«Αζήτητοι» στο Νοσοκομείο Σωτηρία: Θρίλερ με 300 ιστορίες φυματικών που θάφτηκαν σε έναν τοίχο

Ανθρωποι χωρίς ελπίδα, χτυπημένοι από το χτικιό, όπως το αποκαλούσαν, και στοιβαγμένοι στους θαλάμους του Νοσοκομείου «Σωτηρία», βρέθηκαν μόνοι και αβοήθητοι και «έφυγαν» χωρίς ποτέ κανείς να τους αναζητήσει, ούτε καν μετά θάνατον. Πρόκειται για τους φυματικούς που έζησαν στους χώρους του τότε σανατορίου, από το 1945 έως το 1975, και παρέμειναν αφανείς μέχρι σήμερα, αλλά πλέον αποκτούν φωνή και γίνονται, όπως λένε, «ορατοί» χάρη στο συγκλονιστικό ντοκιμαντέρ «Αζήτητοι/Unclaimed» της Μαριάννας Οικονόμου, το οποίο αναμένεται να προβληθεί στο επικείμενο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο του Διεθνούς Διαγωνιστικού.

Ιστορίες ανθρώπων τους οποίους ακόμα και οι συγγενείς δεν αναζήτησαν τώρα έρχονται με τις ιστορίες τους να στοιχειώσουν τις ζωές των ζωντανών και συνολικά τις δικές μας, αφού δεν είχαν καν αξιοπρεπή θάνατο και θάφτηκαν με συνοπτικές διαδικασίες, σε μαζικούς τάφους, προφανώς στον χώρο του νοσοκομείου. Τις συγκλονιστικές ιστορίες τους ανέλαβε να φέρει στο φως όχι μόνο ως δημιουργός, αλλά και ως ενδιάμεσος προκειμένου τους δώσει, επιτέλους, φωνή η καταξιωμένη διεθνώς ντοκιμαντερίστρια, σκηνοθέτις και παραγωγός Μαριάννα Οικονόμου, η οποία εκπροσώπησε τη χώρα μας στα 92α Οσκαρ με την αξέχαστη ταινία της «Οταν ο Βάγκνερ συνάντησε τις ντομάτες».

300 ψυχές στα σκουπίδια

«Είναι πραγματικά συγκλονιστικό να σκεφτείς ότι ήρθα σε επαφή με αυτούς τους ανθρώπους από τύχη και ότι όλα αυτά έγιναν χάρη στον παράγοντα τυχαιότητα», μας λέει η Μαριάννα Οικονόμου μιλώντας για την απίστευτη ιστορία ανεύρεσης του πρωτογενούς υλικού που έφερε στο φως αυτές τις ιστορίες.

«Το υλικό αποκαλύφθηκε εντελώς από τύχη αφού ήταν κρυμμένο πίσω από έναν τοίχο του Νοσοκομείου “Σωτηρία”, τον οποίο χρειάστηκε να τον ρίξουν λόγω μιας διαρροής. Πίσω από αυτόν, λοιπόν, βρέθηκαν κάποιες βαλίτσες γεμάτες αντικείμενα, αλληλογραφία, φωτογραφίες κ.λπ. Αποφάσισαν, μάλιστα, να τα πετάξουν στα σκουπίδια όταν, και πάλι εντελώς από τύχη, άκουσαν τον θόρυβο από τις συνομιλίες και τα απορριμματοφόρα οι ράφτρες του νοσοκομείου και προσπάθησαν να τους σταματήσουν. Επειδή κατάλαβαν ότι αυτά προέρχονταν από ασθενείς που είχαν πεθάνει, κατάφεραν να καλέσουν γιατρούς οι οποίοι παρενέβησαν και ζήτησαν να φυλαχτούν οι βαλίτσες στην αποθήκη. Καθαρά, λοιπόν, από τύχη οι άνθρωποι αυτοί δεν κατέληξαν στα σκουπίδια και, πάλι εντελώς τυχαία, κάποιος γιατρός μού ανέφερε αυτή την ιστορία σε κάποια συνάντηση κινώντας μου την προσοχή. Οταν είδα τα πακέτα της αλληλογραφίας και κάποια μικροαντικείμενα από κοντά, συγκλονίστηκα και κατάλαβα ότι πρέπει να ασχοληθώ, κυριολεκτικά σαν να με καλούσαν».

