Η κήρυξη της Επανάστασης στη Μάνη (17 Μαρτίου 1821) και η απελευθέρωση της Καλαμάτας (23 Μαρτίου 1821)

Πλησιάζουμε προς την 25η Μαρτίου 2023 οπότε συμπληρώνονται 202 χρόνια από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. Πριν την 25η Μαρτίου 1821 όμως, είχαν προηγηθεί μια σειρά από γεγονότα που οδήγησαν στην απελευθέρωση της Καλαμάτας στις 23 Μαρτίου 1821. Στα γεγονότα αυτά θα αναφερθούμε σήμερα.

Η έναρξη της Επανάστασης στη Μάνη

Στη Μάνη όπως και σε άλλες περιοχές του Μοριά υπήρχαν διαφωνίες για το ποιος ήταν ο κατάλληλος χρόνος για την έναρξη της Επανάστασης. Οι οικογένειες των Μούρτζινων (ή Τρουπάκηδων) και των Τζαννετάκηδων είχαν ταχθεί υπέρ της άμεσης κήρυξης της Επανάστασης, ενώ ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης και οι συντηρητικοί πρόκριτοι ήταν υπέρ της αναβολής ώστε να εξασφαλιστούν οι απαραίτητες διαβεβαιώσεις και εγγυήσεις.

Ο Πετρόμπεης είχε μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία χωρίς όμως να του αποκαλυφθεί ποτέ η Αρχή, δηλαδή ο αρχηγός της. Ο ίδιος πίστευε ότι επικεφαλής της ήταν ο Καποδίστριας που τον υποκινούσαν οι Ρώσοι. Θέλοντας να βεβαιωθεί γι’ αυτό ο Μαυρομιχάλης ανέθεσε στον φίλο και έμπιστο σύμβουλο για τις υποθέσεις της Μάνης Κυριάκο Καμαρηνό που καταγόταν από την Καλαμάτα και ήταν μυημένος στη Φιλική Εταιρεία, να πάει στη Ρωσία μεταφέροντας επιστολή του προς τον Καποδίστρια όπου διατυπώνονταν οι προβληματισμοί του Μανιάτη άρχοντα κυρίως για την οικονομική πλευρά της προετοιμασίας.

Ο Καμαρηνός ξεκίνησε από την Κωνσταντινούπολη για τη Ρωσία προκειμένου να συναντήσει τον Καποδίστρια. Αυτός δεν δέχθηκε καν να τον δει,σύμφωνα με κάποιες πηγές πάντως του διαμήνυσε ότι δεν έχει καμία σχέση με τη Φιλική Εταιρεία. Στην Πετρούπολη όπου βρισκόταν ο Καμαρηνός πληροφορήθηκε ότι η αρχηγία της Εταιρείας είχε ανατεθεί στον Αλέξανδρο Υψηλάντη που βρισκόταν στη νότια Ρωσία.

Ο απεσταλμένος του Μαυρομιχάλη κατόρθωσε να συναντήσει τον Υψηλάντη στο Κισνόβ (σήμ. πρωτεύουσα της Μολδαβίας) που του ανακοίνωσε ότι είχε αποφασιστεί η έναρξη της Επανάστασης στις Ηγεμονίες και αδυνατούσε να προσφέρει χρηματική βοήθεια για την Επανάσταση στον Μοριά. Ο Καμαρηνός έβγαλε το αυθαίρετο συμπέρασμα ότι η Φιλική Εταιρεία είχε πάψει να υπάρχει και ότι το κίνημα του Υψηλάντη εξυπηρετούσε δικούς του σκοπούς.

Ο Καμαρηνός θεωρήθηκε επικίνδυνος και μετά από εντολή του Φιλικού Ευμορφόπουλου δολοφονήθηκε ενώ βρισκόταν σε ένα ποταμόπλοιο διασχίζοντας τον Δούναβη από τους Καραβιά και Σφαέλλο που εμφανίστηκαν ως ναύτες του πλοιαρίου. Αυτά όμως έγιναν λίγο πριν την έναρξη της Επανάστασης και ο Πετρόμπεης δεν τα είχε πληροφορηθεί.

