Ο Johannes Vermeer αποτελεί μέχρι και σήμερα έναν από τους καλύτερους ζωγράφους όλων των εποχών, γεγονός που οφείλεται στον μοναδικό τρόπο με τον οποίο αποτύπωνε το φως στους πίνακές του, μια τεχνική που ακόμα παραμένει μυστηριώδης για πολλούς ερευνητές.
Επί δεκαετίες, συντηρητές, επιστήμονες και επιμελητές των μουσείων που φιλοξενούν τους πίνακες του Vermeer διεξάγουν έρευνες για αυτoύς, καθώς και για δύο αινιγματικά έργα του, που θεωρούνται πλέον πλαστογραφίες του 20ού αιώνα. Τα δημιουργήματά του βέβαια δεν συγκεντρώνουν μόνο το περίεργο βλέμμα των ειδικών που προσπαθούν να αποκωδικοποιήσουν τις πρακτικές του, αλλά και του φιλότεχνου κοινού που ελκύεται από τα 35 εναπομείναντα έργα του.
Φέτος ο Vermeer, ο καλλιτέχνης που σημάδεψε με την δεξιοτεχνία του την Ολλανδική Χρυσή Εποχή, έχει την τιμητική του, αφού γιορτάζεται παγκοσμίως και ιδιαιτέρως στις Κάτω Χώρες, ως το καλλιτεχνικό ορόσημο του 17ου αιώνα. Οι πίνακές του, οι οποίοι ήρθαν ξανά στο επίκεντρο μέσα από τις πολυάριθμες εκθέσεις που έλαβαν χώρα το 2023, προσφέρουν στον θεατή μια ματιά στην ήσυχη καθημερινή αγροτική ζωή της πόλης του Delft, όπου ο ζωγράφος έζησε όλη του τη ζωή. Αυτό που κεντρίζει ωστόσο, το ενδιαφέρον έγκειται στον τρόπο με τον οποίο ο καλλιτέχνης αποτυπώνει το φυσικό φως στον καμβά και τα κρυμμένα στοιχεία που μαρτυρούν τον χαρακτήρα, αυτή της μυστηριώδους φιγούρας.
Κλείσιμο
Το μυστήριο του καλλιτέχνη
Από το αινιγματικό έργο ζωής του Vermeer σώζονται μόνο περίπου 35 πίνακες, με τον πιο διάσημο να είναι αναμφίβολα το Κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι. Αυτός ο πίνακας αποτελεί ένα από τα πιο διάσημα έργα τέχνης στην ιστορία. Η μαεστρία του Vermeer πάνω στο φως που είναι για άλλη μια φορά εμφανής στην απαλότητα του βλέμματος της κοπέλας και στη λάμψη του μαργαριταρένιου σκουλαρικιού, γεγονότα που προσέδωσαν στον πίνακα το όνομα «η Μόνα Λίζα του Βορρά».
Η κοπέλα στο πορτρέτο έχει ανοιχτόχρωμο, καθαρό δέρμα- το κεφάλι της καλύπτεται με τουρμπάνι, ενώ το σώμα της είναι καλυμμένο με μια υπερμεγέθη κίτρινη ρόμπα. Κοιτάζει τον θεατή, αλλά το βλέμμα της είναι παράδοξο - απαλό και άμεσο, οικείο και συγκρατημένο. Το φως λιμνάζει στο κόκκινο, χωρισμένο κάτω χείλος της, πριν αναπηδήσει στο υπερμεγέθες σκουλαρίκι της και συγκεντρωθεί στα ρούχα της. Ωστόσο το σκοτεινό φόντο προσφέρει ελάχιστα στοιχεία για το ποια είναι η κοπέλα που αποτελεί παγκόσμιο καλλιτεχνικό ορόσημο, ή πού ο πίνακας ζωγραφίστηκε.
