Ο Ανδρέας Εμπειρίκος και «Ο Μέγας Ανατολικός» - Είναι πορνογραφικό έργο;

Το ρεπορτάζ του protothema.gr για την Άνια Εμπειρίκου τη νεότερη απόγονο της πασίγνωστης οικογένειας προκάλεσε σε πολλές συζητήσεις και σχόλια. Ανάμεσά τους και σχόλια για τον Ανδρέα Εμπειρίκο (1910-1975) πρόδρομο αλλά και εισηγητή του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα. Ανάμεσά τους και σχόλια για τον «Μέγα Ανατολικό», το πολύκροτο βιβλίο του. Με αφορμή και όλα αυτά σκεφτήκαμε να γράψουμε ένα άρθρο για τον Ανδρέα Εμπειρίκο και ιδιαίτερα για τον πολύκροτο «Μέγα Ανατολικό».

Η ζωή του Ανδρέα Εμπειρίκου (1901-1975)

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος γεννήθηκε στη Βράιλα της Ρουμανίας το 1901. Η πατρική του οικογένεια που ανέδειξε πολλούς εφοπλιστές και εμπόρους εγκαταστάθηκε το 1902 στη Σύρο και το 1908 στην Αθήνα, όπου ο λογοτέχνης τελείωσε τη Στοιχειώδη και τη Μέση Εκπαίδευση. Το 1919 γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά σύντομα έφυγε για την Ευρώπη και κατέληξε στο Παρίσι. Εκεί γνώρισε τον Rene Laforgue, ιδρυτικό μέλος και Πρόεδρος της νεοσύστατης τότε Ψυχαναλυτική Εταιρείας και αποφάσισε να ασχοληθεί με την ψυχανάλυση.

Η διαμονή του στο Παρίσι αποδείχθηκε καθοριστική και για τη μετέπειτα εξέλιξη, αλλά και την ποίησή του. Γνωρίστηκε με τον Αντρέ Μπρετόν και τον κύκλο των υπερρεαλιστών ποιητών και μυήθηκε στην αυτόματη γραφή, έναν τρόπο γραφής που χρησιμοποιούσαν οι υπερρεαλιστές ποιητές. Θα αναφερθούμε εκτενέστερα στη συνέχεια στην αυτόματη γραφή. Ο Εμπειρίκος επέστρεψε στην Ελλάδα και το 1935 έδωσε στη «Λέσχη Καλλιτεχνών» την περίφημη διάλεξή του περί υπερρεαλισμού. Παράλληλα άρχισε να συνεργάζεται με το περιοδικό «Τα Νέα Γράμματα». Την ίδια χρονιά παρουσίασε την πρώτη ποιητική συλλογή του με τίτλο «Υψικάμινος» η οποία έγινε δεκτή με χλευαστικά σχόλια και ο υπερρεαλισμός ταυτίστηκε με την παράλογη και αλλοπρόσαλλη έκφραση.

Από το 1935 ως το 1951 ασχολήθηκε με την ψυχανάλυση επαγγελματικά. Στη διάρκεια του πολέμου στρατεύτηκε για μικρό διάστημα. Το 1944 συνελήφθη από την αριστερή οργάνωση ΟΠΛΑ (Οργάνωση Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών) πέρασε από λαϊκό δικαστήριο και κρατήθηκε όμηρος στο χωριό Κρώρα Βοιωτίας, κατόρθωσε όμως να διαφύγει.

Το 1945 εξέδωσε τη δεύτερη ποιητική συλλογή του με τίτλο «Ενδοχώρα». Το επόμενο έργο του κυκλοφόρησε το 1960, δεκαπέντε χρόνια αργότερα και έχει τίτλο «Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία». Το 1962 επανακυκλοφόρησαν οι ποιητικές συλλογές του «Υψικάμινος» και «Ενδοχώρα» που είχαν από χρόνια εξαντληθεί. Ως τον θάνατό του δεν κυκλοφόρησε άλλη ποιητική συλλογή. Μόλις το 1974 εκδόθηκε αυτοτελώς, μόνο του, το ποίημα του «Ο Δρόμος». Συνεργάστηκε με τα περιοδικά «Εποχές» και «Πάλι» στα οποία δημοσιεύθηκαν αποσπάσματα από το πεζό έργο του «Αργώ, ή Πλους Αεροστάτου».

