Κατσιμήτρος και Δαβάκης- Η γραμμή Ελαίας-Καλαμά- Η ελληνική αντεπίθεση- Η σφοδρή μάχη στην Καστάνιανη Πωγωνίου-Ποιος ήταν ο στρατιώτης Δημήτριος Τσίπρας που πολέμησε εκεί;
Μετά το χθεσινό μας άρθρο για το πώς φτάσαμε στο «Όχι», θα δούμε σήμερα πώς ο Ελληνικός Στρατός απέκρουσε την ιταλική επίθεση και κατέλαβε μεγάλο μέρος της Βορείου Ηπείρου. Θα ασχοληθούμε επίσης εκτενώς και με μια άγνωστη μάχη του 1940. Στη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου 1940- 1941 έγιναν πολλές και σκληρές μάχες μεταξύ Ελλήνων και Ιταλών. Κάποιες από αυτές είναι ευρύτερα γνωστές, κάποιες άλλες, αν και πολύ σημαντικές, όχι. Σε μία από αυτές, τη μάχη της Καστάνιανης Πωγωνίου Ιωαννίνων, που διήρκησε τρεις μέρες (20-23 Νοεμβρίου 1940), θα αναφερθούμε σήμερα. Εκτός απ’ όλα τ’ άλλα, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η συμμετοχή σε αυτή του στρατιώτη Δημήτριου Τσίπρα από το Αθαμάνιο Άρτας, ο οποίος μάλιστα έχει μιλήσει για τη μάχη της Καστάνιανης. Πρόκειται πιθανότατα για συγγενή του τέως πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα, ο οποίος ίσως αγνοεί την ηρωική δράση του προγόνου (;) του το 1940.Φυσικά, θα είναι μεγάλη χαρά και τιμή για μας αν ο Αλέξης Τσίπρας γνωρίζει περισσότερα στοιχεία και μας ενημερώσει.
Πώς παγιδεύτηκαν οι Ιταλοί στην Ήπειρο;
Μετά την εισβολή και κατάληψη της Αλβανίας το 1939, αλλά ιδιαίτερα μετά τον τορπιλισμό της «Έλλης» στις 15 Αυγούστου 1940, ήταν βέβαιo ότι η Ιταλία θα επιτεθεί και στην Ελλάδα, με ορμητήριο την Αλβανία. Η Ήπειρος θα δεχόταν το πρώτο κύμα επιθέσεων. Όλο το βάρος έπεφτε στην VIII (8η) Μεραρχία, διοικητής της οποίας ήταν ο Υποστράτηγος Χαράλαμπος Κατσιμήτρος. Αυτός, μαζί με τους επιτελείς του, είχαν προβλέψει ότι οι Ιταλοί θα κινηθούν προς τα Γιάννενα και όχι προς τη Φλώρινα και τη Θεσσαλονίκη, καθώς πίστευαν ότι ταυτόχρονα με τη δική τους επίθεση θα εισβάλλουν και οι Βούλγαροι στη χώρα μας, κάτι που δεν έγινε.
Χαράλαμπος Κατσιμήτρος
Ο Συνταγματάρχης Μαυρογιάννης, Διοικητής Πυροβολικού της 8ης Μεραρχίας, μετά τον τορπιλισμό της «Έλλης» ανίχνευσε εξονυχιστικά το δρομολόγιο που θα ακολουθούσαν οι Ιταλοί. Συγκέντρωνε τον κόσμο στα χωριά, τότε ήταν πολύ περισσότεροι απ’ ότι σήμερα, και με πύρινους λόγους τους καλούσε ν’ αγωνιστούν, όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά και για τα ίδια τους τα σπίτια και τις περιουσίες τους. Παράλληλα, οι χωρικοί εθελοντικά έκαναν ό,τι τους ζητούσε: υπονόμευαν γεφύρια, καμουφλάριζαν χαντάκια, συμμετείχαν ακόμα και στη στρώση ναρκοπεδίων! Το γεγονός ότι η VIII Μεραρχία απαρτιζόταν σχεδόν αποκλειστικά από Ηπειρώτες ήταν ένα πολύ μεγάλο πλεονέκτημα. Οι άνδρες της θα πολεμούσαν και για τις οικογένειές τους και τις περιουσίες τους. Επίσης, γνώριζαν άριστα τις περιοχές όπου έγιναν οι συγκρούσεις με τους Ιταλούς κάτι που αποδείχθηκε πολύ σημαντικό στην πορεία των μαχών.
Έχει γραφτεί ότι το Γενικό Επιτελείο ζήτησε η βασική Γραμμή Άμυνας να βρίσκεται στην κοιλάδα του Αράχθου. Ο Ευρυτάνας Κατσιμήτρος (1886-1962) όμως προτίμησε να διατάξει άμυνα μέχρις εσχάτων στη γραμμή Ελαίας- Καλαμά, όπως έμεινε γνωστή. Επρόκειτο ουσιαστικά για γραμμή του μετώπου που ξεκινούσε από το Ιόνιο πέλαγος, στις εκβολές του ποταμού Καλαμά, συνέχιζε ως τη στρατηγική τοποθεσία Ελαία κοντά στο Καλπάκι και κατέληγε στην Πίνδο, την οποία υπεράσπιζε το θρυλικό «Απόσπασμα Πίνδου» με επικεφαλής τον Λάκωνα Κωνσταντίνο Δαβάκη (1897-1943).
