Το ακριτικό Πωγώνι της Ηπείρου και η ιστορία της πεντατονικής μουσικής του

Στο ακριτικό Πωγώνι που βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα του νομού Ιωαννίνων και την ιστορία του έχουμε αναφερθεί εκτενώς σε άρθρο μας στις 4 Ιανουαρίου 2020. Σήμερα θα ασχοληθούμε με τη μουσική του Πωγωνίου και τις ιδιαιτερότητές της καθώς και με τους σπουδαίους Ηπειρώτες μουσικούς από τον 19ο αιώνα ως τις μέρες μας.

Το Πωγώνι της πεντατονίας

Βασικό χαρακτηριστικό της μουσικής του Πωγωνίου είναι η πεντατονία. Η πεντατονική μουσική κλίμακα αποτελείται από πέντε νότες ενώ οι άλλες από επτά. Ο Γιώργος Λεκάκης γράφει ότι «ίσως είναι ό, τι πιο πολύτιμο μας παραδόθηκε από τον αρχαίο ηπειρώτικο λαό». Η παραδοχή για την πανάρχαια καταγωγή της πεντατονίας είναι γενική. Είτε πρόκειται για μουσικό λάθος είτε οφείλεται σε έλλειψη μουσικής παιδείας είναι βέβαιο ότι πρόκειται για μοναδικό φαινόμενο στην Ελλάδα.

Έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι η πεντατονία είναι χαρακτηριστικό της μουσικής όλης της Ηπείρου, κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει. Πεντατονική μουσική υπάρχει στο Πωγώνι και το βόρειο τμήμα του νομού Θεσπρωτίας, συγκεκριμένα την περιοχή των Φιλιατών, αντίθετα στο Ζαγόρι, την περιοχή των Ιωαννίνων, την Άρτα και την Πρέβεζα δεν υπάρχει πεντατονία.

Ιδιαίτερα στην περιοχή των Ιωαννίνων, η μουσική είναι επηρεασμένη από τη βυζαντινή μουσική και τη μουσική της Ανατολής. Πεντατονία υπάρχει ακόμα στην περιοχή των Γρεβενών, ενώ πεντατονική είναι και η μουσική των Βλάχων.

Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι η πεντατονική μουσική κλίμακα χρησιμοποιείται επίσης στην Κίνα, την Ινδία αλλά και την αμερικανική τζαζ! Και βέβαια πεντατονία υπάρχει και στη μουσική της Βορείου Ηπείρου η οποία περιλαμβάνει και χωριά του Πωγωνίου που δόθηκαν στην Αλβανία. Η πεντατονική μουσική μεταφέρθηκε και στα υπόλοιπα Βαλκάνια πιθανότατα από τους Ηπειρώτες μαστόρους (χτίστες και πετράδες), καραβανιέρηδες και εμπόρους.

Η Ήπειρος λόγω των ψηλών βουνών και των δύσβατων τόπων είχε πρόβλημα στην επικοινωνία με τις άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου. Πολλοί Ηπειρώτες αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν και από αυτούς αναδείχθηκαν μεγάλοι εθνικοί ευεργέτες με τους οποίους θα ασχοληθούμε σε επόμενο άρθρο.

Το πολυφωνικό τραγούδι - Η αλβανική λαθροχειρία

Στα πολυφωνικά τραγούδια δεν συμμετέχουν μουσικά όργανα. Είναι τα μοναδικά πολυφωνικά τραγούδια σε όλο τον ελλαδικό χώρο και είναι κυρίως καθιστικά. Τραγουδιούνται στο Πωγώνι, τη Δερόπολη, την περιοχή του Αργυροκάστρου και την περιοχή της Χιμάρας, με κάθε τόπο βέβαια να έχει τις δικές του παραλλαγές. Ο τρόπος της ηπειρώτικης πολυφωνίας είναι μοναδικός σε όλο τον κόσμο. Ωστόσο η Αλβανία φρόντισε τα πολυφωνικά τραγούδια να χαρακτηριστούν από την UNESCO ως μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, δίνοντας την εντύπωση ότι αποτελούν αλβανικό δημιούργημα. Δυστυχώς η Ελλάδα δεν έκανε τίποτα για να αλλάξει αυτό.

Οι τραγουδιστικοί ρόλοι του πολυφωνικού τραγουδιού είναι οι εξής: α) ο «παρτής» ή «σηκωτής» είναι αυτός που αρχίζει («παίρνει») το τραγούδι και εκτελεί την κυρία μελωδική γραμμή. Είναι ο μόνος που τραγουδά με ευκρίνεια τους στίχους και παραπέμπει στον κανονάρχη της βυζαντινής μουσικής.

