Πόσοι ήταν οι Ρομά της Θεσσαλονίκης πριν το 1922 – Οι Ρομά που ήρθαν Ελλάδα μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών – Οι τσιγγάνοι θεωρούνταν αλλοδαποί πολίτες από το 1929 ως το 1980 – Ο Δενδροπόταμος Θεσσαλονίκης και ο αυτοδιαχειριζόμενος οικισμός τον σκηνιτών τσιγγάνων «Αγία Σοφία»
Το τραγικό περιστατικό με τον δεκαεξάχρονο Ρομά που πυροβολήθηκε από αστυνομικό και τραυματίστηκε σοβαρά και όσα έγιναν πριν και μετά από αυτό το περιστατικό, μονοπωλούν την επικαιρότητα τις τελευταίες μέρες. Για μια ακόμη φορά ήρθαν στο προσκήνιο οι Ρομά και άνοιξε ένας ολόκληρος κύκλος συζητήσεων γύρω από αυτούς.
Οι Ρομά στη Θεσσαλονίκη πριν το 1922
Να ξεκινήσουμε αυτή την παράγραφο με την ετυμολογία της λέξης Ρομά. Η λέξη αυτή αποτελεί τον πληθυντικό της λέξης «ρομ» η οποία σημαίνει άνθρωπος, παντρεμένος άντρας, αρσενικός Ρομ, μαρτυρείται δε στα αγγλικά (Rom) από το 1841. Όπως έχουμε αναφέρει σε αρκετά σχετικά άρθρα, γλωσσολογικές έρευνες απέδειξαν ότι κοιτίδα των Ρομά είναι η βόρεια Ινδία. Ως την ανακάλυψη αυτή από τον Johann Christian Christoph Rudiger(1751 – 1822) και αργότερα όμως, υπήρχαν διάφορες θεωρίες για την καταγωγή των Ρομά: ότι είναι Μαυριτανοί, Εβραίοι, αρχαιοελληνικό φύλο, Άραβες, Αιγύπτιοι, Ινδιάνοι της Βόρειας Αμερικής, ότι προέρχονται από τις παραδουνάβιες περιοχές και πολλές ακόμα. Κορυφαία όλων, η θεωρία που υποστήριζε ο Blaise Cendrars ότι οι Ρομά είναι οι τελευταίοι οι απόγονοι των κατοίκων της Ατλαντίδας, που καθώς δεν έχουν πατρίδα περιφέρονται στον κόσμο.
Η πρώτη μαρτυρία ύπαρξης τσιγγάνων στην Κωνσταντινούπολη υπάρχει σε ένα γεωργιανό αγιογραφικό κείμενο, τον βίο του Αγίου Γεωργίου του Αθωνίτη, που χρονολογείται γύρω στο 1068. Το 1322 ή 1323 υπάρχει η πρώτη καταγεγραμμένη μαρτυρία παρουσίας στον ελλαδικό χώρο τσιγγάνων. Δύο ομάδες τους εμφανίστηκαν στην Κρήτη ζώντας νομαδικά σε σκηνές – τέντες. Ρομά στη Ραγούζα (σήμερα Ντουμπρόβνικ της Κροατίας) εμφανίστηκαν το 1362, στη Ρουμανία πριν το 1371 και στη Σερβία μετά το τέλος του 14ου αιώνα, καθώς η Οθωμανική Αυτοκρατορία άρχισε να επεκτείνεται σε ευρωπαϊκά εδάφη.
Όπως γράφει ο Κ. Βακαλόπουλος στο βιβλίο του «Το Μακεδονικό Ζήτημα», 1993, σύμφωνα με πληροφορίες του Άγγλου πρόξενου C. Blunt, το 1888 από τους 975.000 κατοίκους της Θεσσαλονίκης οι 6.000 ήταν τσιγγάνοι. Κάποιοι από τους τσιγγάνους της Θεσσαλονίκης ήταν Ορθόδοξοι, πολλοί Μουσουλμάνοι γνωστοί και ως βυζαντινοί τσιγγάνοι, ενώ κάποιοι με την πάροδο των ετών απορροφήθηκαν από τους Έλληνες και άλλοι από τους Οθωμανούς της πόλης. Πολλοί Ρομά ζούσαν στις παλιές εβραϊκές -και αργότερα προσφυγικές- συνοικίες Τενεκέ μαχαλά στη σημερινή Ξηροκρήνη και Ραμόνα πίσω από τον σιδηροδρομικό σταθμό Θεσσαλονίκης.