Αυτό το μυστήριο είναι έκδηλο σε κάθε πίνακα του ζωγράφου, παρόλο που οι θεματικές του επικεντρώνονται στην αγροτική καθημερινότητα της πόλης που διέμενε. Αν και οι πίνακές του είναι τόσο περιγραφικοί και τόσο γαλήνιοι, οι πληροφορίες για το ποιος πόζαρε στις κυρίως οικιακές σκηνές του είναι απούσες. Αναρίθμητες θεωρίες περιτριγυρίζουν τον καλλιτέχνη, από υποθέσεις για την τεχνική του, μέχρι εικασίες για τις επιρροές του. Ίσως η πιο σημαντική ερώτηση έγκειται στο πως ένας καλλιτέχνης που έμαθε μόνος του να ζωγραφίζει, που δεν έφυγε ποτέ από την μικρή πόλη του και έγινε γνωστός 2 αιώνες αργότερα της ύπαρξής του, κατόρθωσε να μονοπωλεί το ενδιαφέρον προσωπικοτήτων από τον Μαρσέλ Προυστ έως τον Ντέιβιντ Χόκνεϊ.
Όταν η τέχνη συναντά την πρωτοπορία
Το έργο του Vermeer έχει αποτελέσει αντικείμενο εμμονικής μελέτης από πολλούς ειδικούς. Το ντοκιμαντέρ Tim's Vermeer του 2013, συγκεκριμένα, παρακολουθεί τις προσπάθειες του εφευρέτη Tim Jenison να εξηγήσει επιστημονικά πώς ο Vermeer πέτυχε σχεδόν φωτορεαλισμό με ένα πινέλο, σχεδόν δύο αιώνες πριν από την εφεύρεση της φωτογραφικής μηχανής. Αντίστοιχα, το βιβλίο του Τζέλεϊ, Traces of Vermeer, επιχειρεί να λύσει το μυστήριο για το πώς ο ζωγράφος έκανε τα έργα του τόσο αληθινά. Πιστεύει ότι ο Vermeer δούλευε στο πιο φωτεινό δωμάτιο του σπιτιού του, επιτρέποντας στη φυσική λάμψη να επηρεάσει το έργο του. Σε πολλά από τα πιο αγαπημένα έργα του καλλιτέχνη, μάλιστα, η θεματική φαίνεται να διαδραματίζεται στα ίδια δωμάτια που σχεδόν πάντα διαθέτουν ένα παράθυρο στην αριστερή πλευρά του καμβά: (περ. 1657-59), "Αξιωματικός και γελαστό κορίτσι" (1657), "Η γαλακτοκόμος" (περ. 1657-58) και
"Το μάθημα μουσικής" (περ. 1662-63).
Πολλοί μελετητές και καλλιτέχνες, συμπεριλαμβανομένου του Hockney, έχουν συνδέσει ρητά τον Vermeer με τη φωτογραφία. Υποστηρίζουν ότι χρησιμοποιούσε μια camera obscura, μια πρώιμη συσκευή που βασίζεται σε φακούς, για να προβάλλει εικόνες στους καμβάδες του και να ανιχνεύει τις συνθέσεις του. Ο Antonie van Leeuwenhoek, ένας από τους πρώτους επιστήμονες που χρησιμοποίησε μικροσκόπιο, γεννήθηκε στο Delft μέσα σε μια εβδομάδα μετά από τον Vermeer- οι νέες ιδέες για τους φακούς και το φως κυκλοφορούσαν ευρέως σε όλη την Ολλανδία την εποχή του ζωγράφου. Ενώ ορισμένοι ιστορικοί έχουν υποστηρίξει ότι οι άνδρες συναντήθηκαν ή ήταν ακόμη και φίλοι, ο Jelley απλώς σημειώνει το ενδιαφέρον του Vermeer για την επιστήμη, που αποδεικνύεται ιδιαίτερα από δύο έργα: Ο αστρονόμος (περ. 1668) και Ο γεωγράφος (1669).