β) ο «κλώστης» είναι αυτός που «κλώθει» τη μελωδία ποικίλλοντάς την εύστροφα πάνω και κάτω από το μουσικό θέμα. Με τα γυρίσματά του δημιουργεί μία ιδιόμορφη αρμονία στο γενικό μουσικό άκουσμα.

γ) οι ισοκράτες (2-4 άτομα) είναι αυτοί που κρατούν την τονική του μέλους σταθερή και αμετακίνητη.

Υπάρχουν όμως και δύο βοηθητικές φωνές, του «ρίχτη» και της «λαλιάς». Ο «ρίχτης» είναι αυτός του οποίου η φωνή ρίχνεται στις ημιτελικές και τελικές καταλήξεις της μελωδίας, σε μία ξεχωριστή σε ερμηνεία και τονισμό φωνή για να ξεκουράσει για λίγο τον παρτή ώστε αυτός να αρχίσει και πάλι το τραγούδι με νέες δυνάμεις. Σε σχέση με τη βυζαντινή μουσική είναι ο δεύτερος βοηθός του πρωτοψάλτη, ο δεύτερος δομέστικος στην κατηγορία των ιεροψαλτών στα βυζαντινά χρόνια.

Η άλλη φωνή, η πέμπτη στη σειρά, είναι αυτή της «λαλιάς» που κινείται μία οκτάβα πάνω από τον «γυριστή». Η φωνή αυτή είναι γυναικεία. Αν δεν υπάρχει γυναίκα, τον ρόλο αυτό τον αναλαμβάνει άνδρας που αλλοιώνει τη φωνή του όπως κάνουν οι Τιρολέζοι. Στα Βυζαντινά χρόνια τον ρόλο αυτό τον έπαιζαν οι ευνούχοι που έψαλλαν μία οκτάβα πάνω από τους πρωτοψάλτες.

Τα μοιρολόγια

Το μοιρολό(γ)ι ή «μοιργιολόι» κατά την ηπειρωτική διάλεκτο, είναι μουσικό μοτίβο που μιμείται με μελωδικότητα το θρηνητικό κλάμα, όταν εξωτερικεύει τον εσωτερικό ψυχικό πόνο, αλλά δεν έχει σχέση με τον θρήνο για τον θάνατο ενός προσώπου. Αρχικά τα μοιρολόγια ήταν μόνο οργανικά, χωρίς τραγούδι με στίχους. Αργότερα τονίστηκαν στο ίδιο μοτίβο και θλιβερά τραγούδια σχετικά με τον θάνατο. Αυτά όμως έχουν σταθερή μουσική εκτέλεση όπως και τα άλλα δημοτικά τραγούδια ενώ τα οργανικά μοιρολόγια ακολουθούν ένα βασικό μοτίβο σε μία μουσική πεντατονική κλίμακα αλλά οι νότες του αυτοσχεδιάζονται από τον οργανοπαίκτη ανάλογα με το μουσικό του ταλέντο. Τα οργανικά μοιρολόγια ξεκινούν τη διασκέδαση σε πανηγύρια, γάμους και γιορτές. Στο τέλος του και το μοιρολόι καταλήγει στο συρτό πωγωνήσιο που δίνει το έναυσμα της ψυχικής ευφορίας.

Υπάρχουν βέβαια και τα χορευτικά τραγούδια, ο ρυθμός των οποίων είναι προσαρμοσμένος στα χορευτικά βήματα του συρτού πωγωνήσιου χορού.

Τα όργανα της ηπειρώτικης κομπανίας - Δελβινάκι και Παρακάλαμος

Βασικό μουσικό όργανο στις πωγωνήσιες ,όπως και σε όλες τις ηπειρώτικες κομπανίες είναι το κλαρίνο. Το μουσικό αυτό όργανο από τα μέσα του 19ου αιώνα και ιδιαίτερα από τις αρχές του 20ου αιώνα, εκτόπισε τα πνευστά μουσικά όργανα που υπήρχαν ως τότε, τη φλογέρα, τον ζουρνά, την τσαμπούνα, την πίπιζα και την τζαμάρα (είδος φλογέρας). Άλλα μουσικά όργανα μιας παραδοσιακής κομπανίας στο Πωγώνι είναι το βιολί, το λαούτο και το ντέφι. Βέβαια κάποιες φορές σε ηπειρωτικά πανηγύρια θα συναντήσει κάνεις και ορχήστρες με κιθάρες, καμιά φορά και ηλεκτρικές, και αρμόνιο.

Αυτό πάντως είναι σπάνιο στα παραδοσιακά πανηγύρια των χωριών του Πωγωνίου.