Ο μπέης της Μάνης παρά τις προσπάθειες των Περραιβού και Κολοκοτρώνη παρέμενε επιφυλακτικός. Όταν όμως οι Φιλικοί βοήθησαν τον γιο του Γεώργιο που τον κρατούσαν οι Τούρκοι όμηρο στην Κωνσταντινούπολη, ως απόδειξη της πίστης του Πετρόμπεη για τον σουλτάνο να δραπετεύσει, ο Πετρόμπεης άρχισε ν’ αλλάζει γνώμη. Ο Γεώργιος ήρθε στη Μάνη και εκδήλωσε φανερά τις ενθουσιώδεις υπέρ της Επανάστασης ιδέες του. Οι Τούρκοι θορυβήθηκαν καθώς ο Μαυρομιχάλης δεν είχε πειθαρχήσει στις διαταγές τους να συλλάβει τον Κολοκοτρώνη και τον Παπαφλέσσα. Όταν όμως έστειλε τον μικρό του γιο Αναστάσιο ως όμηρο στην Τριπολιτσά οι υποψίες τους μετριάστηκαν.

Ο επαναστατικός αναβρασμός στην Πελοπόννησο από τις αρχές Μαρτίου ήταν έκδηλος. Από τα μέσα του ίδιου μήνα οι Τούρκοι άρχισαν να στέλνουν τις οικογένειες τους στα κάστρα του Μοριά. Ο Τούρκος διοικητής της Καλαμάτας Σουλεϊμάν αγάς Αρναούτογλου κάλεσε τους πρόκριτους της περιοχής και τους εξέφρασε τις ανησυχίες του. Για να τον καθησυχάσουν μερικοί του έδωσαν τα παιδιά τους ως ομήρους. Κατόρθωσαν επίσης να τον πείσουν ότι στην περιοχή δρούσαν επικίνδυνοι ληστές, κάτι που διέδιδε σκόπιμα ο Παπαφλέσσας και ότι οι 150 Τούρκοι φρουροί δεν αρκούσαν για την προστασία της Καλαμάτας και έπρεπε να ζητήσει βοήθεια από τους Μανιάτες.

Τις ίδιες μέρες, γύρω στα μέσα Μαρτίου, έφτασε στο λιμάνι του Αρμυρού της Μάνης, πλοίο φορτωμένο με πολεμοφόδια που είχαν στείλει οι Φιλικοί της Σμύρνης. Ο Παπαφλέσσας ενημέρωσε τον Νικηταρά και τον Αναγνωσταρά που βρίσκονταν στη μονή Προφήτη Ηλία για την άφιξη του πολύτιμου φορτίου και τους ανέθεσε τη μεταφορά του. Προηγουμένως με τέχνασμα είχε καταφέρει να πείσει τον Πετρόμπεη να δώσει άδεια εκτελωνισμού του φορτίου εκθέτοντας τον έτσι στους Τούρκους σε περίπτωση αποκάλυψής του. Ο Αρναούτογλου πληροφορήθηκε τη μεταφορά του φορτίου από ένοπλους χωρικούς και ζήτησε να μάθει τι συμβαίνει. Οι πρόκριτοι του απάντησαν ότι οι χωρικοί μετέφεραν λάδι και ήταν ένοπλοι από τον φόβο ληστών.

Στο μεταξύ οι Έλληνες καπετάνιοι είχαν συγκεντρωθεί στις Κιτριές και είχαν πείσει τον Πετρόμπεη να ηγηθεί της Επανάστασης. Έτσι στις 17 Μαρτίου 1821 στην Αρεόπολη (τότε Τσίμοβα) συγκεντρώθηκαν όλοι οι Μανιάτες οπλαρχηγοί και στον ναό των Ταξιαρχών έγινε δοξολογία για την Επανάσταση. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση η σημαία που υψώθηκε τότε ήταν φτιαγμένη πρόχειρα από λευκό ύφασμα με γαλάζιο σταυρό στο κέντρο. Στην πάνω πλευρά έγραφε «Νίκη ή Θάνατος» (όχι «Ελευθερία» γιατί η Μάνη εθεωρείτο ελεύθερη) και στην κάτω «Ταν ή επί Τας».

Η απελευθέρωση της Καλαμάτας (23 Μαρτίου 1821)

Ο μπέης της Καλαμάτας Αρναούτογλου που όπως αναφέραμε παραπάνω έλαβε την παραπλανητική πληροφορία από τους Έλληνες πρόκριτους ότι στην περιοχή κυκλοφορούν ληστές, ζήτησε ενισχύσεις από τον Πετρόμπεη. Έτσι στις 20 Μαρτίου έφτασε στη μεσσηνιακή πρωτεύουσα σώμα 150 Μανιατών υπό τον γιο του Πετρόμπεη Ηλία για να προστατεύσει δήθεν την πόλη.

