υπήρχε οδός διαφυγής. Μετά από δύο μέρες όμως είδε μια αλεπού που άρχισε να κατατρώει τα σώματα όλων των συντρόφων του. Κατάφερε να την πιάσει και η αλεπού στην προσπάθειά της να ξεφύγει τον οδήγησε σε μία τρύπα από την οποία έμπαινε στο βάραθρο. Με τα χέρια του ο Αριστομένης μεγάλωσε την τρύπα και βγήκε από το βάραθρο.

Από εκεί επέστρεψε στην Είρα. Οι Σπαρτιάτες έμαθαν το γεγονός από κάποιους λιποτάκτες και έμειναν έκπληκτοι. Ο Αριστομένης με τους άνδρες του συνέχισαν τις επιδρομές στη Λακωνία όμως σε κάποια από αυτές αιχμαλωτίστηκε ξανά. Κατάφερε και πάλι να διαφύγει με τη βοήθεια μιας κοπέλας την οποία έδωσε σύζυγο στον γιο του Γόργο.

Τελικά η Είρα έπεσε στα χέρια των Σπαρτιατών μετά από προδοσία και οι Μεσσήνιοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους. Συγκεντρώθηκαν στην Κυλλήνη και προσπαθούσαν να βρουν πού θα εγκατασταθούν. Ο Γόργος πρότεινε να πάνε στη Ζάκυνθο. Τότε όμως οι Μεσσήνιοι έλαβαν πρόσκληση από τον τύραννο του Ρηγίου Αναξίλαο, μεσσηνιακής καταγωγής να εγκατασταθούν στη Σικελία κάτι που έγινε. Οι Μεσσήνιοι τον βοήθησαν να καταλάβει τη Ζάγκλη (η λέξη στην αρχαιότητα σήμαινε δρέπανο, η πόλη ονομάστηκε έτσι από το σχήμα του φυσικού λιμανιού της) και εγκαταστάθηκαν εκεί. Η Ζάγκλη που είχε ιδρυθεί γύρω στο 730 π.Χ. από ‘Ελληνες αποίκους από την Κύμη και τη Χαλκίδα μετονομάστηκε σε Μεσσήνη (και Μεσσίνα). Πρόκειται βέβαια για τη σημερινή πόλη Μεσίνα της Ιταλίας.

Ο Αριστομένης όμως δεν ακολούθησε τους συμπατριώτες του στη Σικελία. Παρέμεινε στην Ελλάδα και αφού πάντρεψε την αδελφή και τις δύο μεγαλύτερες κόρες του πήγε στους Δελφούς. Εκεί συνάντησε τον βασιλιά της Ιαλυσού της Ρόδου Δαμάγητο. Ο Αριστομένης ακολούθησε τον Δαμάγητο στη Ρόδο και του έδωσε για σύζυγο την μικρότερη κόρη του.

Τι γράφει ο Πολύαινος για τον Αριστομένη

Ο Πολύαινος ήταν Μακεδόνας συγγραφέας του 2ου μ.Χ. αι. Στο σημαντικότερο έργο του, τα «Στρατηγήματα» αναφέρεται και στον Αριστομένη. Περιγράφει την περιπέτειά του στον Καιάδα και δύο ακόμα περιστατικά που αποδεικνύουν την ευφυΐα, τη γενναιότητα ,αλλά και τις ικανότητές του. Ας δούμε περισσότερες λεπτομέρειες.

Όταν ο Αριστομένης ήταν αιχμάλωτος των Λακεδαιμόνιων και φρουρούμενος, την ώρα που οι φύλακές του κοιμούνταν κυλίστηκε μέχρι τη φωτιά που βρισκόταν κοντά του και έκαψε τα σχοινιά του, σκότωσε τους φρουρούς και δραπέτευσε. Έπειτα μπήκε κρυφά στη Σπάρτη και αφού κάρφωσε τις ασπίδες των φυλάκων του στο τέμενος της Χαλκιοίκου έγραψε πάνω τους: «Ο Αριστομένης σώθηκε χωρίς να πάθει καμία βλάβη από τους Λακεδαιμόνιους. Αφού πραγματοποίησε αυτό γύρισε στη Μεσσηνία». Προς τιμήν της Χαλκιοίκου Αθηνάς υπήρχε ναός στη Σπάρτη ο οποίος εσωτερικά είχε καλυφθεί με φύλλα χαλκού. Είχε χτιστεί από τον βασιλιά Τυνδάρεω στον ψηλότερο λόφο της πόλης.

Ο Αριστομένης είχε σκοτώσει τρεις φορές σε μάχη από εκατό εχθρούς όπως γράφει ο Πολύαινος. Αυτός που «κατόρθωνε» κάτι τέτοιο έκανε θυσία που ονομαζόταν εκατομφόνια (εκατόν+φόνος). Μια άλλη φορά όταν οι Λακεδαιμόνιοι τελούσαν πάνδημη θυσία προς τιμήν των Διόσκουρων ,ο Αριστομένης μαζί με ένα φίλο του ανέβηκαν σε λευκά άλογα και τοποθέτησαν κι οι δύο στα κεφάλια τους και χρυσά αστέρια. Όταν νύχτωσε έφτασαν κοντά τους Λακεδαιμόνιους που πανηγύριζαν έξω από την πόλη με τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Αυτοί επειδή νόμισαν ότι είχαν κάνει την εμφάνιση τους οι Διόσκουροι άρχισαν να διασκεδάζουν και να μεθούν περισσότερο. Ο Αριστομένης με τον φίλο του αφού κατέβηκαν από τα άλογά τους σκότωσαν πολλούς Σπαρτιάτες και επέστρεψαν στη Μεσσηνία.

Επίλογος

Ο Αριστομένης πήγε στη Ρόδο με σκοπό να ζητήσει τη βοήθεια των Μήδων και των Λυδών για να ελευθερώσει την πατρίδα του. Δεν πρόλαβε όμως καθώς πέθανε. Ο Αριστομένης είχε περάσει από την αρχαιότητα ήδη στη σφαίρα του θρύλου. Γι’ αυτόν έγραψαν εκτός από όσους αναφέραμε, ο Ριανός, Κρητικός επικός ποιητής του 3ου αιώνα π.Χ. και ο Μύρων από την Πριήνη τον οποίο αναφέρει ο Παυσανίας, αλλά δεν υπάρχουν περισσότερα στοιχεία γι’ αυτόν. Εκτός από τους Μεσσήνιους και οι Ρόδιοι στα χρόνια του Παυσανία (2ος μ.Χ. αι.) απέδιδαν στον Αριστομένη τιμές και ισχυρίζονταν ότι από αυτόν καταγόταν το βασιλικό γένος των Διαγοριδών.

Πηγές: Παυσανίας «Μεσσηνιακά»
Πολύαινος «Στρατηγήματα», Εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ 2022