Βασικά κέντρα - κοιτίδες οργανοπαικτών, θα λέγαμε ότι είναι το Δελβινάκι (ιστορική έδρα του Δήμου Πωγωνίου) και ο Παρακάλαμος, οικισμός κοντά στο Καλπάκι, την πρωτεύουσα του Δήμου. Να σημειώσουμε ότι από τον Παρακάλαμο καταγόταν η οικογένεια του θρυλικού μακεδονομάχου Παύλου Μελά και εκεί σώζεται μέχρι σήμερα τμήμα του πύργου της.

Για να είμαστε πιο ακριβείς, η οικογένεια του Παύλου Μελά καταγόταν από την Παϊδονιά του Παρακαλάμου και οι μακρινές ρίζες της βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη πριν την άλωση της από τους Τούρκους. Κατά την παράδοση, η οικογένεια του Παύλου Μελά εγκατέλειψε την Παϊδονιά και τα Γιάννενα στα χρόνια του Αλή Πασά καθώς τα μέλη της αρνήθηκαν να εξισλαμισθούν. Η ηπειρωτική καταγωγή του Παύλου Μελά εξηγεί εν μέρει και τη σφοδρή του επιθυμία να ελευθερωθούν και τα Γιάννενα. Δυστυχώς δεν πρόλαβε να δει την Ήπειρο ελεύθερη καθώς σκοτώθηκε το 1904, 9 χρόνια πριν την απελευθέρωσή της.

Σπουδαίοι Ηπειρώτες μουσικοί

Ας δούμε τώρα μερικούς από τους σημαντικότερους Ηπειρώτες μουσικούς και τραγουδιστές, από τα μέσα του 19ου αιώνα ως σήμερα:

α) Κλαρινίστες (ή κλαριντζήδες):

Περικλής Μπατζής (1887-1947), Κώστας (Ντίνος) Μπατζής, Νικόλας Μπατζής (περ. 1869-1940) και οι τρεις από το Βασιλικό Πωγωνίου, γενέτειρα και του Οικουμενικού Πατριάρχη Αθηναγόρα, Κίτσος Χαρισιάδης (1888-1968) από τη Λίμνη (Ζαραβίνα) Πωγωνίου, Νίκος Τζάρας (1892-1942) από τους Χουλιαράδες Ιωαννίνων, Βασίλης Μπίντας, ο μοναδικός κλαρινίστας που έπαιζε και ρουμάνικους σκοπούς, Γιάννης Ζέρβας (αρχικό όνομα Χαμίτης), τσιγγάνος από τον Παρακάλαμο, Μήτσος Μπατζής (1911-1940), που σκοτώθηκε πολεμώντας κοντά στα Δολιανά, Βασίλης Μπατζής, ο μεγάλος Τάσος Χαλκιάς (1916-1992) από το Δεσποτικό Ιωαννίνων, ο σπουδαίος Φίλιππος Ρούντας (1919-1979), Γρηγόρης Καψάλης (γ. 1929), από τον Ελαφότοπο Ζαγορίου, ένας σπουδαίος Ηπειρώτης κλαρινίστας, Ναπολέων Ζούμπας, από το Γραμμένο Ιωαννίνων, Περικλής Χαλκιάς, από την Καστάνιανη Πωγωνίου, πατέρας του Πέτρου Λουκά Χαλκιά, ο οποίος γεννήθηκε το 1934 στο Δελβινάκι, Νίκος Φιλιππίδης, από το Κεράσοβο Κόνιτσας, Σταύρος Καψάλης (1945-2019) από τη Ζίτσα, Ναπολέων Δάμος (γ. 1947) από τα Κούρεντα Ιωαννίνων, Γιώργος Μπραχόπουλος, Δόκιμος Χαραλάμπους, οι Βορειοηπειρώτες Κώστας Βέρδης, Βασίλης Καλκάνης, ο Δήμος Πότσης, από το Κεφαλόβρυσο Πωγωνίου κ. ά.
β) Βιολιστές:

Χαράλαμπος (Λάλο) Φάκος (1860-1917), από την Κληματιά Ιωαννίνων, βιολιστής στην αυλή του Εσάτ πασά, του τελευταίου πασά των Ιωαννίνων, Αλέξης Ζούμπας ή Λέτσιος (1880-1930), από το Γραμμένο Ιωαννίνων, Φεΐμης, τσιγγάνος από τη Σιταριά Ιωαννίνων, Κερίμης, τσιγγάνος, σπουδαίος βιολιστής από τον Παρακάλαμο, Τάκης Τζέμος από το Μαργαρίτι Θεσπρωτίας, Φώτης Αντωνίου, επίσης από το Μαργαρίτι Θεσπρωτίας, Παντελής Μπεσίρης (1908-1990), από το Κομπότι Άρτας, Μήτσος Χαλκιάς (1915-1960), από το Δεσποτικό Ιωαννίνων, Χρήστος Ζέρβας, τσιγγάνος βιολιστής, το «κανονικό» επίθετο του οποίου ήταν Φερίκης, ονομάστηκε όμως Ζέρβας γιατί ήταν αριστερόχειρας. Οι συγγενείς του μουσικοί κράτησαν έπειτα αυτό το επίθετο, όπως ο σπουδαίος βιολιστής Λευτέρης Ζερβάς (γ. 1954). Τέλος, ειδική μνεία κάνουμε στον Πετρέφη (Πέτρο) Δεληγιάννη (1921-2000), βιολιστή από τον Παρακάλαμο. Ήταν Μουσουλμάνος και βαπίστηκε Χριστιανός στα χρόνια της Κατοχής. Καταγόταν από παραδοσιακή τσιγγάνικη φάρα άριστων οργανοπαικτών. Ήταν σκηνίτες που έκαναν ανταλλαγές με άλογα, γαϊδούρια και μουλάρια.

