Η ιστορία των Εβραίων της Ελλάδας από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20ου αιώνα

Η τηλεοπτική σειρά «Το Βραχιόλι της Φωτιάς» που ξεκίνησε να προβάλλεται από την ΕΡΤ απέσπασε διθυραμβικά σχόλια και εντυπωσίασε τους τηλεθεατές. Είναι βασισμένη στο ομότιτλο βιβλίο της Βεατρίκης Σαΐας-Μαγρίζου και τη σκηνοθεσία της υπογράφει ο Γιώργος Γκικαπέππας. Η σειρά αναφέρεται στο οδοιπορικό μιας εβραϊκής οικογένειας τον 20ο αιώνα.

Το μεγάλο ενδιαφέρον του κοινού και τα άκρως κολακευτικά σχόλια για τη συγκεκριμένη σειρά, μας οδήγησαν στη συγγραφή ενός άρθρου σχετικά με την ιστορία των Εβραίων της Ελλάδας από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20ου αιώνα. Με τους Εβραίους της Ελλάδας τον προηγούμενο αιώνα, θα ασχοληθούμε σε μελλοντικό μας άρθρο.

Το όνομα Ιουδαίοι (Εβραίοι)

Σύμφωνα με τη Βίβλο Ισραηλίτες αποκαλούνται οι απόγονοι των δώδεκα φυλών του Ισραήλ, δηλαδή οι πιστοί του Ιουδαϊσμού. Μετά την καταστροφή του δεύτερου ναού της Ιερουσαλήμ το 70 μ.Χ. από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Τίτο και τη Διασπορά, ο όρος χρησιμοποιείται για τους Ισραηλίτες ανεξάρτητα από τον τόπο εγκατάστασής τους.

Το όνομα Ιουδαίοι προέρχεται από τη φυλή του Ιούδα, τέταρτου γιου του Ιακώβ, σύμφωνα με τη Βίβλο. Ο Ιακώβ, γιος του Ισαάκ και της Ρεβέκκας ονομάζεται και Ισραήλ, που σημαίνει πολεμιστής/σύμμαχος του Θεού. Από το όνομα Ισραήλ προέρχεται η λέξη Ισραηλίτες. Σύμφωνα με το ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ του Γεώργιου Μπαμπινιώτη η ετυμολογία της λέξης Εβραίος είναι η εξής: Εβραίος<ελληνιστικό Εβραίος<εβρ. ibriy (πιθανόν μέσω του αραμαϊκου Ebrai), για το οποίο έχουν διατυπωθεί οι εξής απόψεις:

i) <ρήμα abar "διαβαίνω" που ίσως σχετίζεται με τη διάβαση του ποταμού Ευφράτη από τον γενάρχη των Εβραίων Αβραάμ κατά τη θεϊκή εντολή ii) από το όνομα του Eber, προγόνου του Αβραάμ (η πιθανότερη εκδοχή) iii) < ακκαδικό haribu/hapiru, ονομασία λαών που ήταν αιχμάλωτοι στην Αίγυπτο τη δεύτερη προ Χριστού χιλιετία, όταν οι Εβραίοι ήταν υποδουλωμένοι στους Αιγυπτίους.

Η λέξη "Εβραίος" πρωτοεμφανίζεται στην Καινή Διαθήκη ("Πράξεις των Αποστόλων") και στον Παυσανία (110-180 μ.Χ. )

Οι Εβραίοι στην Ελλάδα

Ακριβή στοιχεία για την παρουσία Εβραίων στην Ελλάδα δεν υπάρχουν. Θεωρείται πιθανό ότι φθάνουν στη χώρα μας αμέσως μετά την καταστροφή του πρώτου ναού της Ιερουσαλήμ από τους Βαβυλώνιους του Ναβουχοδονόσορα Β' (586 π.Χ.). Στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η ανοχή του Μακεδόνα στρατηλάτη και η οικονομική άνθηση οδηγούν στον σχηματισμό μικρών κοινοτήτων που διατηρούν οικονομικούς και θρησκευτικούς δεσμούς με την Ιουδαία. Στο Αμφιάρειο του Ωρωπού ανακαλύφθηκε επιγραφή που χρονολογείται μεταξύ 300 και 250 π.Χ. και αναφέρεται στον "Μόσχον Μοσχίωνος".