Πώς ήρθαν οι τσιγγάνοι στην Θεσσαλονίκη μετά τη μικρασιατική καταστροφή;
Κάποιοι από τους Ρομά της Θεσσαλονίκης είναι απόγονοι αυτών που εμφανίστηκαν σε περιοχές της βυζαντινής αυτοκρατορίας τον 11ο αιώνα. Οι περισσότεροι τσιγγάνοι που ζουν σήμερα στη συμπρωτεύουσα όμως είναι απόγονοι όσων εγκαταστάθηκαν στην πόλη μετά τη μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών. Αυτή έγινε με βάση την καταγωγή, η οποία καθορίζεται μέχρι σήμερα για Έλληνες και Τούρκους από το θρήσκευμα.
Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και τη διάλυση των αυτοκρατοριών, οι Ρομά υποχρεώθηκαν να περιορίσουν τις μετακινήσεις τους εντός μίας χώρας. Με τις αλλαγές των συνόρων μάλιστα πολλές οικογένειες Ρομά χωρίστηκαν.
Με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923, οι τσιγγάνοι που ήταν Μουσουλμάνοι παρέμειναν στην Τουρκία, όσοι όμως ήταν Χριστιανοί, πολλοί από αυτούς για τέσσερις και πέντε γενιές, έφυγαν μαζί με τους υπόλοιπους Χριστιανούς, γιατί θεωρούνταν ότι είναι Έλληνες.
Οι παλαιότεροι Ρομά σήμερα λένε ότι οι πρόγονοί τους κατάγονταν κυρίως από την Κωνσταντινούπολη, το Φανάρι συγκεκριμένα και τη Σηλυμβρία της Ανατολικής Θράκης. Όμως, εκτός από αυτούς, ήρθαν και Μουσουλμάνοι Ρομά, κυρίως από την περιοχή της Σμύρνης, οι οποίοι πέρασαν κρυφά τα σύνορα από τον Έβρο και πολλοί από αυτούς εγκαταστάθηκαν στην Θράκη και την Μακεδονία. Ο κυριότερος λόγος της μετακίνησής τους ήταν ο φόβος της υποχρεωτικής κατάταξής τους στον τουρκικό στρατό.
Οι μετακινήσεις των Ρομά προς την Ελλάδα έγιναν κυρίως με άλογα και κάρα. Πολλοί τσιγγάνοι έμειναν στην Κομοτηνή σε σπίτια Μουσουλμάνων που είχαν φύγει για την Τουρκία, αλλά και σε άλλες περιοχές της Θράκης. Άλλοι συνέχισαν την πορεία τους και έμειναν στη Δράμα, τις Σέρρες, την Καβάλα, τη Θεσσαλονίκη, ακόμα και την Αθήνα. Μαρτυρίες Ρομά αναφέρουν ότι κάποιοι έφυγαν για την Αλβανία. Στη Θεσσαλονίκη εγκαταστάθηκαν κυρίως στην περιοχή του Δενδροποτάμου.
Ο σπουδαίος Γάλλος βυζαντινολόγος Charles Diehl (1859 – 1944), γνωστός κυρίως ως Κάρολος Ντιλ, ο οποίος αναστήλωσε τον ναό της Αγίας Σοφίας στην Θεσσαλονίκη μεταξύ 1907 – 1909, σε οδηγό του για την πόλη γύρω στο 1920 γράφει: «Πολλοί τσιγγάνοι μένουν κάτω από σκηνές γύρω από τα τείχη της πόλης. Κάτω από αρχαία τείχη μαυρισμένες από την οξείδωση των αιώνων τσιγγάνικες κατασκηνώσεις έδιναν γραφικότητα με τους τραχείς τόνους και τη θορυβώδη ζωηρότητά τους».(«Η Θεσσαλονίκη», εκδόσεις Πουρνάρα 1988).