Καλπάκι
Η γραμμή Καλαμά- Ελαίας- Πίνδου απείχε από τα ελληνοαλβανικά σύνορα από 5-30 χιλιόμετρα, ανάλογα με την τοποθεσία και είχε πλάτος 260 χιλιόμετρα. Οι Ιταλοί, περνώντας τα ελληνοαλβανικά σύνορα το πρωί της 28ης Οκτωβρίου, δεν συνάντησαν ιδιαίτερη αντίσταση, καθώς οι ελληνικές δυνάμεις είχαν λάβει εντολή να συμπτυχθούν προς τη γραμμή άμυνας. Κατέλαβαν έτσι τα μεθοριακά χωριά των νομών Ιωαννίνων και Θεσπρωτίας και εγκαταστάθηκαν σε νευραλγικά σημεία τους. Στις 30 Οκτωβρίου έφτασαν μπροστά στην ελληνική αμυντική γραμμή. Ούτε και από το Γενικό Επιτελείο Στρατού στην Αθήνα πίστευαν ότι η 8η Μεραρχία θα ανακόψει την πορεία των Ιταλών. Ενδεικτικό είναι το μήνυμα το οποίο είχε σταλεί στις 24 Αυγούστου 1940: «… αναγνωρίζεται η δυσχερής θέσις, εις ην (στην οποία) ευρίσκεται η μεραρχία. Η κυβέρνησις δεν αναμένει βεβαίως εκ της μεραρχίας νίκας , δεδομένης της αριθμητικής υπεροχής του αντιπάλου, αναμένει όμως εκ ταύτης να σώσει την τιμήν των ελληνικών όπλων. Και προς τούτο δύναται ο διοικητής της μεραρχίας να θέσει τις δυνάμεις αυτής όπου αυτός νομίζει καλύτερον».
Βέβαια στο θέμα της αριθμητικής υπεροχής των Ιταλών, το Επιτελείο είχε δίκιο, καθώς αυτοί είχαν συνολικά, σε πρώτη και δεύτερη γραμμή, 85.000 άνδρες, άγνωστο αριθμό μελανοχιτώνων και στρατολογημένους Αλβανούς. Διέθεταν 135 πυροβολαρχίες και ένα Τάγμα Πυροβόλων, 150 άρματα μάχης, 18 ίλες ιππικού και υποστηρίζονταν από περίπου 460 αεροπλάνα. Οι Έλληνες διέθεταν 35.000 άνδρες με 40 πυροβολαρχίες και περίπου 130 αεροπλάνα για κάλυψη ολόκληρης της χώρας. Ο Κατσιμήτρος τη νύχτα της 27 προς 28 Οκτωβρίου 1940 απάντησε στον Αντισυνταγματάρχη Κορόζη του ΓΕΣ: «Μπορώ να βεβαιώσω υπευθύνως τον κύριο Αρχηγό του Γενικού Επιτελείου και το τονίζω, ιδιαιτέρως, ότι οι Ιταλοί δεν θα περάσουν το Καλπάκι. Χωρίς να έχω το ανάστημα του στρατηγού Πετέν (ήρωα της Γαλλίας στη μάχη του Βερντέν το 1916, αλλά επικεφαλής κατοχικής κυβέρνησης στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο), που είπε ότι οι Γερμανοί δεν θα περάσουν και δεν πέρασαν, μπορώ να βεβαιώσω με κάθε πεποίθησίν μου ότι οι Ιταλοί δεν θα περάσουν». Και πραγματικά δεν πέρασαν…
Παπάγος - Κατσιμήτρος
Στις 4 το πρωί της 31ης Οκτωβρίου ο Βισκόντι Πράσκα, επικεφαλής των ιταλικών δυνάμεων επιχείρησε να περάσει από το Καλπάκι, μάταια όμως. Παράλληλα, εντελώς ξαφνικά στις ακτές της Θεσπρωτίας όπου αποβιβάζονταν αμέριμνοι οι Ιταλοί στρατιώτες, εμφανίστηκαν τα αντιτορπιλικά «Σπέτσαι» και «Ψαρά» που τους βομβάρδιζαν ανελέητα για μιάμιση ώρα προκαλώντας τους βαριές απώλειες. Νέες ιταλικές επιθέσεις στις 2 και στις 4 Νοεμβρίου απέτυχαν. Στην Πίνδο, ο Δαβάκης με 2.000 άνδρες και 4 ορεινά πυροβόλα, έχοντας και τη συγκλονιστική υποστήριξη των θρυλικών «γυναικών της Πίνδου» αντιμετώπιζε τη Μεραρχία Αλπινιστών «Τζούλια», την αφρόκρεμα των ιταλικών στρατευμάτων, που διέθετε 15.000 άνδρες και 20 πυροβόλα, καθώς και αεροπορική υποστήριξη.
