Ιωάννης Καποδίστριας: Η οικογένειά του και η καταγωγή της

Στο άρθρο της προηγούμενης Κυριακής (1/10/2023), για τα σύνορα του πρώτου ελληνικού κράτους κάναμε εκτενή αναφορά στον Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος με μια σειρά ενεργειών πέτυχε να συμπεριληφθούν στο νέο ελληνικό κράτος η Δυτική Ελλάδα και σημαντικό τμήμα της Κεντρικής Ελλάδας, από τις εκβολές του Σπερχειού και τη Λαμία ως τον όρμο της Σούρπης στο Παγασητικό, λίγο πριν τον Αλμυρό. Δυστυχώς ο μεγαλύτερος, κατά την άποψη μας, ηγέτης της νεότερης Ελλάδας δολοφονήθηκε και δεν πρόλαβε να δει να καρποφορούν οι προσπάθειές του για ένα ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, όσο το δυνατόν μεγαλύτερο σε έκταση…

Η οικογένεια του Ιωάννη Καποδίστρια

Για μία ακόμη φορά σε σχόλια άρθρων μας διαβάσαμε παντελώς ανιστόρητες αναφορές. Απαντώντας σε ένα σχόλιο για την καταγωγή του Ιωάννη Καποδίστρια υποσχεθήκαμε ότι θα αναφερθούμε στην καταγωγή της οικογένειάς του, κάτι που κάνουμε σήμερα. Σημειώνουμε απλά, ότι δεν γράφουμε το άρθρο για να απαντήσουμε σε κάποιον ή κάποια, αλλά για να γίνουν γνωστά στο ευρύ κοινό στοιχεία για τον Καποδίστρια που αγνοούν οι περισσότεροι.

Ο Ιωάννης Καποδίστριας γεννήθηκε στην Κέρκυρα στις 10 Φεβρουαρίου 1776. Γονείς του ήταν ο Αντώνιος – Μαρία ή Αντωνομαρίας όπως τον φώναζαν οι γνωστοί του, Καποδίστριας και η Διαμαντίνα, κόρη του του Χριστοδούλου Γονέμη. Ήταν το έκτο κατά σειρά παιδί του ζευγαριού. Νονός του Ιωάννη Καποδίστρια ήταν ο «εντιμότατος» πραματευτής Κώστας Αδάμης. Ο Αντώνιος – Μαρία Καποδίστριας (1741 – 1821) ήταν δικηγόρος. Το 1781 κατείχε την 25η θέση στον κατάλογο των δικηγόρων της Κέρκυρας. Είχε εγγραφεί στο Τμήμα των Legisti στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας το 1760 με Αριθμό Μητρώου 28.

Από τα αρχεία του Πανεπιστημίου δεν προκύπτει ότι φοίτησε περισσότερο από κάποιους μήνες σε αυτό. Στον ίδιο κατάλογο όμως αναφέρεται με τον τίτλο του Δόκτορα, κάτι που σημαίνει ότι οπωσδήποτε είχε πανεπιστημιακό δίπλωμα. Η μητέρα του Ιωάννη Καποδίστρια καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της Κύπρου, που μετά την κατάληψή της από τους Τούρκους κατέφυγε στην Κρήτη και στη συνέχεια στην Κέρκυρα, μετά την άλωση του Χάνδακα(Ηράκλειου)από τους Οθωμανούς το 1669. Η Διαμαντίνα Γονέμη (1743 – 1818) νυμφεύθηκε στα τέλη του 1767 ή στις αρχές του 1768 τον Αντώνιο – Μαρία Καποδίστρια. Στις 26 Δεκεμβρίου 1768 γεννήθηκε το πρώτο παιδί του ζεύγους, το οποίο βαφτίστηκε μόλις γεννήθηκε και πήρε το όνομα Βιάρος, όμως πέθανε πολύ σύντομα.