Πρόκειται πιθανότατα για Εβραίο σκλάβο, καθώς εκείνη την εποχή διάφοροι εισβολείς της Ιουδαίας πωλούν Εβραίους στους γειτονικούς λαούς. Σύμφωνα με το "Βιβλίο των Μακκαβαίων" στα τέλη του 2ου αι π.Χ. εβραϊκές κοινότητες υπάρχουν στην Αττική, στην Πελοπόννησο, στη Μακεδονία, στην Κρήτη, τη Σάμο, τη Ρόδο, την Εύβοια, τη Δήλο και την Κύπρο. Και κατά τον 1ο μ.Χ. αιώνα όμως, από τα κηρύγματα του Απόστολου Παύλου και τον φιλόσοφο Φίλωνα τον Αλεξανδρέα, προκύπτει ότι υπήρχαν Ισραηλίτες, στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία, τη Βοιωτία, την Αττική, την Πελοπόννησο και την Αιτωλία και σε πόλεις, όπως η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, η Σπάρτη, η Κόρινθος, το Άργος και η Βέροια.

Μετά την καταστροφή του δεύτερου ναού της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους το 70 μ.Χ. πολλοί Εβραίοι, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη γη τους, καθώς είχαν το δικαίωμα να εγκατασταθούν σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Συχνά όμως χρησιμοποιούνταν ως σκλάβοι σε μεγάλα έργα. Έτσι για παράδειγμα όταν το 66 μ.Χ. ο Νέρωνας ξεκίνησε, χωρίς βέβαια να προχωρήσει πολύ, τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου, χρησιμοποίησε 6.000 Εβραίους σκλάβους, όπως αναφέρει ο ιστορικός Φλάβιος Ιώσηπος.

Από τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου ως την εποχή του Αδριανού οι Ιουδαίοι της Μεσογείου είχαν σε γενικές γραμμές τα ίδια προνόμια με τους υπόλοιπους κατοίκους της περιοχής.

Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν από τα χρόνια του Αδριανού (117-138) και μετά. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας σκόπευε να αναμορφώσει πολεοδομικά την Ιερουσαλήμ, να την μετονομάσει σε Αιλία Καπιτωλίνα και να χτίσει στη θέση του δεύτερου ναού της Ιερουσαλήμ έναν νέο, αφιερωμένο στον Δία. Όσοι Εβραίοι είχαν μείνει στη γη τους αρνήθηκαν και εξεγέρθηκαν («Εξέγερση του Μπαρ Κοχβάι», 132-135 μ.Χ.).

Ο Αδριανός τιμώρησε τους Εβραίους εκδιώκοντάς τους οριστικά. Άλλαξε το όνομα της Ιερουσαλήμ σε Αιλία Καπιτωλίνα και της Ιουδαίας σε Παλαιστίνη. Το όνομα αυτό που προέρχεται από τους Φιλισταίους, εχθρούς των Ιουδαίων, υπήρχε ήδη στον Ηρόδοτο (5ος π.Χ. αιώνας) και τον Πολύβιο (2ος π.Χ. αι.). Πάντως το 212 με το Διάταγμα του Καρακάλλα απονεμήθηκε η ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους της αυτοκρατορίας, εφόσον σέβονταν την αυτοκρατορική λατρεία και τους έδινε το δικαίωμα να προσεύχονται και να εργάζονται ελεύθερα.,

Ο Χριστιανικός Μεσαίωνας

Από τα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου η θρησκευτική ηγεσία του Βυζαντίου τήρησε μία αντιφατική στάση σχετικά με τους Ισραηλίτες. Οι Ιουδαίοι απορρίπτουν τον Μεσσία, αλλά ο Χριστιανισμός στηρίζεται στις υποσχέσεις του Θεού προς τους Εβραίους. Οι εβραϊκές κοινότητες αρχικά συνέχισαν να έχουν τα ίδια δικαιώματα με την προηγούμενη περίοδο, δηλαδή τη θρησκευτική ελευθερία και την ενασχόληση με το ελεύθερο εμπόριο.

Απαγορεύονταν όμως οι μεικτοί γάμοι, ενώ υπήρχε αυστηρός έλεγχος στην ανέγερση συναγωγών.

