Τελικά έχουμε ελεύθερη βούληση; Εξερευνώντας το αιώνιο φιλοσοφικό ζήτημα

«Είμαι Καθολικός επειδή επέλεξα να είμαι Καθολικός. Και στη συνέχεια πηγαίνω στη λειτουργία επειδή το επιλέγω. Είναι από την ελεύθερη βούλησή μου» έλεγε ο Paulo Coelho, φέρνοντας στο φως τη σύνδεση μεταξύ θρησκείας και ελεύθερης βούλησης. Η τελευταία έχει καθιερωθεί και έχει γίνει σεβαστή από πολλές θρησκείες, ως βασικό εργαλείο της ανθρώπινης ύπαρξης, την οποία καθορίζει. Ωστόσο, η έννοια της ελεύθερης βούλησης, όταν αρχίζει να ξεφεύγει από το θρησκευτικό πλαίσιο και να εισέρχεται στο επιστημονικό, είναι κάτι που προκαλεί μια διχοτόμηση απόψεων, σχηματίζοντας το δίλημμα: Διαθέτουμε πραγματικά ελεύθερη βούληση ή οι πράξεις και οι αποφάσεις μας είναι προκαθορισμένες από παράγοντες πέρα από τον έλεγχό μας;

Η ερώτηση αυτή μετατράπηκε σε έναν φιλοσοφικό γρίφο που καθόρισε τα μυαλά των στοχαστών, των επιστημόνων και των απλών ανθρώπων σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Από τους συλλογισμούς των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, έως τις σύγχρονες συζητήσεις στη γνωστική επιστήμη και τη νευροβιολογία, η αναζήτηση της λύσης του μυστηρίου της ελεύθερης βούλησης αποτελεί ένα συνεχές πνευματικό ταξίδι.

Γιατί δίνουμε τόσο βάση σε αυτή την ερώτηση;

Ο λόγος είναι ότι η ίδια η ουσία της ελεύθερης βούλησης, εγείρει βαθιά ερωτήματα σχετικά με τη φύση της ανθρώπινης δράσης, τα όρια των επιλογών μας και την αλληλεπίδραση μεταξύ ντετερμινισμού και αυτονομίας. Οι κώδικες ηθικής μας, για παράδειγμα, υποθέτουν ότι μπορούμε να επιλέξουμε ελεύθερα μεταξύ του σωστού και του λάθους. Στη χριστιανική παράδοση, αυτό είναι γνωστό ως "ηθική ελευθερία" - η ικανότητα να διακρίνουμε και να επιδιώκουμε το καλό, αντί να εξαναγκαζόμαστε απλώς από ορέξεις και επιθυμίες.

Τα παραπάνω έγιναν, από τον Διαφωτισμό τον 18ο αιώνα, ένα από τα πιο κεντρικά ερωτήματα, με τον μεγάλο φιλόσοφο της εποχής, Ιμμάνουελ Καντ, να επαναβεβαιώνει αυτή τη σχέση μεταξύ ελευθερίας και καλοσύνης. Αν δεν είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε, υποστήριξε, τότε δεν θα είχε νόημα να πούμε ότι οφείλουμε να επιλέξουμε το δρόμο της δικαιοσύνης.

Αργότερα, στα τέλη του 20ού αιώνα, ορισμένοι πίστευαν ότι η νευροεπιστήμη είχε λύσει το ζήτημα που είχε διαμορφωθεί. Ωστόσο, όπως έγινε πρόσφατα σαφές, κάτι τέτοιο δεν ίσχυε. Η ασύλληπτη απάντηση είναι εξίσου θεμελιώδης για τους ηθικούς μας κώδικες, το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης, τις θρησκείες και ακόμη και για το ίδιο το νόημα της ζωής - διότι αν κάθε γεγονός της ζωής είναι απλώς το προβλέψιμο αποτέλεσμα μηχανικών νόμων, μπορεί κανείς να αναρωτηθεί για το νόημα όλων αυτών.

Τι είναι ελεύθερη βούληση;

Πριν αναρωτηθούμε αν έχουμε ελεύθερη βούληση, πρέπει να καταλάβουμε τι ακριβώς εννοούμε με αυτή. Μια κοινή και απλή άποψη είναι ότι, αν οι επιλογές μας είναι προκαθορισμένες, τότε δεν έχουμε ελεύθερη βούληση, διαφορετικά έχουμε. Επομένως, αν σκεφτούμε ότι πολλές από τις επιλογές μας προκύπτουν πάντα από διαθέσεις ή αναγκαιότητες που προηγούνται, αυτό που πραγματικά ρωτάμε είναι απλώς αν οι επιλογές μας είναι προκαθορισμένες.