Μάχη στην Πίνδο
Αρχικά, ως τις 31 Οκτωβρίου ο Δαβάκης υποχωρούσε. Από την 1η Νοεμβρίου πέρασε στην αντεπίθεση, πολεμώντας στην πρώτη γραμμή. Τραυματίστηκε, αλλά συνέχισε να μάχεται, καθώς στάλθηκαν στην Πίνδο και ενισχύσεις. Η αντεπίθεση οδήγησε στην πρώτη ελληνική, αλλά και συμμαχική νίκη επί ευρωπαϊκού εδάφους. Το 1942 ο Δαβάκης συνελήφθη στην κατεχόμενη Ελλάδα και στάλθηκε όμηρος στην Ιταλία, μαζί με εκατοντάδες άλλους αξιωματικούς. Το πλοίο που τους μετέφερε στην Ιταλία, τορπιλίστηκε όμως στο Ιόνιο και βυθίστηκε(1943). Ο ήρωας Συνταγματάρχης Κωνσταντίνος Δαβάκης ήταν ένας από τους νεκρούς.
Κωνσταντίνος Δαβάκης και άνδρες του Αποσπάσματος Πίνδου
Στις 4 Νοεμβρίου 1940 οι Ιταλοί κατέλαβαν κάποιες ελληνικές θέσεις στα παράλια και έφθασαν ως τον ποταμό Θύαμη (Καλαμά). Μάλιστα σε μερικά σημεία πέρασαν τον Καλαμά. Κατέλαβαν τους Φιλιάτες και την Ηγουμενίτσα την οποία και κατέστρεψαν. Όμως οι ελληνικές δυνάμεις σταμάτησαν την προέλασή τους. Στις 7 Νοεμβρίου δόθηκε στο Καλπάκι και στο γειτονικό ύψωμα Γκραμπάλα η σημαντικότερη μάχη του ελληνοϊταλικού πολέμου. Το Καλπάκι άντεξε, η Γκραμπάλα όμως έπεσε στα χέρια των Ιταλών. Η ορμητική αντεπίθεση των Ελλήνων με τις ξιφολόγχες και τις μάχες σώμα με σώμα που δόθηκαν, είχε σαν αποτέλεσμα τα ξημερώματα της 8ης Νοεμβρίου 1940 η Γκραμπάλα να περάσει και πάλι στους Έλληνες. Ένα τηλεγράφημα το πρωί της ίδιας μέρας ενημέρωνε τον Ιταλό στρατηγό Βισκόντι Πράσκα ότι είχε αντικατασταθεί από τον έμπιστο του Μουσολίνι, Σοντού! Κάπου εκεί τελείωσε ουσιαστικά η ιταλική επίθεση.
Στις 12 Νοεμβρίου το μέτωπο στην Ήπειρο ανέλαβε το Α’ Σώμα Στρατού. Στις 14 Νοεμβρίου ξεκίνησε τις αναγνωριστικές επιχειρήσεις και οι Ιταλοί άρχισαν να υποχωρούν. Στις 18 Νοεμβρίου 1940 η διαταγή του Διοικητή της VIII Μεραρχίας Υποστράτηγου Χαράλαμπου Κατσιμήτρου ανέφερε: «Ήλθεν η ευλογημένη υπό του Θεού ημέρα κατά την οποίαν θα εκδιώξουμε τον εχθρόν εκ του πατρίου εδάφους (…) Η μεραρχία αναλαμβάνει από σήμερον γενικήν αντεπίθεσιν εφ’ ολοκλήρου του μετώπου…».
Ήταν τέτοια η ορμή και το θάρρος των Ελλήνων, που τα ξημερώματα της 19ης Νοεμβρίου 1940 οι Ιταλοί βρέθηκαν πίσω από τις θέσεις που κατείχαν στις 28 Οκτωβρίου. Στο παραλιακό μέτωπο οι ελληνικές δυνάμεις συνάντησαν αρχικά κάποιες δυσκολίες κατά την αντεπίθεση. Οι Ιταλοί τελικά αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Ηγουμενίτσα και στις 22 Νοεμβρίου και τους Φιλιάτες. Ο ιταλικός στρατός οχυρωνόταν πλέον σε αλβανικό έδαφος. Η ελληνική αντεπίθεση στη Βόρειο Ήπειρο δίπλα στα αλβανογιουγκοσλαβικά σύνορα είχε σαν αποτέλεσμα οι Ιταλοί να υποχωρήσουν. Μάλιστα οι ελληνικές δυνάμεις πληροφορήθηκαν για την «ατελείωτη ιταλική φάλαγγα» που εκινείτο από την Κορυτσά προς βορειότερα σημεία από Γιουγκοσλάβους των συνόρων.