Τα έργα του Ανδρέα Εμπειρίκου που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος ανήκει στην κατηγορία των πολυγραφότατων λογοτεχνών, η πλειοψηφία των έργων των οποίων εκδόθηκαν μετά θάνατον. Έτσι μετά το 1975 εκδόθηκαν κατά σειρά τα εξής έργα του: «Pablo Picasso, Τα Τέσσερα Κοριτσάκια» (1979), μετάφραση θεατρικού έργου σε έξι πράξεις, το έργο «Αργώ, ή Πλους Αεροστάτου» (1980), η ποιητική συλλογή «Οκτάνα» (1980), η ποιητική συλλογή «Αι Γενεαί πάσαι, ή Η Σήμερον ως Αύριον και Χθες». (1984), το πολυαναμενόμενο οκτάτομο μυθιστόρημα «Ο Μέγας Ανατολικός», το ποίημα «Ες– Ες-Ες-Ερ Ρωσσία (1995), εμπνευσμένο από την επίσκεψή του στην τέως ΕΣΣΔ το 1962 και το πεζό «Ζεμφύρα ή Το Μυστικόν της Πασιφάης» (1998). Το 2001, με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Εμπειρίκου ανακηρύχθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού ως «Έτος Εμπειρίκου». Έγιναν διάφορες δημόσιες εκδηλώσεις, εκδόθηκαν σχετικά αφιερώματα από περιοδικά και κυκλοφόρησαν και άλλα ανέκδοτα έργα του. Ανάμεσά τους και το «Μια περίπτωσις ιδεοψυχαναγκαστικής νευρώσεως με πρόωρες εκσπερματώσεις και άλλα ψυχαναλυτικά κείμενα», σε επιμέλεια του Γ. Κούρια (2001).

Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος γράφει για τον Εμπειρίκο:

«Η ποίησή του όπως καταφαίνεται στις πρώτες κιόλας συλλογές του, στηρίζεται σε έναν φαινομενικά αποδιοργανωμένο λόγο ο οποίος παρά ταύτα, διατηρεί εξαιρετικά εντυπωσιακή μεταδοσιμότητα και αποπνέει το άρωμα ενός ονείρου πέραν της λογικής… Γενικώς θα μπορούσαμε να πούμε πως το έργο του Εμπερίκου, συμπληρωμένο με τις μεταθανάτιες εκδόσεις πολλών ανέκδοτων κειμένων του, κερδίζει διαρκώς έδαφος στο πλαίσιο της νεότερης γραμματείας μας. Ο τολμηρός ερωτικός λόγος του αλλά και η λεκτική μαγεία της γλωσσικής εκφοράς των ποιημάτων του, ορίζουν και αναδεικνύουν μια πολυτάλαντη προσωπικότητα η οποία προσπάθησε να εκφράσει με κάθε δυνατό τρόπο (ποίηση, πεζογραφία, ψυχανάλυση, φωτογραφία) το όραμά της, πέρα από τις συμβατικότητες της καθιερωμένης και κατεστημένης λογοτεχνίας».

