Τα γεγονότα πριν την 25η Μαρτίου 1821, η επανάσταση στην Πάτρα και η Αγία Λαύρα

Όπως είχαμε γράψει στο άρθρο μας για την Επανάσταση στη Μάνη και την απελευθέρωση της Καλαμάτας την Κυριακή 19.3.2023, θα ασχοληθούμε σήμερα με τα επαναστατικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και στον Μοριά ως τις 25 Μαρτίου 1821, με την επανάσταση στην Πάτρα, καθώς και με στοιχεία για το τι έγινε στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου 1821.

Από το Γαλάτσι της Μολδαβίας στην 25η Μαρτίου 1821

Όπως αναφέραμε και στο άρθρο της 19/3/2023, τα Καλάβρυτα, η Πάτρα και η Καλαμάτα διεκδικούν τα «πρωτεία» για την κήρυξη του εθνεργετικού αγώνα, Ας δούμε το χρονολόγιο των γεγονότων από την κήρυξη της Επανάστασης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη ως τις 25 Μαρτίου 1821, όπως τα παρουσιάζει ο Δημήτρης Φωτιάδης στο έργο του «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821»

21 Φεβρουαρίου 1821: Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης περνά τον ποταμό Προύθο, κηρύσσοντας την έναρξη της Επανάστασης
24 Φεβρουαρίου 1821: Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κυκλοφορεί την τυπωμένη στο Ιάσιο προκήρυξή του «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος».
16 Μαρτίου 1821: Ο Νικόλαος Σολιώτης χτυπά στο Αγρίδι (κοντά στα Καλάβρυτα) γυφτοχαρατζήδες και Τούρκους ταχυδρόμους που έστελνε ο καϊμακάμης της Τριπολιτσάς Μεχμέτ Σελήχ αγάς προς τον Χουρσίτ πασά. Ο Σολιώτης περηφανευόταν αργότερα ότι ήταν ο πρώτος Έλληνας που σκότωσε Τούρκους το 1821.

17 Μαρτίου 1821: Οι Μανιάτες αποφασίζουν να επαναστατήσουν σε σύσκεψη στην Τσίμοβα (Αρεόπολη)

18 Μαρτίου 1821: Οι Χουδρογιανναίοι με έγκριση του Ασημάκη Ζαϊμη χτυπάνε στη Χελωνοσπηλιά τον σπαχή Σεϊντή, που από τα Καλάβρυτα πήγαινε στην Τριπολιτσά.
19 Μαρτίου 1821: Ο Ηλίας Μαυρομιχάλης με σώμα Μανιατών φτάνει στην Καλαμάτα για να την προστατεύσει, δήθεν, από τους κλέφτες.
20 Μαρτίου 1821: Οι Πετιμεζαίοι με τους Μαζιώτες χτυπάνε τον τσαούση(λοχία) του βοεβόδα των Καλαβρύτων, Ιμπραήμ Μπέη Αρναούτογλου.
21 Μαρτίου 1821: Ο Χαραλάμπης, ο Φωτήλας, ο Θεοχαρόπουλος, ο Σολιώτης, ο Παπαδόπουλος και οι Πετιμεζαίοι πολιορκούν τον Αρναούτογλου στα Καλάβρυτα, ο οποίος παραδίνεται (πιθανότατα στις 24 Μαρτίου 1821).

21 Μαρτίου 1821: Οι Τούρκοι της Πάτρας κλείνονται στο κάστρο της και χτυπάνε τους Έλληνες της πόλης, προσπαθώντας να προλάβουν την εξέγερση.
22 Μαρτίου 1821: Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος στέλνει επιστολή στους Γαλαξιδιώτες προσκαλώντας τους να επαναστατήσουν.
23 Μαρτίου 1821: Οι Μανιάτες με επικεφαλής τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη απελευθερώνουν την Καλαμάτα. Την ίδια μέρα ο Πετρόμπεης ως «αρχιστράτηγος» του στρατιωτικού και του μεσσηνιακού στρατού στέλνει το πρώτο διπλωματικό έγγραφο προς τις ευρωπαϊκές Αυλές. Παράλληλα, επαναστατικά σώματα μπαίνουν στην Πάτρα.
24 Μαρτίου 1821: Φτάνουν με ενισχύσεις από τα Νεζερά στην Πάτρα, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός και ο Ανδρέας Ζαΐμης.

