Μήπως είμαστε εθισμένοι στην ντοπαμίνη - Τι συμβαίνει με τη νευροχημική ουσία υπεύθυνη για την απόλαυσή μας;

Όλο και περισσότεροι ειδικοί σήμερα χρησιμοποιούν την λέξη “εξάρτηση” σε συνδυασμό με την λέξη “ντοπαμίνη”. Το ζήτημα του “εθισμού” μας στις δραστηριότητες που ενεργοποιούν αυτή την νευροχημική ουσία μέσα μας, έρχεται στο προσκήνιο ακόμα πιο έντονα τα τελευταία χρόνια. Αιτία είναι η συνεχή μας έκθεση στα social media και το διαδίκτυο, δηλαδή σε “μέρη” που μας προσφέρουν εύκολη πρόσβαση στην ευχαρίστηση. Μια επιστήμονας μάλιστα, ειδική σε θέματα εθισμού, η Dr Anna Lembke, εξηγούσε στην Guardian πριν λίγο καιρό, ότι τα smartphones κάνουν τους χρήστες να είναι εξαρτημένοι από την ντοπαμίνη, καθώς κάθε σκρολάρισμα, like και tweet τροφοδοτεί τη συνήθειά τους. Και όπως υποστηρίζεται, υπάρχει όντως μεγάλος λόγος ανησυχίας, καθώς η υπερβολική ποσότητα ντοπαμίνης συνδέεται άμεσα με την επιθετικότητα και το πρόβλημα ελέγχου των παρορμήσεών μας. Επίσης, υπάρχουν ενδείξεις ότι οι ανισορροπίες της ντοπαμίνης σχετίζονται επίσης με τη ΔΕΠΥ και τον εθισμό.

Μετά την διάδοση αυτών των πληροφοριών, άρθρα, αναρτήσεις sτα social media και βίντεο που αγγίζουν το 1 δις στο Tiktok, προσπαθούν να μας αποτρέψουν από αυτό το “κυνήγι ντοπαμίνης”. Μια τάση αυτοβελτίωσης μάλιστα, με την ονομασία “νηστεία ντοπαμίνης”, είχε γίνει ευρέως γνωστή το 2019 και περιστρεφόταν γύρω από την αποχή μας από οτιδήποτε προκαλεί την απελευθέρωση της χημικής ουσίας. Τα άρθρα εξηγούν πώς να πάρουμε τον έλεγχο της ζωή μας και οι γονείς συμβουλεύονται ακόμη και να αποτρέψουν τα παιδιά από το να παίζουν βιντεοπαιχνίδια ή να τρώνε πρόχειρο φαγητό. Ωστόσο, οι επιστήμονες που μελετούν την ντοπαμίνη εξηγούν ότι αυτές οι ανησυχίες και προτροπές έχουν μεγαλοποιηθεί τα τελευταία χρόνια, ενώ πολλοί άνθρωποι δεν γνωρίζουν τι ακριβώς είναι η ντοπαμίνη, ή πώς ακριβώς βοηθάει το σώμα μας.

Μαθήματα ντοπαμίνης

Η ντοπαμίνη είναι ένας τύπος νευροδιαβιβαστή, που το σώμα μας παράγει και το νευρικό μας σύστημα χρησιμοποιεί για να στέλνει μηνύματα μεταξύ των νευρικών κυττάρων. Γι' αυτό μερικές φορές αποκαλείται και χημικός αγγελιοφόρος. Η ντοπαμίνη παίζει ρόλο στον τρόπο με τον οποίο νιώθουμε ευχαρίστηση και είναι υπεύθυνη για ένα μεγάλο μέρος της μοναδικής ανθρώπινης ικανότητάς μας να σκεφτόμαστε, να σχεδιάζουμε και να εστιάζουμε. Το σώμα μας την διαχέει κατά μήκος τεσσάρων σημαντικών οδών στον εγκέφαλο και όπως και τα περισσότερα άλλα συστήματα στο σώμα, δεν αντιλαμβανόμαστε κάτι μέχρι να υπάρξει πρόβλημα. Η υπερβολική έλλειψη ή διάθεση ντοπαμίνης στον οργανισμό μας μπορεί για την ακρίβεια να οδηγήσει σε ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων υγείας, με ορισμένα να είναι σοβαρά, όπως η νόσος του Πάρκινσον και άλλα όχι τόσο.