Στα χρόνια όμως του Θεοδόσιου Β' (του επονομαζόμενου και Μικρού), η κατάσταση άλλαξε. Με τον Θεοδοσιανό Κώδικα (Codex Theodosianus) που τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου του 439, δόθηκε τέλος στη σχετική ελαστικότητα που υπήρχε. Σκοπός του Κώδικα ήταν η ενίσχυση του Χριστιανισμού και η εξαφάνιση των θρησκειών και ιδεολογιών που αντιτίθενται στο επίσημο δόγμα. Στον Θεοδοσιανό Κώδικα υπάρχει σαφής επιρροή από τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, ο οποίος στους λόγους του "Κατά των Ιουδαίων" (386-387), αναφέρεται με σκληρότατες και βαριές εκφράσεις εναντίον των Εβραίων ("δαίμονες", "σκυλιά", "οχιές") και αποκαλεί τη συναγωγή "πορνείο" και "σπηλαίο ληστών και καταφύγιο θηρίων". Με τον Θεοδοσιανό Κώδικα απαγορευόταν στους Εβραίους η κατοχή υψηλών αξιωμάτων.

Διατηρούσαν το δικαίωμα να συλλέγουν φόρους, αλλά όταν υπήρχε ταμειακό έλλειμα, υποχρεώνονταν να το καλύψουν με δικά τους χρήματα. Απαγορευόταν να έχουν σκλάβους και να ανεγείρουν νέες συναγωγές. Όσοι ιουδαϊκοί ναοί χρειάζονταν επισκευές, μπορούσαν να αποκατασταθούν, αλλά οποιοδήποτε βελτίωση που δεν τηρούσε τους όρους συντήρησης, ετιμωρείτο με πρόστιμο 50 κιλών χρυσού. Η αδελφή του Θεοδόσιου Β' Πουλχερία ζήτησε επίσης να μετατραπεί σε εκκλησία ο ιουδαϊκός ναός που βρισκόταν δίπλα στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Όμως, παρά τους περιορισμούς πολλοί Εβραίοι παρέμειναν στον ελλαδικό χώρο και δεν έφυγαν ούτε μετά τη δημοσίευση του ιδιαίτερα περιοριστικού Ιουστινιάνειου Κώδικα (529 και 534). Οι διάφοροι νόμοι όμως σπάνια εφαρμόζονταν σε ολόκληρη την Αυτοκρατορία. Η επιλεκτική εφαρμογή τους εξηγεί και τον μικρό αριθμό των διωγμών Εβραίων στον πρώιμο Μεσαίωνα. Σε τοπικό επίπεδο Χριστιανοί και Εβραίοι ζούσαν σε γενικές γραμμές αρμονικά, αν και υπήρχαν κάποιοι βίαιοι εκχριστιανισμοί και οικονομικός ανταγωνισμός.

Στα μέσα του 12ου αιώνα ο Ισπανός ραβίνος, ιστορικός και εξερευνητής Βενιαμίν εκ Τουδέλης αναφέρει την ύπαρξη Εβραίων στην ηπειρωτική και τη νησιωτική Ελλάδα. Περισσότεροι είναι αυτοί της Θήβας, 2.000 περίπου και της Θεσσαλονίκης, 500. Επίσης Εβραίοι, από δύο ως τετρακόσιοι, ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη, την Πάτρα, την Κόρινθο, τη Λαμία, τη Δράμα, την Κύπρο, τη Χίο, τη Σάμο, την Κέρκυρα και τη Ρόδο. Οι περισσότεροι ήταν έμποροι ή τεχνίτες: βαφείς, ράφτες, βυρσοδέψες και μεταξουργοί. Υπήρχαν ακόμα δάσκαλοι, λογοτέχνες και αργυραμοιβοί (σαράφηδες). Κάποιοι παρά τους περιορισμούς, έφταναν και σε ανώτατα αξιώματα.

Στα χρόνια του Μανουήλ Α' Κομνηνού (1143-1180), ένας Εβραίος που ονομαζόταν Ααρών Ισαάκιος αποκτά διπλό τίτλο: του Ακολούθου, δηλαδή του επικεφαλής της προσωπικής φρουράς του αυτοκράτορα και του Υποβολέα, δηλαδή του επίσημου διερμηνέα της λατινικής γλώσσας. Καταγόταν από την Κόρινθο και χάρη στη γλωσσομάθειά του εισχώρησε σταδιακά στην Αυλή και απέκτησε την εύνοια του Μανουήλ Α! Όμως το 1170 κατηγορήθηκε για μαγεία και έπεσε σε δυσμένεια. Η περιουσία του κατασχέθηκε και τιμωρήθηκε με τύφλωση. Επέστρεψε στα χρόνια του Ανδρόνικου Α', αλλά έπεσε ξανά σε δυσμένεια επί Ισαάκ Α' Άγγελου. Θεωρήθηκε μάγος και μηχανορράφος και καταδικάστηκε σε αποκοπή γλώσσας.

