Η πολιορκία της Πάτρας από Σλάβους και Σαρακηνούς το 805 και η σωτήρια παρέμβαση του Αγίου Ανδρέα

Μία από τις αρχαιότερες και σημαντικότερες ελληνικές πόλεις είναι η Πάτρα. Στην ευρύτερη περιοχή της υπήρχαν ήδη από τα μυθικά χρόνια, τρεις κωμοπόλεις: η Αρόη, η Άνθεια και η Μεσάτις που ενώθηκαν από τον Πατρέα, αχαϊκής καταγωγής, σε μία, που βρισκόταν στη θέση της Αρόης.

Ωστόσο φαίνεται ότι αυτό έγινε σε μεταγενέστερα χρόνια της αρχαιότητας. Η πρώτη αναφορά της πόλης με το όνομα Πάτρα γίνεται από τον Θουκυδίδη, καθώς διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431-404 π.Χ.).

Σταθμός στην πορεία της ακμής της πόλης ήταν τα χρόνια του Οκταβιανού Αύγουστου ο οποίος μετέφερε στην πόλη κατοίκους της πόλης Ρύπες την οποία κατεδάφισε και η εποχή του Νέρωνα, ο οποίος έφτασε στην Πάτρα για να πάρει μέρος στους αγώνες τους Ολυμπίας και εκχώρησε στην επαρχία Αχαΐας τη λεγόμενη «νέα ελευθερία». Η χριστιανική παράδοση έχει συνδέσει την Πάτρα με το μαρτύριο του Αγίου Ανδρέα που θεωρείται πολιούχος της.

Πάντως, ιδιαίτερα από τη Δυτική Εκκλησία, υπάρχουν κάποιοι που πιστεύουν ότι η παράδοση αυτή είναι μεταγενέστερη και αναξιόπιστη. Βέβαιο είναι πάντως ότι η πόλη εκχριστιανίστηκε νωρίς, καθώς βρέθηκαν σε κεντρικό σημείο της ψηφιδωτά δάπεδα χριστιανικού ναού του 3ου αιώνα.

Το 395 η πόλη υπέστη σοβαρές καταστροφές από τους Γότθους του Αλάριχου, όπως και τους επόμενους αιώνες από βαρβαρικές επιδρομές. Ο σημαντικότερος όμως κίνδυνος που αντιμετώπισε η Πάτρα ως την άλωσή της από τους Φράγκους το 1205, ήταν η πολιορκία της από τους Σλάβους και τους Σαρακηνούς το 805 μ.Χ.

Η Πολιορκία της Πάτρας από Σλάβους και Σαρακηνούς (805 μ.Χ.)

Εκτενείς πληροφορίες για το γεγονός αυτό μας δίνει ο Βυζαντινός αυτοκράτορας και συγγραφέας αξιόλογων έργων Κωνσταντίνος Ζ' ο Πορφυρογέννητος (905-959) στο βιβλίο του «Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν» που γράφτηκε μεταξύ 948 και 952. Και συγκεκριμένα στο 49ο κεφάλαιο του βιβλίου αυτού.

Το βέβαιο είναι ότι η πολιορκία της Πάτρας έγινε στα χρόνια του Νικηφόρου Α' (802-811). Ως πιθανότερο έτος της θεωρείται το 805. Ο Ed de Muralt στο «Essai de Chronographie Byzantine», αναφέρει ως έτος της πολιορκίας το 810.

Ο Karl Hopf σημειώνει ότι αυτή έγινε το 807. Το γεγονός όμως ότι η Επισκοπή Πάτρας προβιβάστηκε σε Μητρόπολη την εποχή του Πατριάρχη Ταράσιου κατά το τελευταίο έτος της πατριαρχίας του, το 806, μετά την απόκρουση της πολιορκίας της πόλης, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αυτή έγινε το 805.

Ο Κωνσταντίνος Ζ' βασίζει τη διήγησή του, όπως ο ίδιος αναφέρει, σε άγραφες παραδόσεις γερόντων. Σαφώς σε αυτήν υπάρχουν υπερβολές, δεν παύει ωστόσο να αποτυπώνει σε μεγάλο βαθμό την ιστορική αλήθεια.

Οι Σλάβοι (Σκλαβηνοί) της Πελοποννήσου, ιδιαίτερα της Ηλείας και της Αχαΐας και οι Σαρακηνοί του χαλίφη Αρούν αλ Ρασίντ αποφάσισαν να ξεσηκωθούν. Ο Reinand στο έργο του «Invasions des Sarrazins en France», σελ. 237, αναφέρει ότι οι Σλάβοι ή Σκλαβώνιοι, όπως και αρνησίθρησκοι Χριστιανοί ήταν αιχμάλωτοι των Σαρακηνών.