Η ντοπαμίνη ουσιαστικά δεν είναι εγγενώς καλή ή κακή και δεν συνδέεται ακριβώς με την παραγωγή αισθημάτων ευχαρίστησης, αλλά κυρίως με την προσδοκία ανταμοιβής μας με αυτά. Η έρευνα του Τμήματος Ψυχολογία από το Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν το 1990, έδειξε συγκεκριμένα ότι η ντοπαμίνη προκαλεί την επιθυμία για κάτι και το κίνητρο να πάμε να το πάρουμε, όχι την απόλαυσή του.

Αν και η ντοπαμίνη αναγνωρίστηκε από τους επιστήμονες μόλις το 1957, η αναζήτηση της ευχαρίστησης είναι εγγεγραμμένη στον εγκέφαλό μας. Εξελικτικά λοιπόν, τα ζώα και ο άνθρωπος ανέπτυξαν τέτοια συστήματα ντοπαμίνης για λόγους επιβίωσης, όπως η αναζήτηση τροφής και σεξ με στόχο την αναπαραγωγή. Επίσης η ντοπαμίνη είναι απόλυτα απαραίτητη για τη μάθηση, λειτουργεία επίσης σημαντική για την εξέλιξή μας.

Ντοπαμινο-μανείς

Ο φόβος για εξάρτηση εισέρχεται στο προσκήνιο κυρίως μέσω της ανησυχίας ότι οι ιδιαίτερα διεγερτικές δραστηριότητες θα καταλάβουν το σύστημα του νευροδιαβιβαστή, έτσι ώστε να μην λειτουργεί πλέον για μικρότερες, καθημερινές ανταμοιβές. Αυτό πολύ απλά σημαίνει ότι περνώντας τον χρόνο μας βλέποντας πορνό, τρώγοντας πρόχειρο φαγητό και σκρολάροντας ανελλιπώς, δεν θα μπορούμε να απολαύσουμε δραστηριότητες όπως το διάβασμα, τα επιτραπέζια παιχνίδια, ή τις προσωπικές συζητήσεις και το φλερτ με την ίδια ποιότητα. Αυτή η ανησυχία βασίζεται εν μέρει στην επιστήμη, καθώς η παρατεταμένη χρήση ναρκωτικών που προκαλούν τεράστια κύματα ντοπαμίνης, όπως η κοκαΐνη και η αμφεταμίνη, μπορεί να προκαλέσει στον εγκέφαλο την απενεργοποίηση ορισμένων από τους υποδοχείς στους οποίους δρα ο νευροχημικός παράγοντας. Αυτή η λεγόμενη ανοχή σημαίνει ότι απαιτείται περισσότερη ποσότητα του ναρκωτικού για να επιτευχθεί η ίδια υψηλή δόση και οδηγεί σε συναισθηματικά χαμηλά επίπεδα όταν είμαστε νηφάλιοι.