25 Μαρτίου 1821: Το «Επαναστατικό Διευθυντήριο» των Πατρών, συγκροτημένο από τους Παλαιών Πατρών Γερμανό, Επίσκοπο Κερνίκης Προκόπιο, Ανδρέα Ζαΐμη, Ανδρέα Λόντο, Μπενιζέλο Ρούφο, Σωτήρη Θεοχαρόπουλο και Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλο, εκδίδει διακήρυξη προς τις ευρωπαϊκές Δυνάμεις, την οποία παρέδωσαν στις 26 Μαρτίου στους προξένους της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Αυστρίας και της Ισπανίας που είχαν παραμείνει στην πόλη. Οι πρόξενοι της Ρωσίας Βλασσόπουλος, της Σουηδίας Στράνης και της Πρωσίας Κοντογούρης, όταν ξέσπασαν ταραχές στην αχαϊκή πρωτεύουσα έφυγαν για τα Επτάνησα. Ας δούμε το κείμενο της προκήρυξης:

«Ημείς, το Ελληνικόν έθνος των χριστιανών, βλέποντες ότι μας καταφρονεί το Οθωμανικόν γένος, και σκοπεύει όλεθρον εναντίον μας πότε μ’ ένα πότε μ’ άλλον τρόπον, απεφασίσαμεν σταθερώς ή να αποθάνωμεν όλοι ή να ελευθερωθώμεν και τούτου ένεκα βαστούμεν τα όπλα εις χείρας ζητούντες τα δικαιώματα μας. Όντες λοιπόν βέβαιοι ότι όλα τα χριστιανικά βασίλεια γνωρίζουν τα δίκαιά μας, και όχι μόνον θέλουν μας εναντίωθεν αλλά και θέλουν μας συνδράμει, και ότι έχουν εις μνήμην ότι ο ένδοξοι πρόγονοί μας εφάνησαν πότε ωφέλιμοι εις την ανθρωπότητα, δια τούτο ειδοποιούμεν την εκλαμπρότητά σας, και σας παρακαλούμεν να προσπαθήσετε να ήμεθα υπό την εύνοιαν και προστασίαν του μεγάλου κράτους τούτου».

Η επανάσταση στην Πάτρα - Οι πρώτοι νεκροί του Αγώνα

Όπως αναφέραμε παραπάνω οι Τούρκοι της Πάτρας στις 21 Μαρτίου 1821 κλείστηκαν στο φρούριο της πόλης. Ωστόσο δεν έμειναν άπραγοι. Αποφάσισαν να συλλάβουν τους πρόκριτους που είχαν απομείνει στην πόλη και να δολοφονήσουν τον Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλο, ο οποίος ήταν ένας από τους κορυφαίους Φιλικούς. Αυτός φοβούμενος για τα μέλη της οικογένειάς του τα είχε στείλει στην Αγκόνα της Ιταλίας.

Αλλά και οι Έλληνες της πόλης θεωρώντας τη μεταφορά των τουρκικών οικογενειών ως προπαρασκευή για επιθέσεις από το φρούριο, οργάνωσαν γρήγορα πολιτοφυλακή για την ασφάλεια της πόλης όπου παρέμεναν οι ελληνικές οικογένειες.

Στις 21 Μαρτίου 1821 περίπου 100 Τούρκοι από το φρούριο του Ρίου, ειδοποιημένοι προφανώς από τους Τούρκους της Πάτρας, μπήκαν στην πόλη πυροβολώντας. Πήγαν σ’ ένα ρακοπωλείο στην ενορία της Αγίας Τριάδας, στη σημερινή πλατεία Ομονοίας, και αφού μέθυσαν, σκότωσαν τον ρακοπώλη Κωνσταντίνο Σταμπολλή, έβαλαν φωτιά σε πανιά με ρακή και πυρπόλησαν το ρακοπωλείο. Οι φλόγες από αυτό μεταδόθηκαν και σε άλλα σπίτια. Στη συνέχεια κατευθύνθηκαν στο σπίτι του Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου. Εκεί δεν βρήκαν κανένα, εκτός από ένα φύλακα τον οποίον σκότωσαν. Στη συνέχεια πυρπόλησαν το σπίτι του Παπαδιαμαντόπουλου.