Βέβαια ανάλογες ποινές επιβλήθηκαν και σε εκατοντάδες άλλους αξιωματούχους, ακόμα και τέως αυτοκράτορες στο Βυζάντιο και δεν αποτελούσε εξαίρεση η απάνθρωπη μεταχείριση του Ααρών Ισαάκιου.

Οι Εβραίοι που ζούσαν από την αρχαιότητα στα εδάφη της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ονομάζονταν Ρωμανιώτες (κατά το "Ρωμιοί" των ελληνόφωνων Χριστιανών). Μιλούσαν μια ελληνική διάλεκτο τα ρωμανιώτικα ή γεβανικά. Η λέξη αυτή προέρχεται από την εβραϊκή Yavan που σημαίνει Ελλάδα.

Σύμφωνα με τη Βίβλο, ο Yavan (στα ελληνικά Ιωύαν) ήταν ο τέταρτος γιος του Ιάφεθ (τρίτος γιος του Νώε)). Ο ιστορικός Ιώσηπος Φλάβιος θεωρεί τον Yavan πρόγονο των Ελλήνων. Οι Ιουδαίοι χρησιμοποιούσαν όμως το εβραϊκό αλφάβητο στον γραπτό λόγο. Έψαλαν επίσης προσευχές και στα ελληνικά, κάτι που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Ζούσαν κυρίως στα Γιάννενα, την Άρτα, την Πάτρα, την Κέρκυρα, την Καστοριά το Διδυμότειχο, τη Βέροια, αλλά και την Κωνσταντινούπολη.

Οι Ασκεναζίτες, Εβραίοι της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, κυνηγημένοι από σφαγές και διώξεις, εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο. Οι Ασκεναζίτες μιλούσαν μεταξύ τους γίντις, μια γερμανική διάλεκτο με στοιχεία εβραϊκών και σλαβικών.

Η άφιξη των Σεφαραδιτών στον ελλαδικό χώρο

Με την κατάλυση του Ναζαρινού Εμιράτου της Γρανάδας από τα στρατεύματα της Καστίλης το 1492, ολοκληρώθηκε η Ανακατάληψη (Reconquista) των εδαφών της Ιβηρικής Χερσονήσου που κατείχαν οι Μουσουλμάνοι, από τους Χριστιανούς βασιλιάδες της Ισπανίας. Με το Διάταγμα της Αλάμπρα (31 Μαρτίου 1492) δινόταν προθεσμία 120 ημερών στους Εβραίους και τους υπόλοιπους ετερόδοξους της Ισπανίας, να ασπαστούν τον Καθολικισμό ή να εγκαταλείψουν τη χώρα. Όσοι δεν την εγκατέλειπαν, θα αντιμετώπιζαν τη φοβερή τιμωρία της Ιεράς Εξέτασης.

Το 1492 οι Σεφαραδίτες που ήρθαν στη χώρα μας συμπλήρωσαν τον ελληνικό εβραϊσμό. Σεφαραδίτες ονομάζονται οι Εβραίοι που κατάγονται από την Ισπανία. Εκδιώχθηκαν από την Ισαβέλλα Α' της Κατίλης και τον Φερδινάρδο Β' της Αραγονίας. Μιλούσαν τα λαντίνο μία ισπανική διάλεκτο με εβραϊκά στοιχεία.

