Ο «πόλεμος» των φύλων και το πρώτο νεοελληνικό λεσβιακό μυθιστόρημα

Στις 7/5/2023 γράψαμε ένα άρθρο για τη συμπεριληπτική γλώσσα στο protothema.gr, το οποίο είχε τεράστια απήχηση και σχεδόν 340 σχόλια. Η συμπεριληπτική γλώσσα προέκυψε μέσα από τις gender studies (μελέτες, σπουδές φύλου). Στα ελληνικά όμως οι gender studies, δεν γνωρίζουμε γιατί και πώς, αποδίδονται με τον όρο «έμφυλος λόγος». Με τον έμφυλο λόγο θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο.

Τι είναι ο έμφυλος λόγος; - Οι gender studies στην Ελλάδα

Για όσους δεν γνωρίζουν, η λέξη έμφυλος, σημαίνει «αυτός που αφορά τα δύο φύλα» (συνήθως όταν γίνεται αναφορά σε θέματα ισότητας) και είναι αρχαία (έμφυλος, «που ανήκει στην ίδια φυλή»). Ο έμφυλος λόγος αποτελεί απόδοση στα ελληνικά του διεθνώς καθιερωμένου όρου “gender studies”, ο οποίος περιγράφει καταχρηστικά όχι μόνο ένα αντικείμενο (τις εκφάνσεις του συγκεκριμένου λόγου), αλλά και τους επιστημονικούς τομείς που ασχολούνται με την ανάλυσή του.

Πρόκειται για τάση στη λογοτεχνική κριτική και γενικότερα στις πανεπιστημιακές σπουδές που εξετάζει και τα πολιτισμικά φαινόμενα υπό το πρίσμα αρρενωπότητας – θηλυκότητας. Θεωρητική αφετηρία της ανάλυσης του έμφυλου λόγου αποτελεί η διάκριση ανάμεσα σε «βιολογικό φύλο» (sex) και σε «κοινωνικό φύλο» (gender), που άρχισε σταδιακά να κερδίζει έδαφος από τη δεκαετία του 1990 και συνέπεσε με την άνοδο της αποδόμησης. Κεντρική παραδοχή των gender studies είναι ότι οι λειτουργίες και οι ρόλοι που αποδίδονται στα δύο φύλα δεν προκύπτουν από κάποιο βιολογική διαφορά μεταξύ τους αλλά αποτελούν προϊόντα κοινωνικής κατασκευής (!) και συνεπώς μπορούν να υποστούν αλλαγές…

Σήμερα, ακόμα και η αντίληψη για τη φυσική βιολογική διαφορά των δύο φύλων (sex) «συλλαμβάνεται» ως συνισταμένη πολιτισμικών και ιστορικοκοινωνικών παραγόντων.

Οι gender studies και ο φεμινισμός έχουν κοινές κοινωνικές καταβολές. Ωστόσο οι πρώτες, μετατόπισαν τον φεμινισμό από την κοινωνιολογική – ιστορική θεώρηση εννοιών όπως «γυναίκα», «θηλυκότητα» και «ανδρική καταπίεση», στην ανθρωπολογική, γλωσσολογική, φιλολογική και γραμματολογική εξέταση της κατασκευής των φύλων. Παρακλάδια των gender studies είναι οι τομείς των gay studies, lesbian studies και queer theory και, κυρίως, ο ανερχόμενος τομέας των men’s studies, που αφορά τις έρευνες για την αρρενωπότητα. Οι έρευνες αυτές αναπτύχθηκαν και αναδείχτηκαν κυρίως στις Η.Π.Α. , τη Μεγάλη Βρετανία και την Αυστραλία και εξαπλώθηκαν σταδιακά στη Γαλλία, τη Γερμανία και τις σκανδιναβικές χώρες.

Όμως και στη χώρα μας υπάρχει το «Εργαστήριο Σπουδών Φύλου» στο Πάντειο Πανεπιστήμιο (Centre for Gender Studies of the Panteion University). Σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του «αποτελεί ερευνητικό εργαστήριο του τμήματος Κοινωνικής Πολιτικής της Σχολής Πολιτικών Επιστημών του Παντείου Πανεπιστημίου, που ιδρύθηκε με το ΦΕΚ 926/17. 7. 2006 για να εξυπηρετήσει διδακτικές και ερευνητικές ανάγκες στα γνωστικά αντικείμενα του φύλου στην κοινωνική πολιτική και της ανάλυσης των πολιτικών για την ισότητα των φύλων σε διεθνές, ευρωπαϊκό, εθνικό και τοπικό επίπεδο. Αποτελεί μετεξέλιξη του εργαστηρίου που δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του διατμηματικού προγράμματος ΕΠΕΑΕΚ «Σπουδές Φύλου και Ισότητας στις Πολιτικές και κοινωνικές Επιστήμες» και λειτούργησε κατά το διάστημα 2003-2008».