Ετσι κι έγινε, αλλά το υλικό ήταν τεράστιο -μιλάμε για τουλάχιστον 300 ασθενείς- και ο χρόνος που είχαν στη διάθεσή τους η ίδια και οι συνεργάτες της για να επιλέξουν τι θα κρατήσουν και να το αποκωδικοποιήσουν ήταν ελάχιστος. «Στη διάθεσή μας είχαμε μόλις δέκα ημέρες και έπρεπε να προλάβουμε με την παρουσία μιας μουσειολόγου να επιλέξουμε κάποια από τα συνολικά 300 πακέτα, τα οποία απλώς τραβούσαμε, δεν είχαμε τον χρόνο να τα διαβάσουμε αναλυτικά. Στην πορεία αρχίσαμε να τα αποκωδικοποιούμε με προσοχή και να συλλέγουμε πληροφορίες».

Και αυτό ήταν ένα ακόμα δυσκολότερο εγχείρημα αφού ήρθαν στο φως συγκλονιστικές ιστορίες, γεμάτες οδύνη και πόνο, με αληθινούς πρωταγωνιστές ανθρώπους που για χρόνια κανείς δεν ήξερε αν ζούσαν ή αν πέθαναν, τους οποίους κάποιοι αγνόησαν και κράτησαν μακριά πληροφορίες ακόμα και από τα ίδια τους τα παιδιά. «Ηταν άνθρωποι, ως επί το πλείστον, φτωχοί, που ζούσαν αποκλεισμένοι και απομονωμένοι χωρίς επαφή με τον έξω κόσμο. Η φυματίωση ήταν μια μεταδοτική αρρώστια που φόβιζε τους ανθρώπους και οδηγούσε σε κοινωνική απομόνωση». Γι’ αυτό και μέσα από τα στοιχεία που συνέλεξε η ίδια, όπως μας λέει, ήρθε σε επαφή με όλο τον πόνο που προκαλούσε η ένδεια στη μεταπολεμική Ελλάδα.

«Οι περισσότεροι ήταν άνθρωποι από διαφορετικά μέρη της Ελλάδας. Ετσι βλέπουμε πώς ζούσαν σε εποχές φοβερής φτώχειας και πολέμου, πώς ήταν η χώρα από τη δεκαετία του ’40 έως το ’70 και πόσο δύσκολο ήταν γι’ αυτές τις οικογένειες να έχουν επαφή από μακριά με τους ασθενείς τους. Σε πολλά γράμματα βλέπουμε να εκλιπαρούν για ένα φάρμακο, κάποια ένεση, τους συγγενείς να εκφράζουν απελπισία που δεν μπορούν καν να τους στείλουν τα βασικά - όχι μόνο φάρμακα, αλλά τρόφιμα ή ρούχα. Πολλοί μάλιστα από αυτούς απευθύνονται σε διάφορους οργανισμούς, σε πλούσιους φιλάνθρωπους, ακόμα και στο Παλάτι εκλιπαρώντας για βοήθεια. Ηταν τέτοια η ανημπόρια αλλά και ο φόβος της μεταδοτικότητας που σταδιακά οι άνθρωποι αυτοί μετατράπηκαν σε αντικείμενα ενός άτυπου ρατσισμού: στην ταινία έχουμε μια συγκλονιστική ιστορία όπου ο πατέρας λέει στην κόρη του να μη γυρίσει και να μην εμφανιστεί γιατί έπρεπε να παντρέψουν τον αδελφό της! Χωρίς, όμως, να έχουμε πρόθεση να αναμειχθούμε σε αυτές τις ιστορίες, να κρίνουμε ή να κάνουμε ιστορική καταγραφή, θέλαμε απλώς να αφήσουμε αυτές τις φωνές να ακουστούν μέσα από την οπτική των ίδιων των ασθενών και των συγγενών τους», καταλήγει εξηγώντας το σκεπτικό προσέγγισης του υλικού και του κεντρικού στόχου δημιουργίας της ταινίας.