Στις 3 Φεβρουαρίου 1771 γεννήθηκε η Στέλ(λ)α, το δεύτερο παιδί του ζεύγους. Στα τέλη του 1772, σύμφωνα με τον Γρηγόριο Δαφνή γεννήθηκαν οι δίδυμες αδελφές του Ιωάννη Καποδίστρια, οι οποίες έλαβαν και οι δύο το όνομα Αικατερίνη. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι η Κατερίνα είναι γραμμένη δύο φορές: μία στο βαπτισμοζευγοταφολόγιο της εκκλησίας των Αγίων Νικολάου και Λαζάρου και μία σε αυτό της Παναγίας της Λιμνιώτισσας. Στις 17 Ιανουαρίου 1774 γεννήθηκε ο Βιάρος Καποδίστριας, που πήρε το όνομα του αδελφού του που είχε πεθάνει. Αναφέρεται παντού ως πρωτότοκος γιος της οικογένειας, όμως δεν είδαμε πουθενά να γίνεται μνεία στον αδελφό του που έζησε ελάχιστα. Στις 10 Φεβρουαρίου 1776, όπως αναφέραμε, γεννήθηκε ο Ιωάννης Καποδίστριας, στις 17 Νοεμβρίου 1778 ο Αυγουστίνος, στις 23 Απριλίου 1780 η Μαρία, στις 6 Οκτωβρίου 1781 ο Βίκτωρ και στις 17 Φεβρουαρίου 1783 ο Γεώργιος.

Συνολικά δηλαδή, το ζεύγος Καποδίστρια απέκτησε δέκα παιδιά, από τα οποία έζησαν τα εννιά, κάτι πολύ σπάνιο για εκείνη την εποχή. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε όλες τις ληξιαρχικές πράξεις εκτός από μία, της 22ης Ιανουαρίου 1774 (παλαιό ημερολόγιο, όπως και όλες οι ημερομηνίες που παραθέσαμε) που αναφέρεται στο βάπτισμα του δεύτερου Βιάρου και στην οποία ο Αντωνομαρίας μνημονεύεται με το επώνυμο Καποδίστριας, σ’ όλες τις άλλες αναγράφεται με το επώνυμο Καβουδήστρας. Ο Ανδρέας Μαρμοράς, σπουδαίος Κερκυραίος λόγιος του 17ου αιώνα, στον κατάλογο των μελών του συμβουλίου της πόλης της Κέρκυρας (1672) δεν γράφει για οικογένεια Καποδίστρια, αλλά Cavodistria. Έτσι δεν είναι περίεργο που και οι εφημέριοι του τέλους του 18ου αιώνα ονόμαζαν τον Αντώνιο Μαρία, Καβουδήστραν.

Από τα αδέλφια του Ιωάννη Καποδίστρια, πολιτική σταδιοδρομία ακολούθησαν ο Αυγουστίνος, που είχε τεράστια συμβολή στην απελευθέρωση του Αντιρρίου, της Ναυπάκτου, του Μεσολογγίου και του Αιτωλικού το 1829, ως επικεφαλής στρατιωτικών και ναυτικών δυνάμεων και μετά τη δολοφονία του αδελφού του διετέλεσε Προσωρινός Κυβερνήτης της Ελλάδας (ως τις 30 Μαρτίου 1832) και ο Βιάρος που ανέλαβε διάφορες θέσεις, όταν Κυβερνήτης ήταν ο αδελφός του. Ο Βίκτωρας Καποδίστριας έγινε γιατρός και ο Γεώργιος, ο μόνος που απόκτησε απογόνους, γεωπόνος. Οι δύο δίδυμες αδελφές του Ιωάννη Καποδίστρια έγιναν μοναχές. Η μία που πήρε το όνομα Ευφροσύνη στη μονή Θεοτόκου Λαμποβιτίσσης πέθανε στις 23 Οκτωβρίου 1821, λίγο μετά τον θάνατο του πατέρα της και η άλλη, η Ευφημία στον Άγιο Λουκά Γουβιών. Δεν υπάρχουν όμως στοιχεία για το πότε πέθανε.