Όμως οι εξελίξεις για το ξεκίνημα της Επανάστασης είχαν δρομολογηθεί. Στις 22 Μαρτίου 1821 από το απόγευμα ως τα χαράματα της επόμενης μέρας 2.000 ένοπλοι της «Δυτικής Σπάρτης» με επικεφαλής τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τους Μούρτζινους, τους Καπετανάκηδες, τους Κουμουντουράκηδες, τους Κυβέλλους, τους Χρηστέηδες και τον Παναγιώτη Βενετσανάκη κατέλαβαν τους λόφους γύρω από την Καλαμάτα. Όπως γράφει ο Διονύσιος Κόκκινος, ο Κολοκοτρώνης κρατούσε μακριά ράβδο, δεν είχε όπλο και φορούσε το κόκκινο ένδυμα του αξιωματικού των επτανησιακών ταγμάτων.

Παράλληλα από την άλλη πλευρά της πόλης, πλησίασαν ο Παπαφλέσσας με τον Νικηταρά και τον Αναγνωσταρά. Ο Αρναούτογλου που είχε ως τότε μόνο υποψίες, θορυβήθηκε έντονα. Σκέφτηκε αρχικά να διαφύγει προς την Τριπολιτσά όμως ο Νικηταράς και ο Κεφάλας είχαν αποκόψει τον δρόμο προς το κέντρο του Μοριά. Ένας μόνο Τούρκος, γιατρός χειρούργος μάλιστα, έφυγε από την Καλαμάτα για την Τριπολιτσά με την οικογένειά του αλλά μετά από λίγο σκοτώθηκε. Η χήρα του, με τα ορφανά πλέον παιδιά της, επέστρεψε στην Καλαμάτα οδυρόμενη.

Όλοι οι Τούρκοι συγκεντρώθηκαν στα ισχυρότερα σπίτια της πόλης για να αμυνθούν. Όταν όμως το πρωί της 23ης Μαρτίου 1821 οι ένοπλοι επαναστάτες μπήκαν στην Καλαμάτα, οι Έλληνες της πόλης υποδέχθηκαν τον Πετρόμπεη με αλαλαγμούς. Το μεσημέρι στις όχθες του ποταμού Νέδοντα, μπροστά από τον βυζαντινό ναό των Αγίων Αποστόλων μέσα σε πανηγυρική ατμόσφαιρα με κωδωνοκρουσίες, 24 ιερείς και ιερομόναχοι έπειτα από μια συγκινητική δοξολογία ευλόγησαν την ελληνική σημαία και όρκισαν τους αγωνιστές.

Ο Πετρόμπεης ορκίστηκε πρώτος «Ίνα αμύνω την πατρίδα και μόνος και μετά πάντων και ιερά τα πάτρια τιμήσω». Ακολούθησαν οι άλλοι οπλαρχηγοί με τους στρατιώτες τους:
«Ίνα μη καταισχύνωμεν τα όπλα τα ιερά, ούτε εγκαταλείψωμεν τον παραστάτην, ότω αν στοιχήσωμεν».

Όπως γράφει ο Διονύσιος Κόκκινος: «Ο βαρυκέφαλος Αρναούτογλους, έγκλειστος ακόμη εις το σπίτι του εις την Καλαμάταν, επληροφορήθη τα γεγονότα και ωσάν να μην έφθαναν όσα έγιναν δια να τον πείσουν για την σοβαρότηταν του κινήματος, έστειλεν ανθρώπους του εις τον Πετρόμπεην και τον ερώτησεν τι εσήμαιναν όλα αυτά. Εκείνος γελών δια την βλακώδην απορίαν, του απήντησεν ότι εκηρύχθη η επανάστασις από τους Έλληνας κατά της Τουρκίας.

Ο Αρναούτογλους, φοβηθείς δια την τύχην του αν απεπείρατο να φύγει παρεδόθη αμέσως εις τον Μαυρομιχάλην με εκατόν πενήντα ενόπλους Τούρκους, των οποίων τα όπλα διεμοιράσθησαν μεταξύ των κατατασσομένων εις το επαναστατικόν σώμα Καλαματιανών. Ο Πετρόμπεης εγκατεστάθη εις την πόλιν, συνέστησε επαναστατικήν επιτροπήν, την οποίαν ονόμασε Μεσσηνιακή Γερουσίαν εν Καλαμάτα».