Μαριάννα Οικονόμου

Πολυβραβευμένη και καταξιωμένη σκηνοθέτις στο εξωτερικό, η Μαριάννα Οικονόμου έχει συνεργαστεί με το BBC και το Αrte και έχει φωτίσει με τις ταινίες της μια ευρεία γκάμα θεμάτων, από τους ανήλικους πρόσφυγες από τη Συρία και το Ιράν έως τα παιδιά με κινητικές αναπηρίες που έχουν όνειρα για έναν άλλον κόσμο, και άλλα ευαίσθητα θέματα όπως ο ρόλος του χορού στην κοινωνική επανένταξη στα απομακρυσμένα χωριά του Εβρου.

Η πετυχημένη και ευαίσθητη όσον αφορά το περιβάλλον, την επαρχία και τη χώρα μας ταινία της «Οταν ο Βάγκνερ συνάντησε τις ντομάτες», την οποία είχαμε αγαπήσει όλοι πολύ όταν την είχαμε δει σε προηγούμενο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, είχε μάλιστα επιλεγεί να εκπροσωπήσει την Ελλάδα στα Οσκαρ στην κατηγορία ξενόγλωσση ταινία ενώ ήταν και υποψήφιο για το Prix Europa 2020. Η Μαριάννα Οικονόμου ήταν επίσης το πρόσωπο που επέλεξε ο Dior για την ταινία που έκανε με αφορμή την καμπάνια που δημιούργησε αντλώντας έμπνευση από την Ελλάδα στο Dior Cruise 2022. Το φιλμ της λεγόταν «The Greek Bar Jacket», όπου αποτύπωσε με τον καλύτερο τρόπο το όραμα της καλλιτεχνικής διευθύντριας του οίκου Dior, Μαρία Γκράτσια Κιούρι, να τιμήσει τον ελληνικό πολιτισμό και τη λαϊκή τέχνη, από την αρχαιότητα μέχρι τις ημέρες μας.

Δείτε το τρέιλερ του ντοκιμαντέρ «Όταν ο Βάγκνερ Συνάντησε τις Ντομάτες»

Ηταν μια ταινία που η ίδια δούλευε παράλληλα με άλλα πρότζεκτ, όπως μια σειρά συγκλονιστικών επεισοδίων που είχε κάνει για τους πολίτες όλου του κόσμου με τίτλο «Μια μέρα για όλο τον κόσμο» με αφορμή τις παγκόσμιες ημέρες του ΟΗΕ. Αλλά η ταινία που δεν την άφησε να ησυχάσει όλη αυτή την τριετία ήταν οι «Αζήτητοι», όπως μας δηλώνει αποκαλύπτοντας συγκλονιστικές λεπτομέρειες που η ίδια θα ήθελε να έρθουν στο φως κατά την προβολή της.

Αγνωστοι και στις οικογένειές τους

Σε αυτό το ταξίδι των τριών ετών που διήρκεσαν η έρευνα, η αποκωδικοποίηση του υλικού και η τελική δημιουργία της ταινίας -μόνο το μοντάζ κράτησε έναν χρόνο ακριβώς, γιατί το υλικό ήταν τεράστιο και έπρεπε για λόγους οικονομίας και λειτουργικότητας να επιλεγούν κάποιες από τις ιστορίες- ήρθαν στο φως γεγονότα που πραγματικά συγκλονίζουν.

«Πραγματικά σας λέω, ένιωσα όλα αυτά τα χρόνια οι νεκροί αυτοί να με στοιχειώνουν. Να συνοδεύουν κάθε μου βήμα και να μου μιλάνε», μας λέει η σκηνοθέτις που, εκτός από καλλιτεχνική περιέργεια, ένιωσε ένα βαθύ χρέος που της υπαγόρευε ότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι πρέπει κάπως να ακουστούν. Μας μιλάει για οικογένειες που πολλές φορές αγνοούσαν ακόμα και την ύπαρξη αυτών των ανθρώπων, για παιδιά που δεν είχαν ιδέα ότι οι γονείς τους είχαν πεθάνει με αυτό τον τρόπο σε κάποιο κρεβάτι του «Σωτηρία».