Σταδιακά σε αυτά ενσωματώθηκαν ελληνικές και τουρκικές λέξεις. Στα τέλη του 15ου αιώνα οι Σεφαραδίτες ήταν περίπου 200.000 και ζούσαν κυρίως στη Νότια και την Ανατολική Μεσόγειο. Οι Οθωμανοί σουλτάνοι έδειχναν σχετική ανοχή στις θρησκευτικές μειονότητες. Οι μη Μουσουλμάνοι είχαν το καθεστώς των ζιμμήδων/δίμμι, δηλαδή των ανεκτών αλλόθρησκων κοινοτήτων, που είχαν δικαίωμα στην προσευχή, το εμπόριο και την ελεύθερη κυκλοφορία. Ως τα χρόνια του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή οι Σεφαραδίτες εγκαταστάθηκαν κυρίως σε Ήπειρο Μακεδονία και Θράκη. Κατά την ιουδαϊκή παράδοση, ο Βαγιαζήτ Β' (1481-1512), φέρεται να είπε: «Απόγονοι των Εβραίων, είθε ο διασωθέντες του λαού σας να βρουν εδώ καταφύγιο».

Όπως γράφει ο Μαρκ Μαζάουερ στο βιβλίο "ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Η ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΩΝ": «Οι υποσχέσεις του Μπαγιαζήτ για οικονομικές παραχωρήσεις και πολιτική προστασία ήταν ελκυστικές κι έτσι οι ισπανόφωνοι Εβραίοι άρχισαν να καταφθάνουν κατά μάζες. Ορισμένοι πήγαν στην Κωνσταντινούπολη, στο Σαράγεβο, στο Σάφεντ (πόλη του Ισραήλ σήμερα) και στην Αλεξάνδρεια,αλλά η μεγαλύτερη παροικία τους σχηματίστηκε στη Θεσσαλονίκη. Όταν ο Βενετός πρέσβης πέρασε από την πόλη, Εβραίος ήταν αυτός που τον ξενάγησε, οι δε Εβραίοι της πόλης ήταν πολλές φορές περισσότεροι απ' ό,τι στην ίδια τη Βενετία. Ενώ στο δημογραφικό κατάστιχο της Θεσσαλονίκης του 1478 οι Εβραίοι απουσίαζαν παντελώς, μερικές δεκαετίες αργότερα ήταν περισσότεροι από τους Χριστιανούς και τους Μουσουλμάνους της πόλης. Μάλιστα ο Εβλιά Τσελεμπή που την επισκέφθηκε το 1667-1668, θεωρεί ότι ήταν αδύνατο να φανταστεί κανείς ότι δεν ζούσαν ανέκαθεν εκεί.

Στις αρχές του 16ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη ζουν 30.000 Εβραίοι, ενώ στα τέλη του ίδιου αιώνα, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης είναι πολύ περισσότεροι από αυτούς της Πόλης. Ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο, την κλωστοϋφαντουργία, την αλιεία και τη βιοτεχνία.

Το λιμάνι της πόλης ήταν κλειστό τα Σάββατα. Ο Πορτογάλος συγγραφέας και περιηγητής Samuel Usque χαρακτηρίζει τη Θεσσαλονίκη «Madre de Israel» ("Μητέρα του Ισραήλ"). Οι Σεφαραδίτες επέβαλαν τη γλώσσα και τις παραδόσεις τους. Τον 16ο αιώνα υπήρξε ένα νέο μεταναστευτικό ρεύμα Εβραίων προς την Ελλάδα. Η Νότια Ιταλία (Σικελία, Καλαβρία, Απουλία και Καμπανία) βρισκόταν υπό ισπανική κυριαρχία από τις αρχές του 16ου ως τον 18ο αιώνα. Πολλοί Εβραίοι έφυγαν από αυτή και εγκαταστάθηκαν στη Βόρεια Ελλάδα και την Κέρκυρα.
Οι Εβραίοι της Ελλάδας είναι κυρίως οι Ρωμανιώτες (δυτικά και νότια) και οι Σεφαραδίτες (κεντρικά και ανατολικά). Ωστόσο μεταξύ των διαφόρων κοινοτήτων τους υπάρχει γλωσσική και πολιτισμική ποικιλομορφία και ο τρόπος της ζωής τους δεν είναι ομοιόμορφος.