Όμως οι εξοπλισμένοι Έλληνες έτρεξαν προς την περιοχή Τάσσι για να ανακόψουν την επίθεση των Τούρκων και να εμποδίσουν τη συνέχιση των εμπρησμών. Επικεφαλής τους ήταν ο τσαγκάρης Παναγιώτης Καρατζάς, ένας «προβεβλημένος επαναστάτης» , κατά τον Σαράντο Καργάκο, στον οποίο αφιέρωσαν εγκωμιαστικά σχόλια ο Σπυρίδων Τρικούπης, ο Φωτάκος και ο, δύσκολος στους επαινετικούς χαρακτηρισμούς, Παλαιών Πατρών Γερμανός. Γεννήθηκε το 1776 στην Πάτρα. Ήταν γιος υποδηματεργάτη. Αν και βραχύσωμος ήταν αθλητικός και μαχητικός. Από μικρός συναγωνιζόταν επάξια όλα τα τουρκόπουλα και όταν μεγάλωσε έγινε ιδιαίτερα επιθετικός, κυρίως όταν έβλεπε Τούρκο να αδικεί Έλληνα. Αν και παντρεύτηκε και έκανε οικογένεια, εξακολουθούσε να συγκρούεται με τους ντόπιους μουσουλμάνους. Για λόγους ασφαλείας κατέφυγε στη Ζάκυνθο όπου άσκησε λίγο το επάγγελμα του τσαγκάρη, αλλά το 1809 κατατάχθηκε στην Ελληνική Λεγεώνα που είχαν σχηματίσει οι Άγγλοι και έγινε Ανθυπολοχαγός.

Το 1812 όμως επέστρεψε στην Πάτρα και στην παλιά εργασία του. Στον ξεσηκωμό των Πατρινών το 1821 πρωτοστάτησαν, εκτός από τον Καρατζά, ο Βαγγέλης Λειβαδάς και ο Επτανήσιος φαρμακοποιός Π. Γερακάρης. 

Στην Πάτρα φαίνεται ότι έγινε η πρώτη συμπλοκή ενόπλων Ελλήνων και Τούρκων το 1821 και οι πρώτοι Έλληνες νεκροί του Αγώνα ήταν ο Κεφαλλονίτης Βασίλης Ορκουλάτος και ο Σταμάτης Κουμανιώτης, ο δεύτερος πιθανότατα από απροσεξία συμπολεμιστών του. Οι Τούρκοι απωθήθηκαν και κλείστηκαν στο φρούριο. Το ίδιο βράδυ, ο Καρατζάς με τον Γερακάρη διέταξαν ενόπλους να σκορπιστούν στην πόλη και να φωνάζουν ο ένας μετά τον άλλον «Γρηγορείτε», για να νομίσουν οι Τούρκοι ότι οι Έλληνες «φρουροί» είναι πολλοί και να μην επιχειρήσουν νυχτερινή έξοδο. Από το πρωί της 22ας Μαρτίου 1821 οι Τούρκοι άρχισαν να κανονιοβολούν την Πάτρα, κυρίως τη Μητρόπολη, όπου πίστευαν ότι βρίσκονταν οι πρόκριτοι της πόλης. Όμως αυτοί είχαν συγκεντρωθεί στη Μονή Ομπλού. Εκεί έφτασαν ταχυδρόμοι που είχαν στείλει ο Καρατζάς και οι άλλοι αγωνιστές από την πόλη της Πάτρας, με την οποία καλούσαν τους πρόκριτους με τους ένοπλους άνδρες τους να σπεύσουν στην πόλη.