Για την «Υψικάμινο» ο Λίνος Πολίτης στην «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ) (23η ανατύπωση) γράφει: «Το περιεχόμενό του (ενν. του έργου) δεν έμοιαζε με κανένα από τα καθιερωμένα είδη του έντεχνου λόγου αλλά ούτε και με κανένα είδος λογικής. Κάτω από τίτλους παράδοξους όπως «Αι δονήσεις του λαιμοδέτου» ή «Παρουσία αγγέλων εντός ατμομηχανής» ο αναγνώστης διάβαζε φράσεις από τις οποίες δεν έβγαζε νόημα λογικό. Η αντίδραση του κοινού κλιμακωνόταν από την έκπληξη ως την κοροϊδία και την αγανάκτηση ενώ ελάχιστοι ήταν οι «μυημένοι» που μπορούσαν κάτι να «καταλάβουν». Ως μόνη κατατόπιση ο συγγραφέας είχε τοποθετήσει στην προμετωπίδα ένα απόσπασμα του Andre Breton που μιλούσε για την «voix surrealiste». Τα ποιήματα της «Υψικαμίνου» εισήγαγαν τον υπερρεαλισμό γνήσιο και καθαρόαιμο. Πάντως πρώτη προσπάθεια να εισαχθούν τα στοιχεία αυτά στη νεοελληνική ποίηση θεωρείται ότι έγινε από τον Θ. Ντόρρο στην ποιητική συλλογή «Στου Γλυτωμού το Χάζι» (1930) καθώς και από τον Νικήτα Ράντο (ψευδώνυμο του Νίκου Καλαμάρη) στα «Ποιήματα» (1933). Πάντως και οι δύο αυτές ποιητικές συλλογές πέρασαν εντελώς απαρατήρητες και δεν είχαν καμία απολύτως επίδραση.

Πάντως, βασικό γνώρισμα ολόκληρου του έργου του Εμπειρίκου είναι το ερωτικό στοιχείο. Στο «Αργώ, ή Πλους Αεροστάτου» η δράση τοποθετείται στις αρχές του 20ου αιώνα και παρουσιάζονται οι ερωτικές εμπειρίες και περιπέτειες μιας κόρης καθώς και οι ψυχολογικές εμπλοκές του πατέρα της. Σε ένα κλίμα παγανιστικού ηδονισμού ο Εμπειρίκςο καταγράφει ερωτικές σκηνές μοναδικής περιγραφικής δύναμης. Το αφήγημα αυτό μαζί με το «Ζεμφύρα ή το Μυστικόν της Πασιφάης» στο οποίο παρουσιάζεται ο έρωτας ενός λιονταριού για τη θηριοδαμάστρια Ζεμφύρα αποτελούν τα δύο πρώτα μέρη μιας τριλογίας με το γενικό τίτλο «Τα Χαϊμαλιά του Έρωτα και των Αρμάτων» και μπορούν να θεωρηθούν ως δορυφορικά κείμενατης μείζονος πεζογραφικής σύνθεσης του ποιητή, του μυθιστορήματος «Ο Μέγας Ανατολικός» (Δ. Δασκαλόπουλος).

Είναι «Ο Μέγας Ανατολικός» πορνογράφημα;

Αναμφίβολα, το πλέον πολύκροτο έργο του Ανδρέα Εμπειρίκου είναι «Ο Μέγας Ανατολικός». Πρόκειται για ένα από τα πλέον πολυσυζητημένα έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Το έργο γράφτηκε από το 1945 ως το 1951. Το 1966 δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Πάλι» ένα μικρό απόσπασμα του έργου, ενώ το 1967 ο ίδιος ο Εμπειρίκος αναφέρθηκε ονομαστικά στον «Μέγας Ανατολικό» λέγοντας ότι είναι ένα από τα ανέκδοτα έργα του. Μεταξύ 1962 και 1970 πιθανότατα προστέθηκαν στον «Μέγα Ανατολικό» κάποια κεφάλαια. Νωρίτερα κάποιοι στενοί φίλοι του Εμπειρίκου όπως ο Οδυσσέας Ελύτης, είχαν ακούσει ή διαβάσει αποσπάσματα. Μετά τον θάνατο του Εμπειρίκου άλλωστε ο νομπελίστας ποιητής μας αναφέρθηκε εκτενώς στο έργο το οποίο ο ίδιος άκουσε «κατά το ήμισυ ανάμεσα στο 1952 και στο 1960». Το μυθιστόρημα εκδόθηκε τελικά σε οκτώ τόμους (2.100 σελίδες) τη δεκαετία του 1990.