Καταλαβαίνοντας τον Vermeer
Πολλά σύγχρονα στοιχεία δείχνουν ότι ο Vermeer ήταν πιο αυθόρμητος από ό,τι νομίζαμε. Κοιτάζοντας κάτω από τις γυαλισμένες, ελεγχόμενες επιφάνειες των πινάκων του, οι ειδικοί της Εθνική Πινακοθήκης της Αμερικής, ανακάλυψαν ότι δεν ήταν πάντα ένας επίπονα αργός τελειομανής. Κατά καιρούς, βλέπουμε έναν ορμητικό, ακόμη και ανυπόμονο καλλιτέχνη. Για παράδειγμα, η μικροσκοπική ανάλυση των στρωμάτων χρώματος κάτω από την επιφάνεια του πίνακα Woman Holding a Balance αποκαλύπτει ότι ο ζωγραφος ξεκίνησε με ένα μονόχρωμο ζωγραφικό σκίτσο. Όπως γνωρίζουν οι ειδικοί από τη χημική απεικόνιση, στη συνέχεια εφάρμοσε γρήγορα ένα έντονο υπόβαθρο για να σχεδιάσει μορφές, χρώματα και μοτίβα φωτός. Περαιτέρω απεικόνιση υποδηλώνει ότι ο Vermeer πρόσθεσε ένα υλικό που περιείχε χαλκό για να επιταχύνει την ξήρανση της μαύρης χρωστικής, ώστε να μπορέσει να προχωρήσει στα τελικά στάδια του πίνακα.
Ο Vermeer μερικές φορές ζωγράφιζε επίσης πάνω από άλλους πίνακες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, επιμελητές, συντηρητές και επιστήμονες έμαθαν από μια εικόνα ακτίνων Χ ότι ο καλλιτέχνης ζωγράφισε το Κορίτσι με το κόκκινο καπέλο, πάνω από ένα μερικώς ολοκληρωμένο πορτρέτο ενός άνδρα με μαύρο καπέλο, που πιθανώς είχε ζωγραφίσει άλλος καλλιτέχνης. Αντί να απομακρύνει την εικόνα ή να εφαρμόσει ένα στρώμα κάλυψης, ο Vermeer γύρισε τον πίνακα κατά 180 μοίρες και στη συνέχεια ζωγράφισε απευθείας πάνω από το πορτρέτο.
Τα τελευταία 20 χρόνια, η πρόοδος στη χημική απεικόνιση και στις μεθόδους επεξεργασίας εικόνας επέτρεψε να δούμε τον άνδρα με μεγαλύτερη λεπτομέρεια από ποτέ. Ελλείψει γραπτών αρχείων, αυτές οι μη επεμβατικές τεχνικές προσφέρουν στους επιμελητές και τους μελετητές μια ματιά στο πώς δούλευε ο Vermeer και στοιχεία για τους ανθρώπους που απεικόνιζε. Πολλοί πιστεύουν ότι μέσα από αυτές, κάποια μέρα, ίσως μπορέσουν να αναγνωρίσουν τον άνδρα με το μαύρο καπέλο - ή τον καλλιτέχνη που τον ζωγράφισε.
Παρά την αβεβαιότητα ωστόσο, η απόδοση του φωτός και της σκιάς από τον Vermeer παραμένει αναμφισβήτητα αριστουργηματική. Ως καλλιτέχνης, έχει αναγνωριστεί ως δάσκαλος για τη χρήση του φωτός, τις πλούσιες χρωστικές ουσίες και τη γαλήνη των εσωτερικών του σκηνών. Ως άνθρωπος, βέβαια, αλλά και ως δημιουργός, ο Ολλανδός ζωγράφος παραμένει ένα τόσο μεγάλο μυστήριο που οδήγησε πολλούς να τον ονομάσουν η «Σφίγγα του Delft".