Η διάκριση βιολογικού και κοινωνικού φύλου

Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε μια διάκριση «βιολογικού» και «κοινωνικού» φύλου, η οποία προωθείται από διάφορα κέντρα. Δεν πρόκειται όμως για κάτι καινούργιο, καθώς ήδη από το 1964 ο ψυχίατρος Robert Stoller (1924-1991) ζήτησε τη διάκριση βιολογικού και κοινωνικού φύλου. Ο Stoller υπήρξε καθηγητής Ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του UCLA (University of California Los Angeles) και ερευνητής στην κλινική ταυτότητας φύλου, του ίδιου Πανεπιστημίου. Αυτή η διάκριση καθιερώθηκε όλο και πιο πολύ τη δεκαετία του 1970, υπό την επίδραση του φεμινισμού, του κινήματος χειραφέτησης ομοφυλόφιλων ανδρών και γυναικών, καθώς και των συζητήσεων στο πλαίσιο της ψυχολογίας και της κοινωνιοβιολογίας.

Η ανθρωπολόγος Gayle Rubin (γενν. 1949) το 1975 έκανε λόγο για ένα σύστημα (sex/gender system) προκειμένου να περιγράψει τους μηχανισμούς με τους οποίους τα βιολογικά χαρακτηριστικά ενός φύλου ως πρωτογενές υλικό χρησιμοποιούνται για την οικοδόμηση του κοινωνικού φύλου, δηλαδή την απόδοση συγκεκριμένων ρόλων και τη συγκρότηση ταυτότητας, με τις επακόλουθες σχέσεις. Αν και αυτή η θέση άσκησε ισχυρή και μακροχρόνια επίδραση στην ανάλυση του έμφυλου λόγου, σταδιακά άρχισε να γίνεται αντιληπτό ότι η παραπάνω διάκριση παρουσίαζε προβλήματα, καθώς προέκυπταν ερωτήματα σχετικά με τον ακριβή ορισμό του βιολογικού φύλου (αν θα πρέπει να γίνεται με χρωμοσωμικά, γονιδιακά ή γενετικά κριτήρια) αλλά κυρίως γιατί αυτό που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν φυσικό και βιολογικά καθορισμένο αποκαλύπτεται σύμφωνα με τους θεωρητικούς του «κοινωνικού φύλου» ότι είναι κοινωνικό κατασκεύασμα.

Έργο σταθμό σε αυτή τη θεώρηση έγραψε ο Γάλλος μεταδομιστής και μεταμοντερνιστής φιλόσοφος, ψυχολόγος και ψυχοπαθολόγος Michel Foucault (Μισέλ Φουκό, 1925-1984) με τίτλο “Histoire de la Sexualite” («Ιστορία της Σεξουαλικότητας», 1976) με το οποίο εισήγαγε το παράδειγμα της ανάλυσης των λόγων (discourses) στην εμπλοκή τους με την εξουσία και δείχνει τη συμβολή του επιστημονικού λόγου στη συγκρότηση παγιωμένων σεξουαλικών ταυτοτήτων. Να σημειώσουμε ότι ο Φουκό ήταν επηρεασμένος ιδιαίτερα από τους Νίτσε και Χάιντεγκερ. Η εξέλιξη αυτών των προβληματισμών καθώς και οι μελέτες, στο πλαίσιο της φεμινιστικής αποδόμησης στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και τις αρχές της δεκαετίας του 1990, οδήγησαν στη ριζική αποδόμηση των έμφυλων ταυτοτήτων (άνδρας-γυναίκα).

Η αλλαγή αυτή σηματοδοτείται από το έργο της φιλοσόφου Judith Butler “Gender Trouble” (1990). Το βιβλίο κυκλοφόρησε και στα ελληνικά το 2009 με τίτλο «Αναταραχή Φύλου: Ο Φεμινισμός και η Ανατροπή της Ταυτότητας» και ξεπέρασε σε πωλήσεις τις 100.000 παγκοσμίως. Η Judith Butler (γ. 1956) στρουκτουραλίστρια φιλόσοφος, είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Ρητορικής και Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Berkeley της Καλιφόρνιας. Όπως διαβάσαμε στη Βικιπαίδεια, σύντροφός της είναι η Καθηγήτρια του Πρίνστον Wendy Brown και παιδί του ζεύγους ο Isaac Butler-Brown.