Οχυρωματικά έργα στην περιοχή του Καλαμά το 1939
Στις 17.45 της 22ας Νοεμβρίου ελευθερώθηκε η Κορυτσά. Τα νέα μεταδόθηκαν στην Αθήνα και την υπόλοιπη Ελλάδα και ο λαός ξενύχτησε πανηγυρίζοντας. Το περίεργο είναι πως πανηγύριζαν και οι Ιταλοί! Το ιταλικό ραδιόφωνο μετέδιδε: «Οι Έλληνες μπήκαν στην Κορυτσά! Τους αναγκάσαμε να έρθουν σε μέρος που εμείς επιλέξαμε για να δώσουμε τη μάχη και να τους συντρίψουμε» (!). Φυσικά αυτό δεν έγινε. Στις 30 Νοεμβρίου καταλήφθηκε το Πόγραδετς, στις 5 Δεκεμβρίου το Δέλβινο, την επόμενη μέρα οι Άγιοι Σαράντα και στις 8 Δεκεμβρίου το Αργυρόκαστρο. Σφοδρές συγκρούσεις έγιναν στο διάσελο του Κούτσι και την παραλιακή Παπαθιά, όπου οι Ιταλοί είχαν οργανώσει εξαιρετική άμυνα. Στις 22 Δεκεμβρίου ο Ελληνικός Στρατός ελευθερώνει για τρίτη φορά μέσα σε 30 χρόνια τη Χειμάρρα! Οι Ιταλοί οχυρώθηκαν στην Αυλώνα και το Τεπελένι. Οι αντικειμενικοί στόχοι που είχε θέσει το Γενικό Επιτελείο είχαν επιτευχθεί…
Η άγνωστη μάχη της Καστάνιανης Πωγωνίου (21-23 Νοεμβρίου 1940) και ο ηρωικός στρατιώτης Δημήτριος Τσίπρας!
Για να μπορέσει ο Ελληνικός Στρατός να καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος της Βορείου Ηπείρου έπρεπε μετά την επιτυχία του να αποκρούσει την ιταλική επίθεση στη γραμμή Καλαμάς- Ελαία- Πίνδος, να εκδιώξει τους εχθρούς από τα παραμεθόρια χωριά της Ηπείρου που είχαν καταλάβει, χωρίς αντίσταση κατά τις πρώτες μέρες της εισβολής στη χώρα μας. Ένα από αυτά ήταν και η ακριτική Καστάνιανη Πωγωνίου Ιωαννίνων, που βρίσκεται πολύ κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα και απέχει περίπου 70 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα της Ηπείρου. Βρίσκεται σε στρατηγικό σημείο και αυτό φάνηκε και μερικά χρόνια αργότερα (1948), όταν αποτέλεσε θέατρο σφοδρών συγκρούσεων μεταξύ των κυβερνητικών δυνάμεων και του Δημοκρατικού Στρατού. Η κατάληψή της από τις κυβερνητικές δυνάμεις είχε πολύ μεγάλη σημασία για την επικράτησή τους στη μάχη της Μουργκάνας που κατά τον Αμερικανό Αντιστράτηγο James και Fleet «εφαίνετο (το όρος Μουργκάνα) ακατάβλητο ως ο βράχος του Γιβραλτάρ» (σχετικό το άρθρο μας για τη μάχη της Μουργκάνας δημοσιεύτηκε στις 08/09/2019).
Ιππικό περνά τον ποταμό Καλαμά
Οι Ιταλοί που είχαν καταλάβει την Καστάνιανη είχαν οχυρώσει το ύψωμα Άγιος Αθανάσιος (οφείλει το όνομά του σε ομώνυμη εκκλησία που υπήρχε εκεί). Από αυτό μπορούσαν να ελέγξουν όλη την περιοχή. Την απελευθέρωση των παραμεθόριων χωριών της Θεσπρωτίας και της Καστάνιανης ανέλαβε ένα Μεικτό Απόσπασμα με Διοικητή τον Συνταγματάρχη Ιππικού Κωνσταντίνο Ασημάκη. Είχε ξεκινήσει από την Καλαμπάκα στις 15 Νοεμβρίου 1940 και στις 16 Νοεμβρίου είχε φτάσει στη γέφυρα του Διπόταμου (Μπαλντούμα). Το Απόσπασμα Ασημάκη αποτελούνταν από την Α’ Ομάδα Αναγνωρίσεως (Ιππικό), ΙΙΙ/40 Τάγμα Ευζώνων Άρτας με διοικητή τον Ταγματάρχη Αθανάσιο Πολίτη, τον 1ο Λόχο του Ανεξάρτητου Τάγματος Δελβινακίου με Διοικητή τον Υπολοχαγό Κωνσταντίνο Παπαδήμα, που εκτελούσε χρέη Λοχαγού και έναν Ουλαμό Ορειβατικού Πυροβολικού 105 χιλιοστών με διοικητή τον Ανθυπολοχαγό Βασιλειάδη. Το ΙΙΙ/40 Άρτας αποτελούνταν από τρεις λόχους με την εξής σειρά: 9ος Λόχος με Διοικητή τον Λοχαγό Αθανάσιο Ντεκούλη, 10ος Λόχος με Διοικητή τον Υπολοχαγό Νικόλαο Πρεβεζάνο και 11ος Λόχος με Διοικητή τον Υπολοχαγό Φίλιππο Παπαϊωάννου.