Σε αυτό περιγράφεται το παρθενικό ταξίδι του υπερωκεάνιου «Μέγας Ανατολικός» από το Λίβερπουλ στη Νέα Υόρκη. Το ταξίδι ξεκινά στις 22 Μαΐου 1867. Τα συμβάντα που περιγράφονται στο μυθιστόρημα καλύπτουν χρονικό διάστημα δέκα ημερών. Από το απόγευμα της 21ης Μαΐου 1867 ως το μεσημέρι της 1ης Ιουνίου 1867. Ο Εμπειρίκος περιγράφει λεπτομερώς τις συνεχείς σεξουαλικές συνευρέσεις των επιβατών του πλοίου. Ο Οδυσσέας Ελύτης γράφει χαρακτηριστικά: «… θα συσσωρεύσει όλες τις παραλλαγές και τις εκφάνσεις της σαρκικής ομιλίας από την ονείρωξη και τον αυνανισμό ως την επιδειξιομανία, τον ηδονοβλεπτισμό, τον λεσβιασμό, την παιδεραστία, την αιμομιξία, τον φετιχισμό, τον σαδισμό, τον μαζοχισμό, την κοπροφαγία και οτιδήποτε άλλο μπορεί να βάλει ο νους του ανθρώπου αποβλέποντας στην ικανοποίηση του ερωτικού ενστίκτου».

Η έκδοση του βιβλίου όπως ήταν αναμενόμενο προκάλεσε πολλές αντιδράσεις και συζητήσεις. Ζητήθηκε παρέμβαση του Εισαγγελέα (από τις στήλες του περιοδικού «Πολιτικά Θέματα»). Κάτι τέτοιο όμως δεν έγινε. Δώδεκα χρόνια μετά την ολοκλήρωση της έκδοσης του έργου, η δημοσίευση αποσπασμάτων του στην εφημερίδα «Ανδριώτικη Εβδομάδα» είχε ως αποτέλεσμα την καταδίκη του εκδότη της σε φυλάκιση τριών μηνών για παράβαση του νόμου «περί ασέμνων». Βασικό θέμα των συζητήσεων αποτελεί το αν «Ο Μέγας Ανατολικός» είναι ή όχι πορνογράφημα. Ο Μέγας Ανατολικός έχει αντιπαρατεθεί με άλλα έργα της ερωτικής λογοτεχνίας όπως το «120 Μέρες στα Σόδομα» του μαρκήσιου ντε Σαντ και κάποιοι, όπως ο αείμνηστος ποιητής Νάνος Βαλαωρίτης (1921-2019) το θεωρούν ανώτερό του. Ο Δημήτρης Κόκορης γράφει: «Το υπερρεαλιστικής φύσεως ξάφνιασμα δεν προκύπτει τόσο από την ηθική τολμηρότητα της ερωτικής πράξης ως λογοτεχνικού θέματος αλλά περισσότερο από τη συνύπαρξη της υφολογικής σοβαρότητας που προκύπτει από την καθαρεύουσα και των σεξουαλικών όρων στη λαϊκή γλωσσική εκδοχή τους που περικλείουν και βωμολοχική φόρτιση».

Τι είναι η «αυτόματη γραφή»;

Κλείνουμε το άρθρο αυτό με μια σύντομη αναφορά στην αυτόματη γραφή. Πρόκειται για τρόπο γραφής που χρησιμοποίησαν οι πρώτοι υπερρεαλιστές ποιητές προκειμένου να καταγράψουν ό, τι ανέβλυζε από το υποσυνείδητό τους χωρίς να υποβάλουν το «προϊόν» αυτό σε κανέναν λογικό ή αισθητικό έλεγχο». Με βάση τα διδάγματα της ψυχανάλυσης που καθιέρωσε ο Φρόιντ, με την αυτόματη γραφή οι ποιητές φιλοδοξούσαν να φέρουν στην επιφάνεια τις πρωταρχικές δυνάμεις του ασυνείδητου, αντλώντας στοιχεία από τον εσωτερικό τους κόσμο τα οποία παρέθεταν χωρίς λογικό ειρμό επιθυμώντας να δημιουργήσουν ένα κείμενο-όνειρο…

Πηγές:

«ΛΕΞΙΚΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ,2007

ΛΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ», ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ, 23η ανατύπωση, 2017