Πολλοί ψυχαναλυτές κάνουν λόγο σήμερα γι’ αυτό το τραύμα που κληρονομείται από γενιά σε γενιά, για ολόκληρες οικογένειες που κουβαλάνε αυτές τις ιστορίες και τις μεταδίδουν περίπου σαν έναν αόρατο ιό που τους έχει χτυπήσει γενεαλογικά, σαν τις αρχαίες τραγωδίες. Αρκετοί, επίσης, θεωρητικοί έχουν αναλύσει τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία περιθωριοποιούσε τους αρρώστους προκαλώντας το κοινωνικό στίγμα και έναν άτυπο ρατσισμό.

Δείτε την ταινία της Μαριάννας Οικονόμου για τον Dior «The Greek Bar Jacket»

Για παράδειγμα, ο Μισέλ Φουκό στην «Ιστορία της Τρέλας» αναφέρει πώς η ψυχική και σωματική ασθένεια προκάλεσε την απομόνωση και τον μεγάλο εγκλεισμό των περιθωριακών πληθυσμών της Δύσης δείχνοντας τη μεγάλη της σκληρότητα απέναντι στον αδύναμο, στον τρόπο που δημιουργούσε διαχωρισμούς ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας. Πρόκειται για ένα πρωτοφανές αντι-ορθολογικό φαινόμενο και μάλιστα σε περιόδους που η πρόοδος υποτίθεται ότι συνόδευε την εξέλιξη και τα φάρμακα φαίνονταν να βελτίωναν τη διαβίωση των ανθρώπων. Ετσι κι εδώ, αυτοί οι άνθρωποι, απομονωμένοι κυριολεκτικά από τον κόσμο «και μάλιστα σε εποχές που δεν υπήρχε καν πόλεμος», όπως μας τονίζει χαρακτηριστικά η δημιουργός του ντοκιμαντέρ, βίωναν τον δικό τους ρεβανσισμό και αποκλεισμό από την κοινωνία που τους θωρούσε «μιαρούς».

«Είχα διαβάσει σχετικά βιβλία και ήξερα ότι υπήρχαν σανατόρια σε όλη την Ευρώπη, αλλά δεν είχα συνειδητοποιήσει τη σκληρότητα του βίου, την ακραία φτώχεια που βίωναν όλοι αυτοί οι άνθρωποι που βρέθηκαν μακριά από τον τόπο τους σε ένα κρεβάτι στο “Σωτηρία”», μας λέει χαρακτηριστικά η Μαριάννα Οικονόμου φέρνοντάς μας το παράδειγμα συγγενών που έγραφαν στους ασθενείς ότι προσπαθούσαν να τους εξασφαλίσουν απλώς λίγο γάλα, αλλά αδυνατούσαν. «Γι’ αυτό ήθελα να επικεντρωθώ σε αυτές τις ανθρώπινες λεπτομέρειες, να αφήσω τα πρόσωπα να μιλήσουν, δεν ήθελα η ταινία να γίνει πληροφοριακή ή ιστορική. Ηθελα να μεταφέρω την ψυχολογία και τον πόνο όλων αυτών και των οικογενειών τους».

Το μυστήριο των θανάτων

Εκτός από άτυπη αστυνομική ρεπόρτερ, αφού κατέληξε στο να πρέπει να βρει τους συγγενείς των «Αζήτητων» ανθρώπων και να αποκαλύψει την ιστορία τους, η ίδια ανέλαβε να λύσει και το μυστήριο των θανάτων: «Είναι τρομερό να σκεφτείς ότι πιθανόν αυτοί οι άνθρωποι να θάφτηκαν στους προαύλιους χώρους του νοσοκομείου, χωρίς σταυρό, χωρίς κανείς να μιλάει γι’ αυτό. Είναι κάτι σαν ένα κρυφό μυστικό, στο οποίο κανείς δεν θέλει να αναφερθεί». Πολλοί, βέβαια, αναφέρουν διάφορες ιστορίες για σκυλιά που σκάβουν και φέρνουν στο φως διάφορα ανθρώπινα οστά, ειδικά μετά από βροχή, για ανθρώπους που ξέρουν ότι υπάρχουν νεκροί στους χώρους του «Σωτηρία», χωρίς όμως παραπάνω στοιχεία.