Άγιος Αθανάσιος
Επίσης στο Τάγμα ανήκε και ο 3ος Λόχος Πολυβόλων με Διοικητή τον Υπολοχαγό Νικόλαο Μίχου. Η πορεία του Αποσπάσματος Ασημάκη ξεκίνησε την Τρίτη 19 Νοεμβρίου 1940 από τα χωριά της Θεσπρωτίας Βροσίνα και Βουτσαράς. Πολύ γρήγορα κατάλαβαν τα χωριά Λεπτοκαρυά και Αγία Μαρίνα και στη συνέχεια το Τσαρακλιμάνι (νυν Καλλιθέα). Κινήθηκαν προς την Κάτω Λάβδανη, αλλά διανυκτέρευσαν όπου βρέθηκαν, πριν προλάβουν να φτάσουν στο χωριό Κουρεμάδι.
Όλα τα χωριά απ’ όπου περνούσαν τα ελληνικά στρατεύματα είχαν καταληφθεί από τους Ιταλούς και οι κάτοικοί τους ήταν φοβισμένοι. Ο Αθανάσιος Μπάσιος, στρατιώτης του ΙΙΙ Τάγματος (10ος Λόχος) από την Καμπή Άρτας αφηγείται: «Στα χωριά τα ελληνικά που περνάγαμε ο κόσμος δεν μας έλεγε τίποτα. Τι να μας έλεγαν; Σπαραγμένος κόσμος ήταν. Βρέθηκαν κι αυτοί οι καημένοι μέσα στον πόλεμο χωρίς να το θέλουν. Μας χαιρέταγαν με φόβο και απορία. Τι έφταιγαν κι αυτοί;».
Την επόμενη μέρα, Τετάρτη 20 Νοεμβρίου 1940, δύο λόχοι (9ος και 10ος) του ΙΙΙ Τάγματος και ο Λόχος του Παπαδήμα ξεκίνησαν από την Κάτω Λάβδανη για την Καστάνιανη. Συνάντησαν όμως μεγάλη αντίσταση από τους Ιταλούς με ριπές πολυβόλων και αυτομάτων όπλων. Σε βοήθεια των ελληνικών στρατευμάτων έσπευσε και ο 11ος Λόχος του ΙΙΙ Τάγματος Ευζώνων.
Ένας από τους στρατιώτες του Λόχου ήταν ο Δημήτριος Τσίπρας από το Αθαμάνιο Άρτας, που αφηγείται: «Ριχτήκαμε απέναντι από το ποτάμι (σήμερα ονομάζεται Γυφτοπόταμος, μάλλον γιατί στο παρελθόν πνίγηκε εκεί κάποιος αθίγγανος, στην αρχαιότητα λεγόταν Ίναχος), νύχτα ήτανε. Εμείς πηγαίναμε πιο πίσω, ενώ δύο λόχοι δικοί μας πηγαίνανε μπροστά. Οι Ιταλοί υποχώρησαν άνευ μάχης μέχρι τα σύνορα στην Καστάνιανη. Οι δύο λόχοι οι δικοί μας που πηγαίνανε προς την Καστάνιανη συνάντησαν άμυνα από τους Ιταλούς, οι οποίοι ήταν κρυμμένοι σε χαρακώματα. Οι δικοί μας δεν μπορούσαν να τους βγάλουν και τότε λάβαμε διαταγή να κινηθούμε επειγόντως κι εμείς, ο 11ος Λόχος για να πάμε ενισχύση σ’ αυτούς».
Την επόμενη μέρα, Πέμπτη 21 Νοεμβρίου 1940, οι Ιταλοί άρχισαν να σφυροκοπούν τις ελληνικές δυνάμεις. Τα δύο πολυβολεία που είχαν στον Άγιο Αθανάσιο σάρωναν τα πάντα. Τα χαρακώματα στο ύψωμα του Αγίου Αθανασίου είχαν σκαφτεί από τον Ελληνικό Στρατό το 1939, καθώς αναμενόταν η ιταλική εισβολή! Στην Καστάνιανη, κατά την πάγια τακτική Μεταξά είχε μεταβεί για να εκτελέσει οχυρωματικά έργα Λόχος Μηχανικού από την Κρήτη!
Η διαταγή που είχε το Απόσπασμα Ασημάκη ήταν να καταλάβει οπωσδήποτε την Καστάνιανη. Την Παρασκευή 22 Νοεμβρίου έγινε η τελική επίθεση. Ο Άγιος Αθανάσιος όμως ήταν απόρθητος. Ο Δημήτριος Τσίπρας αφηγείται: «Θυμάμαι ότι οι δικοί μας εκείνη την ώρα είχαν κάνει έφοδο. Η απόστασή μας ήταν 500 μέτρα, ίσως και παραπάνω. Βλέπαμε την έφοδο που έκαναν, καιγόταν το ύψωμα από τις χειροβομβίδες και τα πολυβόλα. Το αποτέλεσμα ήταν να μην κάνουν τίποτα οι δικοί μας, δεν μπορούσαν να τους βγάλουν, είχαμε απώλειες αρκετές. Φτάσαμε εμείς σ’ ένα σημείο εκεί και καθίσαμε. Η Καστάνιανη φαινόταν ότι ήταν απρόσβλητη κατά μέτωπο. Έτσι διαταχθήκαμε να τους πλευροκοπήσουμε».