Έτσι, στις 24 Μαρτίου 1821 έφτασαν στην Πάτρα ο Μπενιζέλος Ρούφος με τους οπλαρχηγούς Νενέκο (τον μετέπειτα αρχηγό των προσκυνημένων...) και Σαγιά (που δολοφόνησε τον Νενέκο μετά από εντολή του Κολοκοτρώνη!) με τους άνδρες τους και ο Ανδρέας Λόντος με το στρατιωτικό του σώμα, με μεγάλη κόκκινη σημαία που είχε μαύρο σταυρό στη μία της όψη.

Οι Τούρκοι βλέποντας από το φρούριο τη σημαία αυτή, νόμισαν ότι είναι ομόθρησκοί τους από το Λάλα που έσπευσαν να τους βοηθήσουν και έριξαν χαιρετιστήριους κανονιοβολισμούς! Λίγο αργότερα όμως έφτασαν στην πόλη ο Παλαιών Πατρών Γερμανός (το Παλαιών Πατρών, σε αντιδιαστολή με το Νέαι Πάτραι, καθώς έτσι ήταν γνωστή τότε η Υπάτη), ο Ανδρέας Ζαΐμης, ο Σωτήριος Θεοχαρόπουλος, ο Επίσκοπος Κερνίκης Προσκόπιος και άλλοι. Όλοι αυτοί κατευθύνθηκαν στην πλατεία Αγίου Γεωργίου όπου ο Γερμανός έστησε μεγάλο ξύλινο σταυρό, απλό σύμφωνα με κάποιους, με τη σημαία του Λόντου, σύμφωνα με άλλες πηγές. Τελέστηκε δοξολογία και τρισάγιο και στη συνέχεια δόθηκε ο όρκος της Επανάστασης.

Ο Γερμανός απήγγειλε τον όρκο και οι παρευρισκόμενοι ορκίζονταν φέρνοντας το χέρι τους στον σταυρό, τον ασπάζονταν και, όπως γράφει ο Διονύσιος Κόκκινος, «έλεγαν ως όρκον τα τρία αυτά δραματικά λόγια: Ελευθερία ή Θάνατος».

Την ίδια μέρα (24 Μαρτίου 1821), η Βοστίτσα (Αίγιο) ελευθερώθηκε καθώς οι Τούρκοι κάτοικοι της πόλης την εγκατέλειπαν και μέσω του Κορινθιακού Κόλπου έφτασαν στον δρόμο για τα Σάλωνα (Άμφισσα). Η Επανάσταση στην Αχαΐα είχε πλέον φουντώσει για τα καλά...

Δυστυχώς ο Παναγιώτης Καρατζάς, ένας από τους πρωτεργάτες της εξέγερσης στην Πάτρα είχε πρόωρο και άδοξο τέλος. Οι αδελφοί του Σταμάτη Κουμανιώτη πίστευαν ότι αυτός ήταν υπεύθυνος για τον θάνατο του αδελφού τους.

Στις 4 Σεπτεμβρίου 1821 ο Καρατζάς πήγε στη Μονή Ομπλού για να συναντηθεί μαζί τους. Λέγεται ότι τους συμπεριφέρθηκε χλευαστικά και περιφρονητικά και ένας από τους άνδρες των Κουμανιώτηδων, που λεγόταν Τσαλαμηδάς τον πυροβόλησε πισώπλατα και τον σκότωσε. Θάφτηκε εκεί και ο τάφος του βρίσκεται στον χώρο της Μονής. Ο Σαράντος Καργάκος, γράφει: «Ωστόσο, ειδικά για την Αχαΐα, άγνωστη εν πολλοίς παραμένει η δράση των Κουμανιαταίων και των Χασαπαίων ή Κασαπαίων. Οι πρώτοι αναφέρονται συχνά μειωτικά, διότι τους έχει αποδοθεί - και πολύ σωστά - ο φόνος του Παναγιώτη Καρατζά. Κι επειδή από την αριστερή ιστοριογραφία ο Καρατζάς έχει ανακηρυχθεί πρότυπο λαϊκού αγωνιστή, οι Κουμανιαταίοι πέρασαν ανεπαισθήτως στη συνείδηση των πολλών σαν "εχθροί του λαού" και ως όργανα των προυχόντων. Ο Φωτάκος ("Βίοι Πελοποννησίων ανδρών", σ.7) γράφει ότι "κατήγοντο από το χωρίον Κούμανι των Πατρών". Από το όνομα του χωριού τους έλαβαν την προσωνυμία Κουμανιώται ή Κουμανιαταίοι. Το αρχικό όνομα τους ήταν Χρυσανθακόπουλοι».