Την επόμενη μέρα κοινοποίησε διακοίνωση προς τις Μεγάλες Δυνάμεις. Παραθέτουμε αποσπάσματά της:
«Ο ανυπόφορος ζυγός της οθωμανικής τυραννίας εις το διάστημα ενός και επέκεινα αιώνος κατήντησεν εις μίαν ακμήν, ώστε να μη μείνει άλλο εις τους δυστυχείς Πελοποννησίους Γραικούς ειμή μόνον φωνή και αυτή δια να ωθεί κυρίως τους κρυφίους αναστεναγμούς των. Εις τοιαύτην αθλίαν κατάστασιν, στερημένοι από όλα τα δίκαιά μας, με μίαν γνώμην ομοφώνως απεφασίσαμεν να λάβωμεν τα όπλα και να ορμήσωμεν κατά των τυράννων…
Διό παρακαλούμεν την συνδρομήν όλων των εξευγμενισμένων ευρωπαϊκών γενεών ώστε να δυνηθώμεν να φθάσωμεν ταχύτερον εις τον ιερόν και δίκαιον σκοπόν μας και να λάβωμεν τα δίκαιά μας και ν’ αναστήσωμεν το ταλαιπωρημένον ελληνικόν γένος μας. Δικαίω τω λόγω η μητέρα μας Ελλάς, εκ της οποίας και σεις εφωτίσθητε, απαιτεί όσον τάχιστα την φιλάνθρωπον συνδρομήν σας και δια χρημάτων και δια όπλων και δια συμβουλών των οποίων είμεθα ευέλπιδες ότι θέλει αξιωθώμεν και ημείς θέλομεν σας ομολογεί άκραν υποχρέωσιν και εν καιρώ θέλομεν δείξει και πραγματικώς την υπέρ της συνδρομής σας ευγνωμοσύνην μας.

Εν τω Σπαρτιατικών στρατοπέδω της Καλαμάτας
τη 25η Μαρτίου 1821
ΠΕΤΡΟΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗΣ
Ηγεμών και Αρχιστράτηγος
ΚΑΙ Η ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ ΓΕΡΟΥΣΙΑ ΕΝ ΚΑΛΑΜΑΤΑ»

Για την ημερομηνία που γράφτηκε η προκήρυξη αυτή υπάρχει διχογνωμία. Στην πρώτη εφημερίδα του Αγώνα που βγήκε στην Καλαμάτα τον Αύγουστο του 1821 (αριθμ. 3-20.8.1821) η προκήρυξη είναι χρονολογημένη «28 Μαρτίου 1821». Ο Ι. Φιλήμονας (τ. Γ’, σ. 28-29) τη χρονολογεί 25 Μαρτίου. Όμως το 1963 βρέθηκε στα Αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών της Μεγάλης Βρετανίας (φάκελος Ζακύνθου), ένα από τα πρωτότυπα κείμενα της «προειδοποίησης» που ανατρέπει τις προηγούμενες ημερομηνίες. Η χρονολόγηση του είναι: «1821, Μαρτίου 23. Εν Καλαμάτα». Δηλαδή τη μέρα που μπήκαν οι Μανιάτες στην Καλαμάτα.

Ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης έστειλε ξεχωριστή επιστολή στον τσάρο αλλά και τον Ιωάννη Καποδίστρια με την οποία τον ενημέρωνε για την προκήρυξη της Επανάστασης. Προφανώς ο Μανιάτης άρχοντας, όπως αναφέραμε, δεν είχε ενημερωθεί για τη δολοφονία του Καμαρηνού.

Έτσι, τα «πρωτεία» του εθνεγερτικού Αγώνα διεκδικούν η Αγία Λαύρα, η Καλαμάτα και η Πάτρα όπου μπροστάρης της εξέγερσης ήταν ο τσαγκάρης Παναγιώτης Καρατζάς. Με το θέμα αυτό και με άλλα γύρω από την Επανάσταση του 1821 θα ασχοληθούμε την ερχόμενη εβδομάδα.

Πηγές: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ», τ. ΙΒ’, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ
ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Α. ΚΟΚΚΙΝΟΥ, «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ», Έκτη έκδοση, Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήναι.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ, «Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821», Τόμος β’, Σ.Ι. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, Τρίτη έκδοση, 2018