Περιμετρικά του τείχους, γράφει ο Γιώργος Τσιτιρίδης στο βιβλίο του «Οι Τσιγγάνοι της Θεσσαλονίκης», υπάρχουν τα Καστρόπληκτα, στα οποία έμεναν αρχικά πρόσφυγες, ενώ σήμερα στα λίγα σπίτια που έχουν μείνει εκεί ζουν οικογένειες Μουσουλμάνων. Καστρόπληκτα ονομάζονται τα σπίτια που είναι χτισμένα ακριβώς μπροστά από το βυζαντινό τείχος της Άνω Πόλης και φτάνουν ως τον Δήμο Συκεών. Κτίστηκαν κυρίως από πρόσφυγες που ήρθαν στη Θεσσαλονίκη μετά το 1922, σε κάποιες περιπτώσεις μπροστά από το τείχος και σε κάποιες άλλες εφαπτόμενα με αυτό, χρησιμοποιώντας το βυζαντινό τείχος ως μέρος του κτίσματος.
Οι Ρομά του Δενδροποτάμου
Ο Δενδροπόταμος είναι χείμαρρος της Θεσσαλονίκης που έδωσε το όνομά του στην ευρύτερη περιοχή και αποτελεί το ανατολικό όριό της. Στα δυτικά η περιοχή του Δενδροποτάμου συνορεύει με αγροτικές περιοχές του Δήμου Μενεμένης και εκτείνεται βόρεια ως την οδό Μοναστηρίου, από το ύψος των Τριών Γεφυρών μέχρι τον Δήμο Ελευθερίου – Κορδελιού και νότια ως την εθνική οδό Θεσσαλονίκης Αθήνας. Οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής του Δενδροποτάμου ήρθαν από την Τουρκία μετά το 1922.
Μέχρι το 1950 αρκετοί τσιγγάνοι ζούσαν σε ένα χάνι στην περιοχή που ονομάζεται Ορυζόμυλοι και έδωσε το όνομα σε μια στάση λεωφορείου πριν το τερματικό σταθμό των ΚΤΕΛ. Μετά την κατοχή οι πρόγονοι των σημερινών Τσιγγάνων του Δενδροποτάμου αγόρασαν κτήματα από κληρούχους της Νέας Μενεμένης, η οποία ιδρύθηκε το 1922 από 160 περίπου οικογένειες προσφύγων από την Μενεμένη της Μικράς Ασίας. Όπως λένε οι Ρομά του Δενδροποτάμου η περιοχή τότε ήταν άδεια. Βρήκαν ελεύθερα και φτηνά οικόπεδα και τα αγόρασαν. Τον αρχικό πυρήνα του συνοικισμού των Ρομά αποτελούσαν 30 περίπου οικογένειες συγγενικές μεταξύ τους. Έχτισαν παράγκες με καλαμωτές και λάσπη και σταδιακά έφτιαχναν δωμάτια με τούβλα. Έτσι μεγάλωναν τα σπίτια και ο οικισμός.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 μετά την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ και τις διάφορες γεωπολιτικές ανακατατάξεις εγκαταστάθηκαν στην περιοχή Ρομά, κυρίως από τα Βαλκάνια. Κάποιοι μάλιστα, όπως οι τσιγγάνοι του Κοσόβου, έπεσαν θύματα μαζικών εθνοκαθάρσεων από τους Αλβανούς, καθώς θεωρήθηκαν ότι ήταν φιλικά προσκείμενοι προς τους Σέρβους. Ακόμα και σήμερα πολλοί «εισαγόμενοι» Ρομά, ιδιαίτερα από την Βουλγαρία, ζουν στην Θεσσαλονίκη αναζητώντας μια καλύτερη τύχη.