Όμως πέρα από τα ναρκωτικά, οι ειδικοί εξηγούν ότι υπάρχει και μια δραστηριότητα που έχει αντίστοιχο ενισχυντικό χαρακτήρα. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η περιήγησή μας σε αυτά ενεργοποιεί το κέντρο ανταμοιβής του εγκεφάλου μας, απελευθερώνοντας αυτή την χημική ουσία που προκαλεί ευεξία. Λόγος είναι ότι ο κύριος τρόπος που αυξάνεται η ντοπαμίνη μας είναι μέσω των επιτυχημένων κοινωνικών αλληλεπιδράσεων. Τα social media μας προσφέρουν μια εύκολη, άμεση και απέραντη δίοδο σε αυτό. Για αυτό θεωρούνται και ως ένα νέο ψηφιακό ναρκωτικό που δρα αντίστοιχα με την κοκαΐνη. Αν και όχι τόσο έντονα βέβαια, τα θετικά κοινωνικά ερεθίσματα θα οδηγήσουν ομοίως σε απελευθέρωση ντοπαμίνης, ενισχύοντας την όποια συμπεριφορά προηγήθηκε. Οι γνωστικοί νευροεπιστήμονες έχουν δείξει ότι τα επιβραβευτικά κοινωνικά ερεθίσματα -γελαστά πρόσωπα, θετική αναγνώριση από τους συνομηλίκους μας, μηνύματα από αγαπημένα πρόσωπα- ενεργοποιούν τις ίδιες ντοπαμινεργικές οδούς ανταμοιβής. Τα έξυπνα κινητά τηλέφωνα μάς έχουν παράσχει μια σχεδόν απεριόριστη παροχή κοινωνικών ερεθισμάτων, τόσο θετικών όσο και αρνητικών. Κάθε ειδοποίηση, είτε πρόκειται για ένα γραπτό μήνυμα, είτε για ένα "like" στο Instagram, είτε για μια ειδοποίηση στο Facebook, έχει τη δυνατότητα να αποτελέσει θετικό κοινωνικό ερέθισμα και εισροή ντοπαμίνης.

Αποχή ή όχι;

Είναι η αποχή από όλες αυτές τις δραστηριότητες, όπως τα βιντεοπαιχνίδια, το πορνό, τα social media και το πρόχειρο φαγητό, η λύση για να μην γιονόμαστε μανιακοί καταναλωτές ντοπαμίνης; Η αλήθεια είναι ότι παρόλο που δραστηριότητες όπως ο τζόγος, ή η παρακολούθηση πορνογραφίας δεν διεγείρουν την απελευθέρωση ντοπαμίνης όσο τα ναρκωτικά, μπορούν να οδηγήσουν σε πρότυπα συμπεριφοράς παρόμοια με αυτά που παρατηρούνται στη διαταραχή χρήσης ουσιών - δηλαδή τη συνέχιση της δραστηριότητας παρά τις σοβαρές αρνητικές συνέπειες. Αυτό όμως αποτελεί την εξαίρεση, όχι τον κανόνα, καθώς οι περισσότεροι άνθρωποι δεν χάνουν τη δουλειά τους ή τις σχέσεις τους ή δεν βιώνουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία τους εξαιτίας αυτών των δραστηριοτήτων. Η αποχή είναι μεγάλη κουβέντα. Η μείωση αντίθετα του χρόνου που σπαταλάμε σε αυτά είναι πιο ευνοϊκή για τη καθημερινότητά μας και περισσότερο εφικτή.

Τι σημαίνει μείωση; Αφήνουμε το κινητό για λίγο στην άκρη, δεν σκρολάρουμε αέναα στο Instagram, προτιμάμε να παίξουμε παιχνίδια όπως μπάσκετ, ή οτιδήποτε άλλο μας συνδέει με την πραγματικότητα και προσπαθούμε να κάνουμε περισσότερες διαπροσωπικές σχέσεις και επαφές. Σίγουρα δεν είναι εύκολο να μην “εθιζόμαστε” στην ευκολία που προσφέρει το διαδίκτυο και σχετίζεται με την απόκτηση ντοπαμίνης, αλλά με λίγη επιμονή, μπορούμε να υιοθετήσουμε έναν πιο υγιή τρόπο ζωής. Φυσικά, το να τρώμε πίτσες και σουβλάκια που και που, παραμένει επιθυμητό και επιτρεπτό.