Από τις ακτές της Αδριατικής (ή τη Βενετία;) στην Κέρκυρα

Η πιθανότερη εκδοχή είναι, ότι η οικογένεια Καποδίστρια καταγόταν από την πόλη των δαλματικών ακτών Capo d’ Istria (Caput Histrial, πρόκειται για τη βυζαντινή Ιουστινούπολη). Το αρχικό της επώνυμο ήταν Victorio Victori, το οποίο το αντικατέστησε στη συνέχεια με αυτό της πόλης καταγωγής της. Εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα τον 14ο αιώνα (περισσότερες λεπτομέρειες θα δούμε στη συνέχεια), εγγράφηκε στη Χρυσή Βίβλο του νησιού το 1477 και στη συνέχεια ασπάστηκε το Ορθόδοξο δόγμα. Πού βρίσκεται όμως η πόλη που θεωρείται ως γενέτειρα της οικογένειας Καποδίστρια; Σε ποιο κράτος ανήκει σήμερα και πώς λέγεται; Ας δούμε περισσότερα στοιχεία για τη γεωγραφία και την ιστορία της περιοχής.

Η Ίστρια (Istria) είναι χερσόνησος στον μυχό της Αδριατικής, ανάμεσα στον Κόλπο της Τεργέστης και στον Κόλπο του Κβάνερ. Σήμερα μοιράζεται ανάμεσα σε τρεις χώρες: την Ιταλία, την Κροατία και τη Σλοβενία. Στη ΒΔ ακτή της χερσονήσου, στα νότια της Τεργέστης βρίσκεται ένα μικρό νησί που το συνδέει με την ξηρά ένα φράγμα -γέφυρα. Στο νησί αυτό είναι χτισμένη η πόλη Κόπερ της Σλοβενίας. Η σλοβενική ονομασία της πόλης είναι Koper ,η κροατική Kopar, η γερμανική Gafers και η ιταλική Capodistria. Η ιταλική ονομασία προέρχεται από το παλαιότερο όνομα Capo d’ Istria , δηλαδή «Κεφαλή» (Capo) της Ίστριας (di Istria), καθώς ήταν πρωτεύουσα της Χερσονήσου.

Τα ονόματα Κόπερ (και Κοπάρ) αποτελούν επιβίωση του λατινικού Carpal, της ονομασίας που είχε η πόλη που ίδρυσαν στο νησί οι Ρωμαίοι ως σταθμό ανεφοδιασμού. Στην απέναντι από το νησί ακτή, ο Ιουστινιανός Β’ έχτισε έναν άλλο σταθμό ανεφοδιασμού που τον ονόμασε Ιουστινούπολη. Τα δύο αυτά τα κέντρα ανεφοδιασμού ήταν χωρισμένα ως την εποχή που κατασκευάστηκε ένα φράγμα-γέφυρα που τα ενώνει και «οδήγησε» στη δημιουργία της Caput Histrial, της πρωτεύουσας δηλαδή της Ίστριας. Από τότε που η πόλη έγινε πρωτεύουσα απέκτησε μεγάλη στρατηγική σημασία. Αρχικά διατήρησε το όνομα Ιουστινούπολη, ενώ ο λαός άρχισε να την αποκαλεί Cabo ή Cavo d’ Istria. Με συνθήκη του 977 η πρωτεύουσα της Ιστρίας πέρασε στην κυριαρχία της Βενετίας, χωρίς όμως να χάσει την αυτονομία της.