Στο βιβλίο της η Judith Butler, εστιάζει τον προβληματισμό της στην κοινωνική σημασία που αποδίδεται σε ορισμένα σωματικά χαρακτηριστικά ώστε αυτά να είναι διακριτικά του φύλου και εισάγει την έννοια της επιτέλεσης (performance) για να περιγράψει την, κατά την άποψή της, ρευστότητα και σχετικότητα των έμφυλων ταυτοτήτων. Πρόκειται ουσιαστικά για μια αποδομητική προσέγγιση της έννοιας gender η οποία ορίζει και το πλαίσιο για τις συζητήσεις που διεξάγονται σήμερα.

Gay Studies

Ο όρος gay studies συνοψίζει τις έρευνες γύρω από την ανδρική ομοφυλοφιλία όπως αυτή εκδηλώνεται σε διάφορα πολιτισμικά φαινόμενα. Συνδέεται στενά με το σύγχρονο κίνημα για τη χειραφέτηση των ομοφυλόφιλων (gay liberation movement) οι απαρχές του οποίου τοποθετούνται το 1969 μετά τις ταραχές στο γκέι μπαρ «The Stonewall Inn» της Νέας Υόρκης ανάμεσα σε γκέι, λεσβίες και την Αστυνομία. Τουλάχιστον ως και τη δεκαετία του 1980 στο κίνημα αυτό υπήρχαν δύο ευδιάκριτες τάσεις (για την ανδρική και τη γυναικεία ομοφυλοφιλία). Ο όρος gay ο οποίος καθιερώθηκε στο πλαίσιο του αποστιγματισμού των ομοφυλόφιλων έχει μπει πλέον και στα ελληνικά εδώ και χρόνια, αναφέρεται κυρίως στον άνδρα ομοφυλόφιλο.

Πρωταρχικός στόχος του σχετικού κινήματος είναι η προβολή και η προσπάθεια για κοινωνική αποδοχή της ιδιαίτερης ταυτότητας του ομοφυλόφιλου, επιδίωξη η οποία εκφράζεται με το «coming out», δηλαδή τη δημοσιοποίηση του ιδιωτικού. Έτσι, στις σχετικές πανεπιστημιακές σπουδές, βασικός στόχος είναι η διεκδίκηση μιας ιδιαίτερης παράδοσης στο κοινωνικό και λογοτεχνικό επίπεδο. Να σημειώσουμε εδώ ότι η λέξη gay πρωτοεμφανίστηκε με τη σημερινή της σημασία στις Η.Π.Α. το 1953 (Merriam Webster) αν και με τη σημασία «λαμπερός, ηλιόλουστος» υπάρχει ήδη από τον 13ο αιώνα. Το gay bar αναφέρεται σε δημοσίευμα των «Francisco News» (14/10/1953, σελ. 13): «At that time it was a gay bar-that means a bar where homosexuals go…» (MODERN AMERICAN SLANG», έκδ. 2009). Στο ίδιο λεξικό πάντως, η λ. gay ως επίθετο αναφέρεται ότι εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1941.

Lesbian Studies

Η λέξη lesbian (λεσβία) με τη σημασία αυτή εμφανίστηκε το 1732 και σχετίζεται με τη Σαπφώ, τη λυρική ποιήτρια της αρχαιότητας από τη Λέσβο, το όνομα της οποίας έχει συνδεθεί με τη γυναικεία ομοφυλοφιλία. Υπάρχουν βέβαια και αρνητές αυτής της άποψης. Η σύγκρουσή τους με τους θιασώτες της σύνδεσης της Σαπφώς με την ομοφυλοφιλία των γυναικών δημιούργησε το λεγόμενο «σαπφικό πρόβλημα» (Sapphofrage). Σημείο αναφοράς για το λεσβιακό κίνημα είναι το βιβλίο της Jill Johnston «Lesbian Nation» («Λεσβιακό Έθνος»).