Αγία Λαύρα: θρύλος ή πραγματικότητα;

Ας δούμε τώρα τι γράφουν για την Αγία Λαύρα, τον Παλαιών Πατρών Γερμανό και την ύψωση του λαβάρου της Επανάστασης από αυτόν στις 25 Μαρτίου 1821, παλαιότερες και νεότερες πηγές: «Για την έναρξη του Αγώνος είχε δημιουργηθεί πολύ νωρίς και είχε επικρατήσει ο θρύλος της 25ης Μαρτίου και της Αγίας Λαύρας... Η ιστορική όμως αλήθεια απέχει πολύ από τον θρύλο. Ούτε στις 25 Μαρτίου αλλά ούτε και στις 21 που έγινε η πρώτη πολεμική επιχείρηση βρισκόταν κανείς στην Αγία Λαύρα. Λίγες μέρες μετά την άφιξή τους εκεί, στις 10 ή 13 Μαρτίου, όλοι οι αρχιερείς και οι πρόκριτοι διασκορπίστηκαν στα ορεινά χωριά της Αχαΐας. Ειδικότερα ο Παλαιών Πατρών Γερμανός έμεινε στα Νεζερά ως την ημέρα των τουρκικών προκλήσεων στην Πάτρα (23 Μαρτίου). Από τους Έλληνες απομνημονευματογράφους μόνο ο  Κανέλλος Δεληγιάννης, που έγραψε πολύ αργότερα τα απομνημονεύματά του και θέλησε μάλιστα να συνδέσει με την εξέγερση της ιδιαίτερης πατρίδας του τα γεγονότα της Αγίας Λαύρας, αναφέρει ότι από εκεί άρχισε ο αγώνας στις 23 Μαρτίου. Σ' εκείνον όμως που κατεξοχήν οφείλεται ο θρύλος της Αγίας Λαύρας είναι ο Γάλλος ιστορικός (σημ. και διπλωμάτης) Πουκεβίλ, που έγραψε το 1824 την Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Εκεί περιγράφει με φανταστικές τελείως λεπτομέρειες τη δοξολογία που έγινε στην Αγία Λαύρα, τον όρκο που εκφώνησε ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, την ορκωμοσία των παλικαριών κλπ.

Ο θρύλος της Αγίας Λαύρας διαδόθηκε ευρύτατα σε όλη την Ελλάδα και έγινε ιδιαίτερα αγαπητός στους Έλληνες. Με συγκίνηση δέχθηκαν τη σύνδεση των δύο μεγαλύτερων και αλληλένδετων στη συνείδησή τους ιδανικών, της ελευθερίας του έθνους και της ορθοδοξίας. Η αρχή της εθνεργεσίας, συνδεμένη με την ημέρα του Ευαγγελισμού και με πρωτοστάτη εκκλησιαστικό άνδρα που όρκιζε τους αγωνιστές στο λάβαρο με την εικόνα της Παναγίας, ήταν φυσικό να συγκινήσει κάθε ελληνική ψυχή.

Εκτός όμως από τον θρύλο της Αγίας Λαύρας, η 25η Μαρτίου είναι και για ιστορικούς λόγους στενά συνδεδεμένη με την ιστορία της ενάρξεως της Επαναστάσεως. Ήταν η ημέρα που είχε παραγγελθεί ως ημέρα της εξεγέρσεως στους Πελοποννησίους στη Βοστίτσα και στη Μάνη, αλλά και στους Ρουμελιώτες στη Λευκάδα από τους απεσταλμένους του Υψηλάντη. Και ακόμη ήταν η ημέρα που γενικεύθηκε η Επανάσταση σε όλη την Πελοπόννησο.