Οι φυλές των Ρομά της Θεσσαλονίκης
Σύμφωνα με έκθεση του Δήμου Αμπελοκήπων – Μενεμένης στον συνοικισμό του Αγίου Νεκταρίου (από την εκκλησία που δεσπόζει στο κέντρο του) εγκαταστάθηκαν το 1922 οι πρώτοι τσιγγάνοι με το όνομα Καλπαζάνορα. Από το 1990 – 1995 σε αυτούς προστέθηκε άλλη μια φυλή, τα Φιτσίρια. Είναι στις παρυφές της πόλης και του Δήμου, ενώ στα όρια της περιοχής συνυπάρχουν τσιγγάνοι και μη τσιγγάνοι. Σύμφωνα με τον αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Λουκατάρη έχουμε τρεις φυλές στον Δενδροπόταμο: δύο Μικρασιατικής προέλευσης και μία Βαλκανικής. Στη Θεσσαλονίκη κατέληξαν με την ανταλλαγή το 1922 τα Καλπαζάνια( ετυμ. <τουρκ. Kalpazan παραχαράκτης, απατεώνας) και τα Ελπιτζιόρα από τη Μικρά Ασία. Ακολούθησαν οι Βαλκάνιοι, τα Φιτσίρια που ήρθαν από τα μέρη αυτά πριν 26 χρόνια. Όπως γράφει ο Γιώργος Τσιτιρίδης, οι Μουσουλμάνοι Ρομά αποκαλούσαν τους χριστιανούς Ρομά Καλπαζάνια και Αρλία(Αρλίορα), ενώ με τη σειρά τους οι Χριστιανοί τους αποκαλούν Φιτσίρια και Χοραχανέ.
Σήμερα η λέξη Φιτσίρια δεν υπονοεί μόνο τον Μουσουλμάνο αλλά γενικότερα των παραβατικό Τσιγγάνο. Η σχέση των Ελπιτζία, των ντόπιων τσιγγάνων, με τα Φιτσίρια, περιπλανώμενους σκηνίτες ή όσους μένουν σε παράγκες ,δεν είναι οι καλύτερες, καθώς οι πρώτοι, οι Χριστιανοί θεωρούν ότι είναι σαν τους άλλους Έλληνες ως Χριστιανοί Ορθόδοξοι και πιστεύουν ότι οι πρόσφυγες τσιγγάνοι, οι γύφτοι όπως τους αποκαλούν, είναι παραβατικοί και βρόμικοι.
Ο νόμος περί αλλοδαπών και οι Ρομά
Όταν το 1922 οι Έλληνες εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία, κάποιοι Ρομά, κυρίως Χριστιανοί και όχι μόνο, αποφάσισαν να τους ακολουθήσουν στην Ελλάδα, κυρίως λόγω θρησκείας . Όταν όμως ήρθαν στη χώρα μας παρά το ότι υπήρχαν εδώ εγκατεστημένοι τσιγγάνοι από την εποχή του Βυζαντίου, το ελληνικό κράτος δεν τους χορήγησε υπηκοότητες.
Ο πρώτος και μοναδικός νόμος της εποχής που αφορούσε τους Ρομά ήταν ο 4310 / 1929 της 6 / 10 / 1929, «περί εγκαταστάσεως και κινήσεως αλλοδαπών εν Ελλάδι αστυνομικού ελέγχου διαβατηρίων απελάσεων και εκτοπίσεων». Ο νόμος αυτός αντικαταστάθηκε από τον Α. Ν.481 / 1968, που όριζε ότι έστω και αναδρομικά, όσοι γεννιούνται στην Ελλάδα αποκτούν την ελληνική ιθαγένεια. Πριν την ψήφιση του νόμου αυτού οι Ρομά είχαν ως μοναδικό επίσημο έγγραφο την κάρτα αλλοδαπού την οποία έπρεπε να ανανεώνουν κάθε δύο χρόνια στα αστυνομικά τμήματα.
Στα δελτία αυτά αναγράφονταν ως καταγωγή η τσιγγάνικη και ως υπηκοότητα ή η ανιθαγένεια. Και μετά την ψήφιση του νόμου 481 / 1968 όμως οι τσιγγάνοι έδειξαν απρόθυμοι να πολιτογραφηθούν Έλληνες, καθώς θεωρούσαν ότι ο νόμος δεν τους έδινε εμφανή δικαιώματα και δεν τους απάλλασσε από υποχρεώσεις, όπως η στράτευση για τους άντρες. Είχε αρχίσει όμως να τίθεται το θέμα της ιθαγένειας των τσιγγάνων. Έτσι με το νόμο 16701 / 51 της 12 / 3 / 1979 περί εγγραφής αθίγγανων υποχρεώθηκαν όλοι οι Ρομά να γραφτούν στα δημοτολόγια και να πάρουν ελληνικές ταυτότητες.