Όταν οι Βενετοί ξεκίνησαν για να κατακτήσουν τη χερσόνησο της Ίστριας, η Capodistria, όπως ονομαζόταν η πόλη, στράφηκε μαζί με τις άλλες πόλεις της περιοχής προς τον πάπα της Ρώμης. Λίγο μετά το 1180 ο πάπας Αλέξανδρος Γ’ όρισε ότι το Πατριαρχείο της Ακυληίας θα ασκούσε εξουσία και στην Επισκοπή της Capodistria, που μόλις είχε ιδρυθεί. Οι Βενετοί όμως, που μόλις είχαν καταλάβει την Τεργέστη και όλο τον 12ο αιώνα πολεμούσαν για να κυριεύσουν την Ίστρια, δεν μπορούσαν να δεχτούν την παρέμβαση της Ρώμης και της Ακυληίας και συνέχισαν να μάχονται εναντίον τους, αλλά και εναντίον των Γερμανών, σχεδόν ως τα τέλη του 14ου αιώνα. Μέχρι το 1382 οι Βενετοί υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την Τεργέστη στους Γερμανούς, αλλά εγκαταστάθηκαν οριστικά στην Capodistria, την οποία κατέστησαν όχι μόνο προκεχωρημένο φυλάκιο της άμυνάς τους, αλλά και σημαντική εμπορική, στρατιωτική και ναυτική βάση. Από την πόλη αυτή, πιθανότατα, το σημερινό Κόπερ της Σλοβενίας, κατάγεται η οικογένεια Καποδίστρια.

Πώς η οικογένεια Καποδίστρια έφτασε στην Κέρκυρα;

Για το πώς η οικογένεια Καποδίστρια έφτασε στο νησί των Φαιάκων έχουν γραφτεί πολλά. Υπάρχουν και κάποιοι που θεωρούν ότι η οικογένεια Καποδίστρια ήταν γηγενής, καταγόταν δηλαδή από την Κέρκυρα. Ο Παπαδόπουλος- Βρεττός, που έγραψε την πρώτη βιογραφία του Κυβερνήτη, ο Αλέξανδρος Στούρτζας και ο Δ. Αρλιώτης δεν αναφέρουν την άποψη για καταγωγή των Καποδίστρια από την Ίστρια. Ο πρώτος που αναφέρεται σε αυτό το θέμα ήταν ο Νικόλαος Σπηλιάδης που γράφει στα Απομνημονεύματά του, ότι το 1327 οι αδελφοί Βίκτωρ και Νικόλαος Cavodistria ήρθαν στην Κέρκυρα από την Κάπο ντ’ Ίστρια. Ο Βίκτωρ νυμφεύθηκε την κόρη του κόμη Κοντόκαλη και έτσι ξεκινά η ιστορία της οικογένειας στην Κέρκυρα. Ο Δαφνής όμως θεωρεί λανθασμένη αυτή την εκδοχή, ως προς τον χρόνο τουλάχιστον. Μετά τον Σπηλιάδη, ο οποίος ήταν αγωνιστής του ’21 και Γραμματέας της Επικράτειας, πρωθυπουργός δηλαδή, στην κυβέρνηση Καποδίστρια, ακολούθησε ο Regaldi που έγραψε ότι ο Ιωάννης Καποδίστριας καταγόταν από μια οικογένεια που προερχόταν από μια μικρή πόλη της Ίστριας.

Το 1864 ο Karl Mendelssohn- Bartholdy υποστήριξε ότι η οικογένεια Καποδίστρια μετανάστευσε στην Κέρκυρα από την Ιουστινούπολη το 1373. Το 1886 ο Λαυρέντιος Βροκίνης έγραψε ότι ο Καποδίστριας ανήκε σε «αρχαία κερκυραϊκή οικογένεια» που εγκαταστάθηκε στο νησί στα τέλη του 14ου αιώνα. Αλλά και ο φιλόλογος και νομομαθής Φρειδερίκος Αλβάνας (1827-1903) έγραψε ότι: «… οι πρόγονοι του Κυβερνήτου μετώκησαν εις Κέρκυραν, ελθόντες από πολίχνης τινός της Ιστρίας, ης ετήρησαν το όνομα ως οικογενειακόν. Σημειωτέον ότι αι παρώνυμον τούτο «Καποδίστριας» φέρουσαι πολλαί υπάρχουσιν οικογένειαι εν Κερκύρα, αστών και χωρικών, ευγενών και αγενών, του π όμως του ονόματος εξολισθήσαντος επί τω αβρότερον εις β. Και αυτός δε ο Ανδρέας ο Μαρμοράς, ο ιστοριογράφος Κερκύρας, απαριθμών 112 οικογενείας Κερκυραίων ευγενών, συγκαταλέγει εν αυταίς την των Καβοδιστρίων (Cavodistria) και όχι Καποδιστρίων».