Όπως όμως γράφει ο Ιωάν. Φιλήμων στα προλεγόμενα των απομνημονευμάτων του Παλαιών Πατρών Γερμανού: "Αληθές είναι ότι η Επανάσταση έλαβε χαρακτήρα γενικότερο από τις 25, αλλά η πρώτη αρχή της υπάρχει κυρίως απ' τις 21, διότι αι σημαίαι ανυψώθηκαν, τα εθνόσημα διανεμήθησαν και οι Τούρκοι και στα φρούρια κλείσθηκαν...» ( Έφη Αλλαμανή στην "ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ".

Και ο αείμνηστος Σαράντος Καργάκος συμφωνεί με τα παραπάνω. Γράφει χαρακτηριστικά: «Βέβαια από κάθε γεγονός δεν λείπουν οι θρύλοι. Και ο Πουκεβίλ, Γάλλος πρόξενος και συλλέκτης των πληροφοριών που άρχισαν κατά και μετά τον Αγώνα να συλλέγονται, γράφει πως ο Γερμανός, μόλις πάτησε στον ιερό τόπο της Λαύρας, περιστοιχίσθηκε από 1.500 οπλοφόρους της Κυλλήνης. Σ' όλους αυτούς έδωσε μια σημαία που έφερε το σημείο του Σταυρού πάνω σε μια ζωγραφισμένη εκκλησία της Παναγίας που ήταν η προστάτιδα της Αγίας Λαύρας Και, σαν νέος Γεδεών, μιλώντας κατά τον τρόπο της Παλαιάς Διαθήκης, έδωσε εντολή να κρυφτούν στα δάση της περιοχής και μόλις δουν να εμφανίζονται Αγαρηνοί (δηλ. μωαμεθανοί) να υψώσουν την κραυγή των Μακκαβαίων: "Η νίκη του Θεού". Σύμφωνα με τον θρύλο που καταγράφει ο Πουκεβίλ, όταν έφθασαν πλησίον της μονής 60 έφιπποι Τούρκοι, τότε οι γύρω χριστιανοί ηγέρθησαν και ύψωσαν την κραυγή και μόνο με αυτή τους έτρεψαν σε φυγή».

Ο Διονύσιος Κόκκινος γράφει ότι ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ήταν στην Αγία Λαύρα στις 5 Μαρτίου 1821 και εκεί παρέμεινε ως τις 10 Μαρτίου τουλάχιστον. Μετά από σύσκεψη, που άλλες πηγές την τοποθετούν χρονικά στις 11 ή 13 Μαρτίου, έφυγε και πήγε στη μονή της Χρυσοποδαριτίσσης. Στις 24 Μαρτίου βρισκόταν, όπως αναφέραμε, στην Πάτρα, όπου συνέταξε, στις 28/3, έγγραφο προς τους έγκλειστους στο φρούριο της πόλης Τούρκους.

Ο Σπυρίδων Τρικούπης γράφει: «Ψευδής είναι η εν Ελλάδι επικρατούσε ιδέα, ότι εν τη Μονή της Αγίας Λαύρας ανυψώθη κατά πρώτον η σημαία της Ελληνικής επαναστάσεως».

Ο Ιωάννης Φιλήμων στο "Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως", χαρακτηρίζει "παχυλόν ψεύδος", τα περί Αγίας Λαύρας κλπ. Αλλά και ο ίδιος ο Παλαιών Πατρών Γερμανός στα "Απομνημονεύματά" του γράφει ότι είχε φύγει από την Αγία Λαύρα πριν από μερικές μέρες για τα Νεζερά.

Και ο Γκίσταβ Χέρτσμπεργκ γράφει ότι μετά τις 23 Μαρτίου ο Γερμανός βρισκόταν στην Πάτρα. 