Η αυτοθυσία του Έφεδρου Ανθυπασπιστή Γεώργιου Οικονομάκου
Παρά τις διαρκείς επιθέσεις των Ελλήνων, οι Ιταλοί χάρη στο πολυβόλο που βρισκόταν στην κορυφή του Αγίου Αθανασίου αμύνονταν σθεναρά. Έπρεπε να γίνει μια ριψοκίνδυνη ενέργεια για να εξουδετερωθεί το πολυβολείο. Αυτή την ανέλαβε προσωπικά ο Γεώργιος Οικονομάκος, ένα πανύψηλο παλικάρι, έφεδρος ανθυπασπιστής (αλλού αναφέρεται ως έφεδρος ανθυπολοχαγός), διμοιρίτης του 11ου Λόχου.
Μαζί με μερικούς ευζώνους σκαρφάλωσε με σχοινιά στα απόκρημνα βράχια και βρέθηκαν κάτω από το ιταλικό πολυβολείο. Τότε ο Οικονομάκος εκμεταλλεύθηκε την αναμπουμπούλα της μάχης, σκαρφάλωσε γρήγορα στα βράχια του πολυβολείου και αστραπιαία έριξε όλες τις χειροβομβίδες που είχε μέσα σε αυτό. Οι Ιταλοί πολυβολητές δεν πρόλαβαν να αντιδράσουν και έπεσαν νεκροί. Ο Οικονομάκος προσπάθησε να ξεφύγει αλλά οι Ιταλοί πρόλαβαν και τον σκότωσαν ρίχνοντας του χειροβομβίδες. Ο ήρωας έπεσε πάνω στα βράχια του πολυβολείου… Όταν σίγησε το πολυβόλο οι εύζωνοι του 9ου Λόχου με εφ’ όπλου λόγχη και φωνάζοντας «Αέρα» ανέβηκαν στο ύψωμα και το κατέλαβαν, ενώ οι Ιταλοί το εγκατέλειψαν και σκόρπισαν σε άλλες οχυρές θέσεις περιμετρικά. Το κεφάλι του Οικονομάκου είχε αποκοπεί από το σώμα του ενώ υπάρχουν αναφορές ότι το πτώμα του είχε σκυλευθεί…
Στις 23 Νοεμβρίου καταλήφθηκε τελικά η Καστάνιανη και το γειτονικό χωριό Χαραυγή (τότε Βάλτιστα) από το ΙΙ/40 Τάγμα Ευζώνων. Από Ιταλούς αιχμαλώτους που συνελήφθησαν εκεί έγινε γνωστό ότι ο Μουσολίνι τους είχε υποσχεθεί 200 λιρέτες για κάθε αιχμάλωτο Έλληνα στρατιώτη και 2.000 λιρέτες για κάθε αιχμάλωτο Έλληνα αξιωματικό!
Η φυγή των Ιταλών προς την Αλβανία – Ο ενθουσιασμός των κατοίκων της Καστάνιανης
Όπως γράφει ο δημοσιογράφος Ξένος Ξενίτας: «Οι Ιταλοί τα παρατούν όλα στην Καστάνιανη και εισβάλλουν ακάθεκτοι… στο Αλβανικό έδαφος. Και αφήνουν στους νικητές αιχμαλώτους, τραυματίες, υλικά άφθονα και πλιάτσικα που δεν πρόλαβαν να τα πάρουν μαζί τους στην αλλόφρονη φευγάλα τους…».
Οι κάτοικοι της Καστάνιανης όταν αντιλήφθηκαν ότι οι Ιταλοί είχαν φύγει έσπευσαν να υποδεχθούν τους Έλληνες στρατιώτες. Ο στρατιώτης Γέωργιος Κίτσος του 11ου Λόχου του ΙΙΙ/40 Τάγματος από τον Καλόβατο Άρτας αφηγείται: «Από εκεί που ήμασταν βλέπαμε κάτι χωριάτες και ερχόταν με κάτι πανιά άσπρα στα χέρια.
-«Ε, στρατιώτες, έφυγαν τα σκυλιά, μην φοβάστε», μας φώναζαν.
Εμείς από τον φόβο μας νομίζαμε ότι ήταν Ιταλοί και ντύθηκαν χωριάτικα για να μας πιάσουν.
-«Πυρ», φωνάζει ο διμοιρίτης. Με το πυρ έπεσαν όλοι κάτω και δεν σηκώθηκε κανένας.
Καταλάβαμε τότε ότι δεν ήταν Ιταλοί. Ο διμοιρίτης μας τότε τους είπε:
-Μην φοβάστε, δυο-τρεις ελάτε προς εμάς.
Τρεις μόνο κάτοικοι τους είπαμε να έρθουν να μας πούνε τι έγινε το βράδυ στο χωριό και όχι όλοι, γιατί δεν ξέραμε τι ήταν. Ήρθαν κρατώντας άσπρα πανιά και όταν έφτασαν σ’ εμάς αγκάλιασαν τους αξιωματικούς και τους είπαν:
-Έφυγαν τα σκυλιά, έφυγαν. Καλωσορίσατε πατριώτες. Μετά όλο το χωριό κίνησε κάτω και ήρθε σε μας τους τσολιάδες να μας αγκαλιάσει».