Το 1889 ο Μάρκος Θεοτόκης παρουσίασε απόσπασμα από το φύλλο της 1ης Μαΐου 1887 της εφημερίδας “La Provincia”που εκδιδόταν στην, αυστριακή τότε, πόλη Καποδίστρια και στο οποίο αναφέρονταν τα εξής: «Ο Καποδίστριας καταγόταν από την Ίστρια, ως απόγονος της οικογένειας Vittori της Καποδίστρια, που μετανάστευσε στην Κέρκυρα για να γλιτώσει από το πατριαρχικό κόμμα, το οποίο είχε ως αρχηγό την ισχυρή οικογένεια Guerci, που ήθελε να κυριαρχήσει στην πατρίδα». Όμως το 1894 ο Τρύφων Ευαγγελίδης έγραψε ότι, γύρω στο 1250 πρόγονος των Καποδίστρια ανδραγάθησε και έλαβε από τον Γερμανό αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β’ τον τίτλο και την κομητεία της Ιουστινούπολης, την οποία οι Ενετοί ονόμασαν Capo d’ Istria. Δυο αδέλφια οι Βίκτωρ και Νικόλαος καταδιωκόμενοι από τους πολιτικούς τους αντιπάλους έφτασαν το 1329 ή το 1373 στην Κέρκυρα.

Ο Βίκτωρ νυμφεύθηκε την μοναχοκόρη του πλούσιου και ευγενούς Κερκυραίου κόμη Κονδόκαλη. Από τους απογόνους του ζεύγους αυτού έλκει την καταγωγή της η οικογένεια Βιττόρη (όπως γράφει ο Ευαγγελίδης), που αργότερα υιοθέτησε το επώνυμο Καποδίστριας. Τη θεωρία του Ευαγγελίδη αναπαρήγαγε το 1918 ο Σταμάτης Λάσκαρης, ενώ ο Ραγκαβής που ισχυρίζεται ότι μελέτησε τα κερκυραϊκά και βενετικά αρχεία για να καταρτίσει τα γενεολογικά δέντρα των ευγενών οικογενειών της Κέρκυρας, χρησιμοποιεί τα στοιχεία του Μάρκου Θεοτόκη. Μετά το 1925 και όσοι ασχολήθηκαν με τον Ιωάννη Καποδίστρια χρησιμοποίησαν τα στοιχεία του Ραγκαβή, δηλαδή του Μάρκου Θεοτόκη…

Ο Α. Bouchon τον Σεπτέμβριο του 1841 επισκέφθηκε τον Βιάρο, αδελφό του Ιωάννη, Καποδίστρια στο οικογενειακό κτήμα της Κουκουρίτσας έγραψε ότι το αρχικό όνομα της οικογένειας Καποδίστρια ήταν Victorio Victori. Πάντως κάποια ανακριβή στοιχεία που παραθέτει, όπως ότι ο Γεώργιος Καποδίστριας πέθανε από πανώλη στην Αλεξάνδρεια το 1837 (ενώ έφυγε από τη ζωή το 1841), δείχνουν ότι μάλλον ο Bouchon δεν έλαβε τις πληροφορίες από τον Βιάρο Καποδίστρια, τον οποίο θεωρούσε «συμπαθητικό αλλά ελαφρό».

Ποια είναι η άποψη του βιογράφου του Καποδίστρια Γρηγόριου Δαφνή για την καταγωγή του Κυβερνήτη;

Ο Γρηγόριος Δαφνής (1909-1977), Κερκυραίος δημοσιογράφος και συγγραφέας που παραθέτει στο βιβλίο του «ΙΩΑΝΝΗΣ Α. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ – Η γένεση του ελληνικού κράτους», τα περισσότερα που τα στοιχεία που αναφέραμε και κάνει λεπτομερή ανάλυσή τους, δεν θεωρεί πιθανή την καταγωγή των Καποδίστρια από την Ίστρια.