Οι Σλάβοι αρχικά σύμφωνα με τον Πορφυρογέννητο επιτέθηκαν στα σπίτια των "πλησιόχωρων Γραικών", όπως γράφει, τα "αφάνισαν και πέσανε στην αρπαγή". Έπειτα όρμησαν εναντίον των κατοίκων της Πάτρας, κατέστρεψαν την πεδιάδα μπροστά από το τείχος και μαζί με Αφρικανούς και Σαρακηνούς πολιορκούσαν την πόλη. Οι πολιορκημένοι, σταδιακά άρχισαν να βρίσκονται σε πολύ δύσκολη θέση καθώς υπήρχε έλλειψη νερού και τροφίμων.

Σκέφτηκαν λοιπόν να έρθουν σε συμβιβασμό με τους πολιορκητές και να λάβουν από αυτούς την υπόσχεση «ότι θα ησυχάσουν, και να τους παραδώσουν ακόμη και την πόλη». Οι πολιορκημένοι της Πάτρας όμως είχαν ενημερώσει τον Στρατηγό, διοικητή του Θέματος της Πελοποννήσου για τον κίνδυνο που διέτρεχαν και τον περίμεναν να έρθει. Σκέφτηκαν λοιπόν οι έγκλειστοι του κάστρου να στείλουν κάποιον σκοπό ανατολικά των βουνών της πόλης για να δει αν έρχεται ο Στρατηγός.

Και καθόρισαν ως σημάδι ειδοποίησης, αν δει τον Στρατηγό να φτάνει, επιστρέφοντας, να έχει κατεβασμένο το φλάμουλο (φλάμπουρο, πολεμική σημαία), διαφορετικά να το κρατά όρθιο για να καταλάβουν ότι κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει.

Ο αγγελιοφόρος έφυγε και όταν έμαθε ότι ο Στρατηγός δεν ερχόταν, επέστρεψε κρατώντας το φλάμουλο όρθιο. Όπως γράφει όμως ο Πορφυρογέννητος: «Με την ευδοκία όμως του Θεού και με τις πρεσβείες του αγίου Αποστόλου Ανδρέα το άλογο γλίστρησε και καθώς ο αναβάτης ήταν έτοιμος να πέσει, έγειρε το φλάμουλο και οι κάτοικοι του κάστρου, που είδαν τέτοιο σημάδι, νόμισαν, ότι οπωσδήποτε έρχεται ο Στρατηγός.

Και άνοιξαν τις πύλες του κάστρου και βγήκαν θαρραλέοι για να χτυπήσουν τους Σκλαβηνούς και είδαν με τα μάτια τους τον πρωτόκλητο Απόστολο (Ανδρέα) καβάλα σε άλογο να καλπάζει κατά των βαρβάρων, να τους γυρίζει πίσω, να τους σκορπίζει, να τους διώχνει και να τους κάνει να φεύγουν μακριά από το κάστρο.

Και οι βάρβαροι κοιτάζοντας ξαφνιασμένοι και θαμπωμένοι, τη δυνατή εναντίον τους επέλαση του αήττητου και ακαταγώνιστου οπλίτη και στρατηγού και ταξίαρχου και τροπαιούχου και νικηφόρου πρωτόκλητου Απόστολου Ανδρέα, ταράχτηκαν, κλονίστηκαν, τρόμαξαν και κατέφυγαν στον πάνσεπτο ναό του».

Η σωτήρια παρέμβαση του Αγίου Ανδρέα στην Πάτρα, δεν είναι η μοναδική στη Βυζαντινή Ιστορία. Όπως γράφει ο Georg Ostrogorsky στην «Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους» και οι Θεσσαλονικείς απέδωσαν τη σωτηρία της πόλης τους από τη βουλγαρική επιδρομή του Ιωάννη Ασάν (Ιωαννίτζη) το 1207, στην παρέμβαση του Αγίου Δημητρίου, πολιούχου της νύμφης του Θερμαϊκού. Και βέβαια η παράδοση αυτή συνεχίστηκε και τα νεότερα χρόνια, όπως είδαμε και στο άρθρο μας για την πολιορκία της Κέρκυρας από τους Οθωμανούς το 1716 και το θαύμα του Αγίου Σπυρίδωνα (19/11/2022).