Η συγγραφέας Jill Johnston (1929-2010) ήταν βρετανικής καταγωγής, πολιτογραφήθηκε όμως Αμερικανίδα. Στην ομόφυλη, όχι κατ’ ανάγκη σεξουαλική, επαφή μεταξύ των γυναικών αναφέρεται το έργο «Surpassing the Love of Men» («Υπερβαίνοντας τον Έρωτα των Ανδρών», 1981) της καθηγήτριας Lillian Faderman (γεν. 1940). Σε αυτό γίνεται εκτενής προβολή της ομοφυλοφιλίας σημαντικών γυναικών συγγραφέων και η εναλλακτική οργάνωση των κειμένων τους υπό το φως της σεξουαλικής αυτής ιδιαιτερότητας (lesbian reading). Τη δεκαετία 1980 τα ενδιαφέροντα της λεσβιακής κριτικής επεκτείνεται.

Η Eve Kosofsky Sedgwick εξετάζει τους μηχανισμούς με τους οποίους ο λογοτεχνικός κανόνας που συγκροτείται με βάση τις πατριαρχικές ετεροφυλοφιλικές νόρμες αποσιωπά ή υποβαθμίζει την ομοφυλόφιλη σεξουαλικότητα, ανδρική και γυναικεία. Άλλες συγγραφείς που ασχολήθηκαν με τα λεσβιακά θέματα ήταν η Biddy Martin και η Bonnie Zimmerman.

Οι λεσβιακές σπουδές δέχονται πάντως μεγάλη κριτική, ως προς την προσπάθεια οικοδόμησης μιας σταθερής ταυτότητας γιατί υποτίθεται ότι αναπαράγουν πατριαρχικές δομές.

Queer theory

Η λέξη queer με την έννοια «ομοφυλόφιλος άνδρας ή λεσβία» υπάρχει στην αργκό των Η.Π.Α. από το 1914 (Modern American SLANG, 8η έκδ. 2009). Οι εξελίξεις στην ανάλυση των gender studies από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 θέτουν στην ημερήσια διάταξη όχι μόνο την ταυτότητα των φύλων αλλά και τη σεξουαλικής ταυτότητα (γκέι, λεσβία, ετεροφυλόφιλος). Η διευρυμένη αυτή οπτική όσον αφορά τις gay studies και τις lesbian studies εκφράζεται με τον όρο queer theory. Αυτή η τάση δίνει έμφαση στην αποκλίνουσα σεξουαλικότητα και περιλαμβάνει τους γκέι, τις λεσβίες, τους αμφισεξουαλικούς (κν. μπαϊσέξουαλ), τους τρανσέξουαλ, τους ανθρώπους με μη μονογαμική αναπαραγωγική σεξουαλικότητα και τους μη ομοφοβικούς ετεροφυλόφιλους. Υπάρχουν υποστηρικτές και αμφισβητίες της queer theory. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μία προσέγγιση μεταξύ των δύο πλευρών.

Men’s studies

Κεντρική παραδοχή του κλάδου αποτελεί η θέση ότι η αρρενωπότητα, κυρίαρχο μοντέλο της καταπιεστικής πατριαρχίας που θεωρούνταν μέχρι πρόσφατα αυτονόητη, ήταν «αόρατη» και πρέπει τώρα να έρθει στο προσκήνιο για να ερευνηθούν οι συνθήκες και οι όροι δημιουργίας της. Υπάρχει και εδώ μία διάθεση για κριτική της ιεραρχίας των φύλων υπό την επίδραση του φεμινισμού. Μία από τις πρώτες μελέτες αυτού του προβληματισμού ήταν το “Mannerphantasien” («Ανδρικές Φαντασιώσεις», 1977) του Klans Theweleit ο οποίος χρησιμοποιώντας εξαντλητική ιστοριογραφική έρευνα και μεταδομιστικές ψυχαναλυτικές θεωρίες επιχειρεί να αποδείξει ότι ο φασισμός και το ιδεώδες του «υπερανδρισμού» που αυτός προβάλλει αποτελούν την πιο ακραία εκδοχή της επιθετικής πατριαρχίας.

Μετά το 1990 υπάρχει μια σειρά διαφορετικών προσεγγίσεων στο θέμα. Ο ανθρωπολόγος David Gilmore στο έργο του «Manhood in Making» («Κατασκευάζοντας τον Ανδρισμό», 1990) δείχνει την ύπαρξη διαφορετικών εκδοχών αρρενωπότητας σε διάφορους πολιτισμούς, ενώ ο George L. Mosse στο «The Image of Man» («Η Εικόνα του Άνδρα», 1996) θεωρεί τον ανδρισμό ως το κυρίαρχο θετικό στερεότυπο της μοντέρνας κοινωνίας το οποίο συγκροτείται μέσα από τον αποκλεισμό των άλλων (ομοφυλόφιλων, λεσβιών, μαύρων, ψυχασθενών, αδύναμων ανδρών).