Δέχεται όπως ότι ήρθαν στην Κέρκυρα από άλλη περιοχή. «Συνεπώς μπορεί να γίνει δεκτή η άποψη ότι οι Καποδίστρια της συνοικίας των τειχών (σημ: ένας από τους κλάδους της οικογένειας) είναι επείσακτοι (ήλθαν από άλλη χώρα), αφού και στην Κέρκυρα τους θεωρούσαν Latini, αλλά όχι και η άποψη ότι έφυγαν κυνηγημένοι από την Capodistria. Μπορεί να ήρθαν από τη Βενετία, αφού ο Sausovino δίνει στον χρονολογικό πίνακά του ως πατριάρχη του Grado, της Βενετίας δηλαδή, τον Agatone di Capodistria».

Πότε δόθηκε ο τίτλος του κόμη στον ιωάννη Καποδίστρια;

Όπως είναι γνωστό ο Ιωάννης Καποδίστριας έφερε τον τίτλο του κόμη. Πότε έλαβε όμως αυτό τον τίτλο; Φαίνεται ότι πρόγονοί του είχαν λάβει το αξίωμα από τον Κάρολο – Εμμανουήλ, δούκα της Σαβοΐας και βασιλιά της Κύπρου, όχι όμως το 1689 όπως αναγράφεται παντού, αλλά πριν το 1675, έτος θανάτου του Κάρολου… Δεν θα ήταν δυνατό βέβαια ο νεκρός Κάρολος να απονέμει τίτλους το 1689… Οι τρεις provveditori sopra feudi (προνοητές ή προβλεπτές επί των φέουδων) της Κέρκυρας το 1796 Antonio Zen, Gurolamo Antonio Soranzo και Giacomo Corner έκαναν ευνοϊκή εισήγηση στον δόγη Λουδοβίκο Mavin, ο οποίος την 1η Ιουνίου 1976 επικύρωσε “in diplomatica forma” (νομότυπα) τον τίτλο του κόμη στους αιτούντες και στα παιδιά τους.

Ανάμεσα στους αιτούντες ήταν και ο Αντώνιος Μαρία Καποδίστριας, πατέρας του Ιωάννη και τα τέκνα του. Με την ίδια απόφαση ο δόγης έδωσε εντολή στον αρχειοφύλακα να εγγράψει στο “aureo libro de very titolati” της Δημοκρατίας με τον “specioso” (ευλογοφανή) τίτλο του κόμη, «για να μπορούν να τον χρησιμοποιούν νόμιμα και να απολαμβάνουν τις τιμές, αξιώματα και προνόμια που σ΄αυτήν την τάξη των τιτλούχων αμόζουν». Έτσι, από την 1/6/1796 τα μέλη της οικογένειας Καποδίστρια της “coutrada della mura” («συνοικίας των τειχών») μπορούσαν να τιτλοφορούνται κόμητες. Ο τίτλος επικυρώθηκε και επαναβεβαιώθηκε το 1840 από τους Άγγλους.

Επίλογος

Αυτά ήταν τα πλήρη, νομίζουμε, στοιχεία για την καταγωγή του Ιωάννη Καποδίστρια και την οικογένειά του. Όλα όσα αναφέραμε έχουν προκύψει από πολυετείς έρευνες και διασταυρώσεις στοιχείων επιφανών επιστημόνων. Καλό θα ήταν όσες και όσοι παραθέτουν (ως αρθρογράφοι κυρίως, αλλά και ως σχολιαστές), αβασάνιστα διάφορα στοιχεία, να τα διασταυρώνουν όσο περισσότερο γίνεται και να τα τεκμηριώνουν, γιατί στο ίντερνετ είναι πολύ εύκολο να εξακριβωθούν χονδροειδή λάθη και ψέματα, που γίνονται και γράφονται ακούσια, αλλά και υστερόβουλα…

Βασική πηγή για το άρθρο ήταν το βιβλίο του Γρηγορίου Δάφνη «ΙΩΑΝΝΗΣ Α. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ – Η γένεση του ελληνικού κράτους», Β’ έκδοση, Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ 2018