Ο Τζορτζ Φίνλεϊ (1799-1875) γράφει: «Η γενική γνώμη εν Ελλάδα είναι ότι, άμα έφθασαν εις την μονήν της Λαύρας, εκήρυξαν την Επανάστασιν. Πλην τούτο δεν έχει ορθώς. Κατά τους θρύλους της Επαναστάσεως, ο Γερμανός έδωκε το σημείον υψώσας την σημαίαν του Σταυρού την 25η Μαρτίου (6 Απριλίου). Το συμβεβηκός θεωρείται ιστορικόν, και η ανάμνησις διαιωνίζεται δι' ετησίας δοξολογίας και εθνικής εορτής - Ποίησις και ζωγραφική παρέσχον την αρωγήν των προς την προσήλωσιν της δημώδους φαντασίας επί τε του συμβεβηκότως και της ημέρας».

Ο Mark Mazower γράφει: «Αλλά η λογική πίσω από την επιλογή της 25ης Μαρτίου ήταν ακαταμάχητη: συνδέοντας τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου με την ανάδυση του ελληνικού έθνους, μετέτρεπε τη γέννηση της Ελλάδας σε οιονεί θεϊκό γεγονός και συνάμα υποβίβαζε την αποτυχημένη παραδουνάβια περιπέτεια της (Φιλικής) Εταιρείας στη θέση ενός απλού προκαταρκτικού επεισοδίου. Η 25η Μαρτίου όμως δεν είχε πολλή σχέση με την ιστορική ακρίβεια. Μπορεί να την είχε επιλέξει κάποια στιγμή ο Υψηλάντης, μπορεί να την είχαν υιοθετήσει και οι πρόκριτοι στη Βοστίτσα. Αλλά, και στις δύο περιπτώσεις τα τεκμήρια είναι απροσδόκητα ισχνά και κατόπιν εορτής. Άλλωστε, είτε η ημερομηνία είχε συζητηθεί, είτε όχι, στην πράξη δεν τηρήθηκε... Ο ρομαντικός πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη που απεικονίζει τον μητροπολίτη Γερμανό να ευλογεί την ελληνική σημαία στη μονή Αγίας Λαύρας στις 25 Μαρτίου, είναι μια μεγαλειώδης ανασύνθεση μιας σκηνής που δεν μπορεί να συνέβη πραγματικά, αφού ο Γερμανός - που μας άφησε τα απομνημονεύματα του για εκείνα τα χρόνια - βρισκόταν χιλιόμετρα μακριά, στην Πάτρα, τη συγκεκριμένη μέρα, μαζί με τους άλλους ηγέτες της περιοχής...».

Από τους ξένους συγγραφείς μόνο ο Douglas Dakin στο βιβλίο του "Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ 1821-1833", δέχεται τα περί Αγίας Λαύρας: «Την επόμενη, 25 Μαρτίου σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο, ο Μητροπολίτης της Πάτρας Γερμανός είχε υψώσει τη σημαία της επανάστασης στη Βόρεια Πελοπόννησο, στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας κοντά στα Καλάβρυτα, εκεί δηλαδή όπου οι πρόκριτοι της Αχαΐας, προτού πάρουν την τελική απόφαση ν' αψηφήσουν τους Τούρκους, είχαν συγκεντρωθεί περιμένοντας νεότερες ειδήσεις». 

Το σχολικό βιβλίο της Γ’ Γυμνασίου των Α.ΜΑΤΑΡΑΣΗ-Σ.ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΙΟΥ, που διδασκόταν στα σχολεία από το 1966 ως το 1974, τουλάχιστον, γράφει: « Την επομένην (22 Μαρτίου) έφθασεν από τα Καλάβρυτα και ο επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός ,που με τους Ζαΐμηδες και τον Λόντον προ ολίγων ημερών είχε υψώσει το Λάβαρον εις την Αγίαν Λαύραν. Και εδώ ύψωσε(ενν. στην Πάτρα) και πάλιν την σημαίαν εις την πλατείαν του Αγίου Γεωργίου και όρκισε τους προκρίτους και τους οπλαρχηγούς της Αχαΐας. Η σημαία έφερε τον σταυρόν και το σύνθημα του Αγώνος «Ελευθερία ή Θάνατος». Εις ανάμνησιν του γεγονότος αυτού η 25η Μαρτίου καθιερώθη να εορτάζεται ως εθνική επέτειος».