Οι σχέσεις των Εβραίων με τους Χριστιανούς είναι σε γενικές γραμμές καλές. Όπως γράφει ο Αναστάσιος Καράμπαμπας στο βιβλίο του "ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ": «... τα στερεότυπα παραμένουν βαθιά ριζωμένα στην κοινωνία. Οι Ισραηλίτες θεωρούνται φιλάργυροι, δολοφόνοι του Χριστού και κατηγορούνται για τελετουργικούς φόνους». Από τον 12ο αιώνα σε όλη την Ευρώπη υπάρχουν ψευδείς ισχυρισμοί ότι οι Εβραίοι δολοφονούν παιδιά Χριστιανών για να χρησιμοποιήσουν το αίμα τους, έπειτα από ειδική τελετουργία, στο αζύμωτο ψωμί που καταναλώνουν το ιουδαϊκό Πάσχα. Η κατηγορία είναι γνωστή και ως συκοφαντία του αίματος. Και συνεχίζει ο Αναστάσιος Καράμπαμπας: «Για τα χριστιανικά λαϊκά στρώματα, η κατάσταση στην οποία βρίσκονται αποτελούσε τμήμα σατανικού σχεδίου των Εβραίων, το οποίο έχουν θέσει σε εφαρμογή από την εποχή του Μωάμεθ με στόχο να μετατρέψουν τους Χριστιανούς σε δούλους και χρεώστες τους».

Οι Εβραίοι στο νέο ελληνικό κράτος (μετά το 1830)

Μετά την δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους το 1830, οι Εβραίοι της Ελλάδας εξακολουθούσαν να απολαμβάνουν την ίδια αυτονομία. Κατά την απογραφή του 1834 ο πληθυσμός της χώρας μας ήταν 650.000 χιλιάδες, ανάμεσά τους 600-800 Εβραίοι. Στα Επτάνησα που ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα το 1864, κυρίως σε Ζάκυνθο και Κέρκυρα οι σχέσεις μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων ήταν τεταμένες από τα χρόνια της Ενετοκρατίας. Στη Θεσσαλία (ενσωματώθηκε στην Ελλάδα, πλην Ελασσόνας, το 1881), την Κρήτη (ενσωματώθηκε στην Ελλάδα το 1913) και τη Δυτική Θράκη (ενσωματώθηκε στην Ελλάδα το 1920), παρά τις όποιες εντάσεις, οι εβραϊκές κοινότητες προσαρμόστηκαν σταδιακά.

Στην Ήπειρο (ένωση με την Ελλάδα το 1913, πλην Άρτας που είχε ενσωματωθεί το 1881), παρά τον οικονομικό ανταγωνισμό και τις όποιες προκαταλήψεις, οι Εβραίοι ήταν Ρωμανιώτες, ελληνόφωνοι και εγκατεστημένοι στη χώρα τουλάχιστον από τα βυζαντινά χρόνια, η κατάσταση ήταν θετικότερη. Φυσικά η μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της Ηπείρου ήταν αυτή των Ιωαννίνων. Αντίθετα στη Μακεδονία, που εντάχθηκε στο ελληνικό κράτος το 1913, οι Εβραίοι, ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη, έχοντας συνηθίσει να ζουν με ελευθερία και ασφάλεια για πέντε αιώνες, προτιμούσαν τους Οθωμανούς από τους Έλληνες.

Τέλος, στα Δωδεκάνησα που εντάχθηκαν στην Ελλάδα το 1947, υπήρξε επίδραση από τις εδαφικές ανακατατάξεις, καθώς ως το 1912 βρίσκονταν υπό οθωμανική κατοχή και στη συνέχεια υπό ιταλική. Οι Εβραίοι θεωρήθηκαν φιλότουρκοι και υπήρξε γενική ένταση. Η εβραϊκή κοινότητα των Δωδεκανήσων εξοντώθηκε στο Άουσβιτς Μπίρκεναου κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Γενικότερα, οι Σεφαραδίτες που είχαν καταφέρει στο παρελθόν να επιβάλουν τη γλώσσα και τις παραδόσεις τους στους υπόλοιπους ομόθρησκούς τους της Βόρειας και Κεντρικής Ελλάδας, αναγκάστηκαν να μάθουν την ελληνική γλώσσα και να εξοικειωθούν με το ελληνικό κράτος, ενώ οι Ρωμανιώτες που γνώριζαν ελληνικά είχαν επαφές στην "παλαιά" Ελλάδα και ενσωματώθηκαν στην ελληνική κουλτούρα, προσαρμόστηκαν πιο εύκολα στις νέες κοινωνικές και νομικές συνθήκες.

Βασική πηγή για το άρθρο μας ήταν το βιβλίο του Αναστασίου Καράμπαμπα, "ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ" ,Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, 2022.