«Η Ερωμένη της»: το πρώτο λεσβιακό ελληνικό μυθιστόρημα γράφτηκε το 1929 και επανεκδόθηκε το 2005!

Ας δούμε με την ευκαιρία όσων αναφέραμε παραπάνω, λίγα στοιχεία για το μυθιστόρημα «Η Ερωμένη της» της Ντόρας Ρωζέττη. Αυτό γράφτηκε το 1929 και αποτελεί το πρώτο λεσβιακό μυθιστόρημα της νεοελληνικής πεζογραφίας. Ανακαλύφθηκε από την Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Χριστίνα Ντουνιά το 2005 σε δύο αντίτυπα. Επανεκδόθηκε το 2005 και μέχρι σήμερα έκανε αρκετές ανατυπώσεις ενώ μεταφράστηκε στα ιταλικά και τα γαλλικά. Υπήρχε όμως ένα μυστήριο γύρω από τη συγγραφέα Ντόρα Ρωζέττη.

Τελικά η δημοσιογράφος Ελένη Μπακοπούλου αποκάλυψε το 2006 ότι επρόκειτο για τη Νέλλη Καλογλοπούλου-Μπογιατζόγλου (1908-1989) γιατρό, γεννημένη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Από εκεί ήρθε στην Αθήνα και σπούδασε στην Ιατρική Σχολή. Παράλληλα άρχισε να γράφει στο περιοδικό «Η Διάπλασις των Παίδων» του Γρηγορίου Ξενόπουλου. Όταν κυκλοφόρησε «Η Ερωμένη της» στο οποίο η συγγραφέας παρουσιάζει την πραγματική ερωτική της ιστορία με μια άλλη κοπέλα, προκλήθηκε σάλος. Η Καλογλοπούλου έσπευσε να μαζέψει όλα τα αντίτυπα του βιβλίου της. Φαίνεται ότι κατέστρεψε τα πάντα εκτός από τα δύο αντίτυπα που βρέθηκαν τυχαία και το ίδιο έκανε και με τα άλλα έργα της, καθώς είχε στιγματιστεί.

Συνέχισε τις σπουδές της στην Ιατρική έκανε διδακτορικό και έγινε υγιεινολόγος. Παντρεύτηκε τον Κωστίκα Μπογιατζόγλου (1895-1967) ομογενή από τη Ρουμανία. Όπως αποκάλυψε η Ελένη Μπακοπούλου, η Καλογλοπούλου της είχε δώσει συνέντευξη ζητώντας να μην δημοσιευθεί όσο ζει. Εκεί αναφέρθηκε στο βιβλίο «Η Ερωμένη της» και στο ψευδώνυμο Ντόρας Ρωζέττη που της έδωσαν οι ποιητές Γ. Τσουκαλάς και Γ. Σημηριώτης.

Επίλογος

Ο έμφυλος λόγος είναι ένα πεδίο που αναπτύσσεται διαρκώς και έχει πολλές διακλαδώσεις. Αν και θεωρητικά οι gender studies αποτελούν έναν ενιαίο χώρο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτός αποτελείται από πολλά και διαφορετικά ρεύματα. Στις αγγλοσαξονικές χώρες, ιδιαίτερα στις Η.Π.Α., οι σχετικοί προβληματισμοί έχουν συχνά πολιτικές αιχμές. Οι gender studies συνδέονται στις Η.Π.Α. με μια φιλελεύθερη τάση στην κοινωνία η οποία αντιτίθεται στον «έλεγχο του σώματος» που προσπαθούν να επιβάλουν συντηρητικοί κύκλοι.

Στο επίκεντρο των αντιπαραθέσεων βρίσκονται ζητήματα όπως η ομοφοβία, οι αμβλώσεις, ο έλεγχος της εγκυμοσύνης, διατάξεις που ρυθμίζουν τη σεξουαλική συμπεριφορά, ειδικά σε θέματα σχετικά με την ομοφυλοφιλία. Συζητούνται επίσης ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας σε σχέση με διάφορα κοινωνικά κινήματα (γυναικών, μαύρων, ομοφυλόφιλων κλπ.).



Βασική πηγή για το άρθρο ήταν το «ΛΕΞΙΚΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗΣ, 2007, Λήμμα «έμφυλος λόγος» που υπογράφει ο Γιάννης Πάγκαλος.