Οι κάτοικοι της Καστάνιανης πήγαν στις περιοχές όπου έγιναν οι μάχες και μάζεψαν όλους τους νεκρούς, Έλληνες και Ιταλούς, και τους έθαψαν. Δύο τραυματίες Ιταλοί, παραδόθηκαν από τους στρατιώτες στους χωρικούς για να τους περιποιηθούν. Όπως διηγήθηκαν οι ντόπιοι, ένας Ιταλός στρατιώτης τους είχε πει ότι είχαν πρόγραμμα να πάνε για καφέ στα Γιάννενα και φαγητό στην Αθήνα. Επέστρεψε μετά από μερικές τραυματίας λέγοντας: «Γκρέκο, άσχημο!». Ο στρατιώτης Θωμάς Ντασκαγιάννης αφηγείται: «Όταν μπήκαμε μέσα στην Καστάνιανη πήγαμε και μπήκαμε μέσα μια αποθήκη για να προφυλαχτούμε. Ήρθε μια οβίδα και σκάει στην άκρη της αποθήκης που ήμασταν εμείς και μια στην εκκλησία του χωριού. Εμείς τα χάσαμε και σκορπίσαμε μέσα στο χωριό όπου φύγει-φύγει».
Για την ιστορία, η οβίδα έπεσε πάνω στην Αγία Τράπεζα της κεντρικής Εκκλησίας του χωριού (Αγία Τριάδα) και δεν εξερράγη. Θαύμα ή σύμπτωση;
Η μάχη της Καστάνιανης ήταν πολύ σημαντική. Αναφέρεται σ’ αυτήν ο Διοικητής του 40ου Συντάγματος Ευζώνων Άρτας Θρασύβουλος Τσακαλώτος γράφοντας: «Κατά την 22η και 23η (Νοεμβρίου) διεξήχθησαν σκληροί αγώνες προ των υψωμάτων της Καστάνιανης όπου οι αντίπαλοι ηλθόμενοι εις σώμα προς σώμα πάλην χρησιμοποιηθήσεις και της λόγχης. Εις Καστάνιανην ο αγών διεξήχθη εντός αυτών τούτων των χαρακωμάτων, άπερ δεν εγκατέλειπε ο αντίπαλος».
Οι δυσκολίες που αντιμετώπισε το Απόσπασμα Ασημάκη φαίνονται και από το γεγονός ότι ζητήθηκε από τον Επίλαρχο Καλλίνσκη που βάδιζε προς Κτίσματα-Κακαβιά να χτυπήσει από την άλλη πλευρά τους Ιταλούς, κάτι που δεν χρειάστηκε να γίνει τελικά.
Στη μάχη της Καστάνιανης σκοτώθηκαν πέντε Έλληνες: Ο έφεδρος Ανθυπασπιστής Οικονομάκος, ο Επιλοχίας Γεώργιος Βενιζέλος και οι στρατιώτες Ελευθέριος Τζουβάρας, Κωνσταντίνος Κράψης και Λάμπρος Αλέξης. Άλλοι δέκα τραυματίστηκαν. Οι περισσότεροι κατάγονταν από χωριά της Άρτας και κάποιοι από τον Βάλτο Αιτωλοακαρνανίας. Οι Ιταλοί είχαν δεκάδες νεκρούς και τραυματίες.
Πώς συμπεριφέρθηκαν οι Ιταλοί στους Έλληνες;
Από μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα της εποχής, μικρά παιδιά τότε προκύπτει ότι οι Ιταλοί τις 20 περίπου ημέρες που έμειναν μέχρι να εκδιωχθούν στα ακριτικά χωριά της Ηπείρου δεν προκάλεσαν ιδιαίτερα προβλήματα. Αυτό βέβαια δεν αναιρεί το γεγονός ότι είχαν εισβάλλει σε ξένη χώρα. Αντίθετα σε ορισμένα από αυτά, όπως στους Δρυμάδες Πωγωνίου, Αλβανοί πλιατσικολόγοι λεηλατούσαν τις περιουσίες των κατοίκων.
«Είναι αλήθεια ότι ο ιταλικός στρατός δεν μας πείραξε καθόλου. Όμως από τις πρώτες ημέρες ήρθαν Αλβανοί ασπροσκούφηδες, Λιάμπηδες, που σκορπούσαν τον φόβο και τον τρόμο. Θυμήθηκαν το κληρονομικό τους επάγγελμα, τη λεηλασία και τη λαφυραγωγία. Είναι το γνωστό «πλιάτσικο». Στους Δρυμάδες σε δύο-τρία σπίτια μπήκαν. Ίσως άφηναν τους Δρυμάδες για αργότερα με τη σκέψη ότι κοντά στα σύνορα είναι, όποτε θέλουμε κάνουμε τη δουλειά μας. Ευτυχώς, όμως, όπως θα δούμε πιο κάτω, έφυγαν ξαφνικά και δεν πρόλαβαν να κάνουν τίποτε. Στο μεταξύ, όμως, πλιατσικολογούσαν στα άλλα χωριά και κουβαλούσαν τη λεία τους στην Αλβανία. Μία μέρα φαίνεται, δεν είχαν ζώα να μεταφέρουν τη λεία τους και φώναζαν ζητώντας από τους χωριανούς: «Τρε γκομάρε, ντούε μούλε», δηλαδή τρία γαϊδούρια και δύο μουλάρια. Αλβανικές αθλιότητες!»(Αθανάσιος Δέμος, εκπαιδευτικός, από ανάρτηση στο φβ του περιφερειάρχη Ηπείρου Αλέξανδρου Καχριμάνη).