Ο οικισμός Αγία Σοφία των Ρομά Θεσσαλονίκης
Ο δεκαεξάχρονος Ρομά που πυροβολήθηκε από αστυνομικό ζούσε στον καταυλισμό «Αγία Σοφία». Ας δούμε τι βρήκαμε στο διαδίκτυο για τον συγκεκριμένο καταυλισμό. Ο αυτοδιαχειριζόμενος οικισμός «Αγία Σοφία» εγκαινιάστηκε το 2000 σε μέρος από τα 149 στρέμματα του πρώην στρατοπέδου Γκόνου με πρωτοβουλία του τότε Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας με στόχο την στέγαση 3.000 τσιγγάνων που ζούσαν στην κοίτη του Γαλλικού Ποταμού αλλά και σε άλλες περιοχές της κεντρικής Μακεδονίας και της Θεσσαλίας.
Έγιναν από τότε σποραδικές παρεμβάσεις στον οικισμό για βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των Ρομά, σταδιακά όμως αυτές εγκαταλείφθηκαν. Πριν από λίγα χρόνια στην υπόλοιπη έκταση του στρατοπέδου Γκόνου αποφασίστηκε να εγκατασταθεί το εμπορευματικό και διαμετακομιστικό κέντρο Θεσσαλονίκης, ενώ το Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης στο πλαίσιο του προγράμματος « Ένταξη και Ενδυνάμωση των Ρομά» που συγχρηματοδοτείται από πόρους του ευρωπαϊκού οικονομικού χώρου (ΕΟΧ) και το πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων, ανακοίνωσε ότι θα παρέχει τους πόρους για τις μελέτες και τα έργα που απαιτούνται στον οικισμό, όμως τίποτα δεν προχώρησε. 20 χρόνια μετά την έναρξη της λειτουργίας του ο καταυλισμός Αγία Σοφία παρουσίαζε μια άθλια εικόνα.
Οι δομές, όπως το κτίριο πολλαπλών δράσεων, ρήμαξαν, οι κοινόχρηστοι χώροι καταλήφθηκαν και τα λυόμενα έμπαζαν από παντού. Εξαίρεση αποτελούν 20 περίπου νεόδμητα, διώροφα σπίτια με μεγάλες τζαμαρίες και βαριά, χρυσοποίκιλτα έπιπλα. Στις διαμαρτυρίες των Ρομά του οικισμού αλλά και της διευθύντριας του νηπιαγωγείου που είναι το μόνο που λειτουργεί, καθώς λόγω των ιδιαίτερων πολιτισμικών στοιχείων τους υπάρχει τεράστια σχολική διαρροή, ο δήμαρχος Δέλτα Ευθύμιος Φωτόπουλος είπε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ (Μάρτιος 2019) ότι το νηπιαγωγείο χρηματοδοτήθηκε με 70.000 € το 2018, αλλά ό,τι έμπαινε το πρωί αφαιρούνταν το βράδυ, όπως το κλιματιστικό, η σιδεριά και τα καλοριφέρ. Επίσης στον οικισμό τοποθετήθηκαν 50 κάδοι απορριμμάτων, οι οποίοι έκαναν φτερά, καθώς είτε βρίσκονται σε σπίτια είτε έχουν εξαφανιστεί (πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ).
Τέλος ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι με αφορμή την ίδρυση του πρότυπου οικισμού «Αγία Σοφία» ο Συνασπισμός της Αριστεράς και της Προόδου, οι ΜΚΟ «Δίκτυο DROM για τα κοινωνικά δικαιώματα των τσιγγάνων», «Γιατροί του κόσμου», «Ελληνικό παρατηρητήριο των συμφωνιών του Ελσίνκι» και η τότε νομαρχιακή αυτοδιοίκηση Θεσσαλονίκης κατέθεσαν στις 15 Μαρτίου 1999 πρόταση νόμου για τους αυτοδιαχειριζόμενους οικισμούς τσιγγάνων.
Τα στοιχεία για τους Ρομά της συμπρωτεύουσας προέρχονται από το βιβλίο του Γιώργου Τσιτιρίδη «Οι Τσιγγάνοι της Θεσσαλονίκης», εκδόσεις ΜΕΘΕΞΙΣ, Θεσσαλονίκη 2020.