Η άφιξη του Βυζαντινού Στρατηγού στην Πάτρα και η "τιμωρία" των Σλάβων

Τρεις μέρες μετά τη νίκη επί των Σλάβων όταν έφτασε στην Πάτρα ο Βυζαντινός Στρατηγός από την Κόρινθο και έμαθε όσα είχαν συμβεί, "διαμήνυσε στον βασιλιά Νικηφόρο και την έφοδο των Σκλαβηνών και τις αρπαγές και τις αιχμαλωσίες και τους αφανισμούς και τις λεηλασίες και τα άλλα φοβερά που έκαναν πραγματοποιώντας επιδρομές στα μέρη της Αχαΐας.

Επίσης (του ανέφερε) την πολυήμερη πολιορκία και τις συνεχείς επιθέσεις κατά των κατοίκων του κάστρου και τη φροντίδα και τη συμμαχία και το τρόπαιο και την ολοκληρωτική νίκη του Απόστολου (Ανδρέα) και το ότι (ο Απόστολος) πεντακάθαρα φάνηκε να τρέχει και να καταδιώκει τους εχθρούς που έφευγαν και να τους προγκά έτσι, που οι ίδιοι οι βάρβαροι κατέλαβαν τη φροντίδα και τη συμμαχία του Απόστολου προς εμάς (ενν. τους Βυζαντινούς) και στον σεβάσμιο καταφύγανε ναό του».

Ο παραλιακός ναός του Αγίου Ανδρέα, περίλαμπρο οικοδόμημα της βυζαντινής περιόδου, χτίστηκε τον 5ο αιώνα στα ερείπια του ναού της Δήμητρας σε σχήμα βασιλικής και καταστράφηκε τον 17ο αιώνα.

Μετά την ενημέρωση από τον Στρατηγό του, ο Νικηφόρος έδωσε εντολή όλη η εκστρατεία εναντίον των Σλάβων και τα λάφυρα απ' αυτή να αποδοθούν στον Απόστολο Ανδρέα. «Και όρισε οι ίδιοι οι εχθροί, μαζί με τις φαμίλιες τους και τα σόγια τους και όλα όσα ταιριάζουν σ' αυτούς, ακόμη δε και μαζί με όλα τα υπάρχοντά τους, να προσφερθούν στον ναό του Απόστολου (Ανδρέα), στη μητρόπολη της Πάτρας, όπου ο Πρωτόκλητος και μαθητής του Χριστού της άθλησης τελείωσε τον αγώνα...».

Μάλιστα όπως αναφέραμε, ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Α' ανύψωσε τότε την Επισκοπή της Πάτρας σε Μητρόπολη και μάλιστα πάνω από τις υπάρχουσες τότε Επισκοπές της Μεθώνης, της Κορώνης και της Λακεδαίμονος.

Η στρατηγική θέση της Πάτρας και η σημασία της για τους Βυζαντινούς

Όπως γράφει η Άννα Αβραμέα στο βιβλίο της «Η ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 4ο ΩΣ ΤΟΝ 8ο ΑΙΩΝΑ ΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ»: «... η Πάτρα ήταν μια πόλη περικυκλωμένη από τείχη με Έλληνες κατοίκους. Επικεφαλής τους ήταν άρχοντες που υπάγονταν στον Στρατηγό, ο οποίος είχε έδρα την Κόρινθο. Το 787, στην (Οικουμενική) Σύνοδο της Νικαίας, ο ιερομόναχος Ιωάννης υπήρξε απεσταλμένος της Πάτρας».

Και στη συνέχεια η Άννα Αβραμέα τονίζει ότι η πολιορκία της Πάτρας, η διάσωσή της από τον άγιο Ανδρέα και η αναγωγή της σε Μητρόπολη κυριαρχούν όχι μόνο στον Πορφυρογέννητο, αλλά και στη σύγχρονη βιβλιογραφία. Πού οφείλεται όμως το ενδιαφέρον των Βυζαντινών για την Πάτρα; Σύμφωνα με την Άννα Αβραμέα αυτό οφείλεται στη σημασία που έδιναν οι Βυζαντινοί στην θέση του λιμανιού της Πάτρας κατά τη διάρκεια του πολέμου με τους Άραβες: «Για να εξασφαλίσουν την άμυνα των εδαφών τους οι Βυζαντινοί προετοίμαζαν τα καίρια σημεία για τις μάχες σε ξηρά και θάλασσα. Στον μεγάλο θαλάσσιο δρόμο που συνέδεε την ανατολική με τη δυτική Μεσόγειο, η Πάτρα αποτελούσε σταθμό για όποιον ήθελε να αποφύγει τον γύρο της Πελοποννήσου περνώντας από τον Μαλέα.