Επίλογος
Η νίκη των Ελλήνων επί των Ιταλών και η αντίστασή τους απέναντι στους Γερμανούς το 1940-1941 προκάλεσε παγκόσμια έκπληξη και θαυμασμό. Ας δούμε τι είπαν γι’ αυτή ξένοι ηγέτες και στρατιωτικοί.
«Ο μεγαλοπρεπής αγώνας της Ελλάδος υπήρξε η πρώτη μεγάλη καμπή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου» (Βασιλιάς Γεώργιος ΣΤ’ της Βρετανίας)
«Εάν δεν υπήρχε η ανδρεία των Ελλήνων και η γενναιότητά τους, η έκβαση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου θα ήταν ακαθόριστη» (Ουίνστον Τσόρτσιλ)
«Οι Έλληνες δίδαξαν διά μέσου των αιώνων την αξιοπρέπεια. Όταν όλος ο κόσμος είχε χάσει κάθε ελπίδα, ο ελληνικός λαός τόλμησε να αμφισβητήσει το αήττητο του γερμανικού τέρατος, αντιτάσσοντας το υπερήφανο πνεύμα της ελευθερίας» (Φράνκλιν Ρούσβελτ)
«Λυπάμαι διότι γηράσκω και δεν θα ζήσω επί μακρόν διά να ευγνωμονώ τον ελληνικόν λαόν, του οποίου η αντίστασις έκρινε τον Β´ Παγκόσμιον Πόλεμον» (Στάλιν)
«Εάν ο ρωσικός λαός κατόρθωσε να ορθώσει αντίσταση μπροστά στίς πόρτες τής Μόσχας, νά συγκρατήσει καί νά ανατρέψει τόν Γερμανικό χείμαρρο, τό οφείλει στόν Ελληνικό Λαό, πού καθυστέρησε τίς Γερμανικές μεραρχίες όλον τόν καιρό πού θά μπορούσαν νά μας γονατίσουν. Η γιγαντομαχία τής Κρήτης υπήρξε τό κορύφωμα τής Ελληνικής προσφοράς» (Στρατάρχης Ζούκοφ)
Αλλά και οι Μουσολίνι και Χίτλερ αναγνώρισαν το μεγαλείο και τον ηρωισμό των Ελλήνων.
«Ο πόλεμος εις την Ελλάδα απέδειξε ότι τίποτε δεν είναι ακλόνητο εις τα στρατιωτικά πράγματα και ότι πάντοτε μας περιμένουν εκπλήξεις» (Μπενίτο Μουσολίνι)
«Χάριν της ιστορικής αληθείας οφείλων να διαπιστώσω ότι μόνον οι Έλληνες, εξ όλων των αντιπάλων οι οποίοι με αντιμετώπισαν, πολέμησαν με παράτολμο θάρρος και ύψιστη περιφρόνηση προς τον θάνατον…» (Αδόλφος Χίτλερ)
Υπάρχει μια διχογνωμία για το αν ο Χαράλαμπος Κατσιμήτρος έδρασε αυτόνομα και «παράκουσε» τις εντολές του ΓΕΣ για αντίσταση στη γραμμή Ζυγού-Αράχθου. Βέβαιο είναι ότι οι Κατσιμήτρος- Δαβάκης και Μαυρογιάννης αποδείχτηκε ότι έκαναν αυτό που έπρεπε και θεωρούμε ότι πιστώνονται μεγάλο μέρος της ελληνικής νίκης επί των Ιταλών.
Δυστυχώς ο Χ. Κατσιμήτρος αμαύρωσε τη φήμη του με τη συμμετοχή του στην κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου. Καταδικάστηκε ως δωσίλογος και φυλακίστηκε για 4,5 περίπου χρόνια. Τη δεκαετία του 1950 πάντως, αποκαταστάθηκε αναδρομικά. Πέθανε το 1962.
Ευχαριστούμε θερμά τον κύριο Παναγιώτη Καλαμπόκα για τις φωτογραφίες από τον Άγιο Αθανάσιο Καστάνιανης.
Τα στοιχεία για τη μάχη της Καστάνιανης προέρχονται από το βιβλίο «Περί Καστάνιανης Πωγωνίου Ιωαννίνων ΘΗΣΑΥΡΙΣΜΑΤΑ & ΑΝΑΛΕΚΤΑ» ΤΟΜΟΣ Β’ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΑΣΤΑΝΙΑΝΗΣ ΠΩΓΩΝΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ, ΠΕΙΡΑΙΑΣ, 2013