Η καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως εθνικής εορτής (1838)

Με διάταγμα του Όθωνα στις 15 Μαρτίου 1838 καθιερώθηκε η 25η Μαρτίου ως εθνική εορτή. Αναλυτικά, το διάταγμα.

ΟΘΩΝ ΕΛΕΩ ΘΕΟΥ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Θεωρήσαντες ότι η ημέρα της 25ης Μαρτίου, λαμπρά καθ' εαυτήν εις πάντα Έλληνα δια την εν ευατή τελουμένην εορτήν του Ευαγγελισμού της Υπεραγίας Θεοτόκου, είναι προσέτι λαμπρά και χαρμόσυνος δια την κατ' αυτήν την ημέραν έναρξιν του υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνος του Ελληνικού έθνους, καθιερούμεν την ημέραν ταύτην εις το διηνεκές ως ημέραν ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΟΡΤΗΣ 

ΟΘΩΝ 

Ο επί των Εκκλησιαστικών κτλ. Γραμματεύς της Επικρατείας Γ. ΓΛΑΡΑΚΗΣ 

Στις 25 Μαρτίου 1838, με την ανατολή του ήλιου, 21 κανονιές ξύπνησαν τη μικρή τότε Αθήνα. Στις 8 π.μ. η φρουρά παρατάχθηκε από το παλάτι ως την Άγια Ειρήνη (τότε μητροπολιτικό ναό) και στις 9 π.μ. έφτασαν εκεί με άμαξα ο Όθωνας και η Αμαλία. Η εκκλησία ήταν γεμάτη από ήρωες του 1821.

Το πιο μεγάλο πανηγύρι εκείνη τη μέρα στήθηκε στη, σημερινή πλατεία Κλαυθμώνος, όπου τότε βρισκόταν το παλάτι. Εκεί ο Δήμαρχος είχε στήσει ένα τρόπαιο, γύρω από το οποίο έστησαν τρικούβερτο χορό όλοι οι αγωνιστές του '21. Τότε μια γυναίκα με μαύρο τσεμπέρι και κάτασπρα μαλλιά, η Λέκα, πετάχτηκε και φώναξε: «Σταματήσετε παιδιά. Σ' εμένα πέφτει να σύρω το χορό, γιατί για τούτο το χώμα που πατάμε έδωσα τα δύο αντρειωμένα αδέρφια μου και τον μοναχογιό μου».

Και πραγματικά, έσυρε τον χορό, τραγουδώντας, πότε γελώντας και πότε κλαίγοντας.

Η εφημερίδα "Αθηνά" περιέγραφε ως εξής την 25η Μαρτίου 1838 στην Αθήνα: «Όλη την ημέραν σήμερον η πόλις των Αθηνών ήτο μία πανήγυρις. Το εσπέρας εφωτίσθησαν λαμπρώς η Ακρόπολις, όλα τα δημόσια καταστήματα και όλαι αι οικίαι. Εις την μίαν πλευράν του Λυκαβηττού εσχηματίσθη δια φανών εις μεγάλος σταυρός, του οποίον η θέα κάμνει μεγίστην εντύπωσιν, όλος ο κόσμος ευθυμεί και η ευθυμία ίσως θέλει διαρκέσει έως τα εξημερώματα της αύριον».

(ΔΗΜΗΤΡΗ ΦΩΤΙΑΔΗ "ΟΘΩΝΑΣ Η ΜΟΝΑΡΧΙΑ", εκδόσεις Σ. Ι. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ (1988).

Πηγές: "ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ", Τ' ΙΒ' ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ
ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Α. ΚΟΚΚΙΝΟΥ, "Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ", 6η ΕΚΔΟΣΗ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΕΛΙΣΣΑ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ, "Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821", Τόμος Β', Σ. Ι. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, Τρίτη έκδοση 2018
ΣΑΡΑΝΤΟΣ ΚΑΡΓΑΚΟΣ, "Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821".