Ο αραβικός κίνδυνος που είχε κάνει το ταξίδι αυτό δύσκολο και συχνά αδύνατο, ανάγκασε τους Βυζαντινούς να ενισχύσουν την Πάτρα, που βρισκόταν στο πιο στενό του Κορινθιακού Κόλπου, του "θαλάσσιου περάσματος". Η γεωγραφική της θέση διευκόλυνε το πέρασμα προς την ηπειρωτική Ελλάδα, τη Ναύπακτο και τη Δυτική Ελλάδα».

Πού εγκαταστάθηκαν όσοι Σλάβοι γλίτωσαν μετά την πολιορκία της Πάτρας;

Κατά την πολιορκία της Πάτρας κάποιοι Σλάβοι σκοτώθηκαν άλλοι αιχμαλωτίστηκαν, ενώ κάποιοι κατόρθωσαν να ξεφύγουν. Αυτοί εγκαταστάθηκαν στις πλαγιές του Ερύμανθου και τα νότια πρόβουνα του Παναχαϊκού, στο σημείο όπου αυτά τα δύο όρη "συναντιούνται" στην κοιλάδα του ποταμού Πείρου.

Τα χωριά αυτά που ονομάστηκαν Νεζεροχώρια ή Νεζερά, σύμφωνα δε με τον Στέφανο Ν. Θωμόπουλο στην "ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΤΩΝ ΠΑΤΡΩΝ" είναι τα εξής: Καλανίστρα, Κάλανος, Πλάτανος, Μπουγά, Συκιές, Κομπηγάδι, όπου το 1922 έγινε μεγάλη καθίζηση του εδάφους, τα Ρίκαβα (από τη λατινική λέξη recava, "βαθουλωτή"), Λακκώματα, με άφθονα και χωνευτικά νερά και οι οικισμοί Επάνω και Κάτω Σποδιάνα (κατά τον Σ.Ν. Θωμόπουλο το όνομα προέρχεται από παραφθορά του Spondum Dianal, "ποτήρι για σπονδή στην Άρτεμη"). Το χωριό σήμερα ονομάζεται Χρυσοπηγή.

Εντυπωσιακό είναι ότι αν και κάποια χωριά από τα παραπάνω έχουν ελληνικά ονόματα (π.χ. ακόμα και το όνομα Κομπηγάδι, σήμερα Νέου Κομπηγάδιον ετυμολογείται από το κόμης, που δώρισε το πηγάδι στο χωριό +πηγάδι ή από το κώμη + πηγάδι, κατά τον Σ. Θωμόπουλο), αυτά ονομάστηκαν έτσι, Νεζεροχώρια δηλαδή, από τους (Ν) εζερίτες Σλάβους που τα ίδρυσαν!

Το τοπωνύμιο Νεζερός, παρεφθαρμένο συχνά, απαντά σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας και είναι καθαρά σλαβικό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η λίμνη Οζερός της Αιτωλοακαρνανίας και η μικρή, βαθιά, άγνωστη λίμνη Ζαραβίνα ή Νεζερός του νομού Ιωαννίνων. Σχετικά άρθρα για τη λίμνη αυτή, στο protothema.gr στις 26/12/2021 και στις 8/6/2020). Χωριά που παλαιότερα ονομάζονταν Νεζερά και Νεζερός, σήμερα έχουν μετονομαστεί.

Κλείνουμε το άρθρο αυτό με όσα αναφέρει ο επιμελητής της 4ης έκδοσης του βιβλίου για την Πάτρα του Στέφανου Θωμόπουλου, Βασίλης Κ. Λάζαρης (1998).

Τα σλαβικά τοπωνύμια της Αχαΐας είναι τα εξής: Βούντενη, Μποντιάς, Καμενίτσα (ποταμός), Σελά, Γκολέμι (ή Γκολέμι) και Τσαπόγα.

Ο δε Ουίλιαμ Μάρτιν Λικ (1777-1860), που επισκέφθηκε την Ελλάδα στις αρχές του 19ου αιώνα γράφει ότι κάθε σλαβικό όνομα στην Πελοπόννησο, αναλογεί προς δέκα αρχαία ή μεσαιωνικά ελληνικά.




Πηγές: ΣΤΕΦΑΝΟΥ Ν. ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥ, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΠΑΤΡΩΝ ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ 1821», ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ, ΕΚΔΟΣΗ ΤΕΤΑΡΤΗ, ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΛΑΖΑΡΗ, ΑΧΑΪΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ 1998.
ΑΝΝΑ ΑΒΡΑΜΕΑ, «ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ 4ο ΩΣ ΤΟΝ 8ο ΑΙΩΝΑ ΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ», ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ, ΑΘΗΝΑ 2012.