γ) Λαουτιέρηδες:

Νικόλαος Κατσούλης ή Μήλιας, από τα Γιάννενα, Γεράσιμος Λάλος (1907-1975) από τα Γιάννενα, εγκατεστημένος όμως στην Άρτα, ο σημαντικότερος Ηπειρώτης λαουτιέρης του 20ου αιώνα, «Μέτης» (1905-1960), τσιγγάνος λαουτιέρης από τον Παρακάλαμο, Γιώργος Καρκανάκης, από την Κληματιά Ιωαννίνων, Βασίλειος Χαρίσης (1920-1960), από τη Βήσσανη Πωγωνίου, Σπύρος Καψάλης (1909-1980), Φώτης Χαλκιάς (1917-2009), από το Δελβινάκι, επίσης σαντουριέρης και τραγουδιστής, Χρήστος Ζούμπας, από το Γραμμένο Ιωαννίνων.

δ) Κρουστά (ντέφι):

Κώστας Γκίρλας, από τη Βήσσανη Πωγωνίου, Χρήστος Καψάλης ή Ζιούλης, Γιάννης Καβάκος (1934-2003), από τη Ζίτσα και ο τεράστιος Ματθαίος (Μάνθος) Σταυτόπουλος, εξαίρετος τραγουδιστής επίσης.

ε) Τραγουδιστές:

Σταύρος Γκάγκας (1896-1980), από τη Ζίτσα, Αντώνης Γκάνιος, από τα Γιάννενα, Στυλιανός Μπέλλος (1934-2023), από τη Σέλιανη Θεσπρωτίας, Αλέκος Κιτσάνης (1934-2015), από το Ριζοβούνι Πρεβέζης, Γιώργος Κούρτης (γ. 1942), από το Πόποβο Θεσπρωτίας, Σάββας Σιάτρας (γ. 1944), από την Καρίτσα Ιωαννίνων, Δημήτρης Βάγιας (1947-1996), από την Αρτοπούλα Λάκκας Σουλίου, Ηλίας Κόντης (γ. 1954), από την Κεραμίτσα Θεσπρωτίας, Γιάννης Καψάλης (γ. 1972), γιος του αξέχαστου κλαρινίστα Σταύρου Καψάλη, Βασίλης Κέγκος (γ. 1950), από τον Περίβλεπτο Ιωαννίνων. Ο Αντώνης Κυρίτσης, που έχει συνδέσει το όνομα του με εξαιρετικές ερμηνείες γεννήθηκε και μεγάλωσε στο χωριό Κοσκινάς Καρδίτσας. Υπάρχουν βέβαια και σπουδαίες Ηπειρώτισσες τραγουδίστριες, όπως η Παγώνα Αθανασίου, η Ελπίδα Μπραχοπούλου κ. ά.

Πηγές:
• «Μουσική από την Ήπειρο», ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, 2008
• Παντελής Καβακόπουλος, «Τραγούδι, Μουσική & Χορός στην Ήπειρο», απ’ όπου και οι σπάνιες φωτογραφίες
• ΚΩΝ. Δ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, «Η ΛΑΚΚΑ ΠΩΓΩΝΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΨΗΛΟΚΑΣΤΡΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ», ΤΟΜΟΣ Β’, Εκδόσεις «Δωδώνη», 2004

Ευχαριστίες:
Ευχαριστούμε θερμά για την πολύτιμη βοήθεια τους: τον Πρόεδρο της Ομοσπονδίας Πωγωνησίων, κύριο Γρηγόρη Άρμπυρο, τον Γιάννη Ζιάκο, έναν από τους σημαντικότερους κλαρινίστες της νέας γενιάς, τη Λένα Ζέττα, εξαιρετική ερμηνεύτρια παραδοσιακών τραγουδιών και τον καλό φίλο, μουσικό Κώστα Β.