Από μια ντετερμινιστική άποψη, ορισμένοι υποστηρίζουν ότι οι πράξεις και οι επιλογές μας προκαθορίζονται από μια αλυσίδα αιτιωδών γεγονότων, είτε έχουν τις ρίζες τους σε φυσικούς νόμους είτε σε θεϊκά σχέδια. Αυτή η ντετερμινιστική προοπτική υποδηλώνει ότι το σύμπαν λειτουργεί σύμφωνα με σταθερούς νόμους, αφήνοντας ελάχιστα περιθώρια για πραγματική ελευθερία επιλογής. Η άποψη αυτή έχει βρει υποστήριξη σε διάφορους επιστημονικούς κλάδους, ιδίως στη νευροβιολογία, όπου οι ερευνητές διερευνούν τους νευρωνικούς μηχανισμούς που διέπουν τη λήψη αποφάσεων, δίνοντας συχνά έμφαση στο ρόλο των ασυνείδητων διαδικασιών.

Από την άλλη πλευρά, οι υποστηρικτές της ελεύθερης βούλησης υποστηρίζουν ότι, παρά την επιρροή εξωτερικών παραγόντων και εσωτερικών προδιαθέσεων, τα άτομα διαθέτουν μια πραγματική ικανότητα να κάνουν επιλογές που δεν καθορίζονται εξ ολοκλήρου από προηγούμενα γεγονότα. Αυτή η προοπτική συχνά ευθυγραμμίζεται με την ιδέα της ηθικής ευθύνης, υποδηλώνοντας ότι τα άτομα μπορούν να λογοδοτήσουν για τις πράξεις τους επειδή έχουν την ικανότητα να κάνουν ηθικά σημαντικές επιλογές. Ωστόσο, φιλοσοφικές θεωρίες όπως ο συμβατισμός επιχειρούν να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ ντετερμινισμού και ελεύθερης βούλησης υποστηρίζοντας ότι η ελευθερία και ο ντετερμινισμός μπορούν να συνυπάρχουν. Σύμφωνα με τους συμβατιστές, ακόμη και αν οι πράξεις μας επηρεάζονται από εξωτερικούς παράγοντες, μπορούμε να θεωρηθούμε ελεύθεροι εφόσον οι επιλογές μας ευθυγραμμίζονται με τις επιθυμίες και τις αξίες μας.

Υπάρχει τελικά;

Το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης μπορεί να μην έχει μια οριστική απάντηση που να ικανοποιεί τους πάντες. Η συζήτηση αντικατοπτρίζει την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης συνείδησης, τα όρια της επιστημονικής κατανόησης και την περίπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ των παραγόντων που διαμορφώνουν τις αποφάσεις μας.

Στο πεδίο της επιστήμης, και ιδίως της νευροεπιστήμης, η συνεχιζόμενη έρευνα σχετικά με τις νευρικές διεργασίες που διέπουν τη λήψη αποφάσεων έχει οδηγήσει σε συζητήσεις σχετικά με το βαθμό στον οποίο οι επιλογές μας επηρεάζονται από ασυνείδητους παράγοντες. Ενώ ορισμένα ευρήματα υποδηλώνουν ότι ορισμένες αποφάσεις μπορεί να έχουν νευρωνική συσχέτιση και να επηρεάζονται από παράγοντες πέρα από τη συνειδητή μας επίγνωση, οι συνέπειες για την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης εξακολουθούν να συζητούνται. Καθώς όμως η κατανόηση της νευροεπιστήμης, της ψυχολογίας και της φιλοσοφίας προχωρά, η διερεύνηση της ελεύθερης βούλησης συνεχίζει να εξελίσσεται, προκαλώντας και αναδιαμορφώνοντας τις προοπτικές μας για τη φύση της ανθρώπινης δράσης.

Τελικά, το ερώτημα αν υπάρχει ελεύθερη βούληση είναι πολύ πιο πολύπλοκο και φαίνεται να μην έχει οριστική απάντηση, καθώς εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο διερεύνησης και συζήτησης στη φιλοσοφία, την επιστήμη και τις διάφορες πνευματικές παραδόσεις.