Αλλωστε, πρόκειται για ένα νοσοκομείο με μακρά ιστορία, η οποία ξεκινάει το 1903, όταν μπήκαν τα θεμέλια του πρώτου σανατορίου για τη νοσηλεία των φυματικών στην Ελλάδα σε έκταση 50 στρεμμάτων που παραχωρήθηκε από τη Μονή Πετράκη. Σταδιακά χτίστηκαν τα υπόλοιπα κτίρια και τη δεκαετία του ’40 ιδρύθηκε ο σύλλογος φυματικών ασθενών του νοσοκομείου. Το «Σωτηρία» ήταν το όραμα της Σοφίας Σλήμαν να δημιουργήσει έναν χώρο ανάπαυσης και θεραπείας για τους υποφέροντες από τη φθίση, καθώς τότε υπήρχε η αίσθηση ότι το βουνό και το πράσινο που περιέβαλλε τους χώρους βοηθούσαν τους ασθενείς. Η Μαριάννα Οικονόμου μάς γνωστοποιεί ότι γίνονται προσπάθειες για τη δημουργία ενός μουσείου στους χώρους του νοσοκομείου που θα ξετυλίγει την ιστορία του, η οποία τελικά είναι συνυφασμένη με τη ζωή του τόπου.

Γυρίσματα κατά την περίοδο της COVID

Aνάμεσα στις πολλαπλές δυσκολίες που συνάντησε η δημιουργός ήταν ότι το ντοκιμαντέρ το δούλευε κατά την περίοδο του κορωνοϊού, oπότε το Νοσοκομείο «Σωτηρία» ήταν γεμάτο ασθενείς με COVID, μια επίσης άγνωστη ασθένεια που οδηγούσε τους απομονωμένους ασθενείς στον θάνατο. Το όλο κλίμα και η συνθήκη εννοείται ότι λειτουργούσαν επιβαρυντικά και έβαζαν την ίδια και τους συνεργάτες της ακόμα πιο βαθιά στην ιστορία εμπλέκοντάς τους και προσωπικά.

«Ηταν τρομερές οι αναλογίες, αν το σκεφτείς. Επρόκειτο για μια περίοδο με συναισθήματα και αντιδράσεις που ήταν κοντά σε αυτά που βίωναν παλιότερα οι ασθενείς που βρέθηκαν στον ίδιο χώρο και οι συγγενείς τους. Το θέμα της απομόνωσης, της μοναξιάς των ασθενών, των συγγενών που δεν μπορούν να τους επισκεφτούν, τον μοναχικό θάνατο και μάλιστα σε μια περίοδο τρομακτικού φόβου, όπου δεν υπήρχε καν το φάρμακο του COVID. Ψυχικά νιώθω ότι συγκατοικώ ακόμα με αυτές τις ψυχές με τις οποίες μοίραζα τη ζωή μου τα τελευταία χρόνια. Με ακούμπησαν βαθιά, οι ίδιοι και οι ιστορίες τους, τόσο εμένα όσο και όλων όσοι καταλήξαμε να συμμετέχουμε σε αυτή την ιστορία. Νιώθω ακόμα να προσπαθούν να μας μιλήσουν, σαν να βλέπω μπροστά μου τα πρόσωπά τους, από τότε που αρχίσαμε να τους μιλάμε με το πρώτο τους όνομα. Γι’ αυτό και φέρω ένα τεράστιο βάρος και ευθύνη κάνοντας αυτή την ταινία και ελπίζω να τους έχω, κατά κάποιον τρόπο, δικαιώσει. Εχω τεράστια αγωνία και περιμένω την προβολή τη Δευτέρα 11 Μαρτίου στο Ολύμπιον, όπου το ντοκιμαντέρ θα κάνει παγκόσμια πρεμιέρα», καταλήγει η Μαριάννα Οικονόμου.

Η ταινία της «Αζήτητοι/Unclaimed» θα προβληθεί στο πλαίσιο του 26ου Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, το οποίο θα πραγματοποιηθεί από τις 7 έως τις 17 Μαρτίου. Η ταινία είναι μία από τις δώδεκα που συμμετέχουν στο Διεθνές Διαγωνιστικό Τμήμα και διεκδικούν τον Χρυσό Αλέξανδρο, με χρηματικό έπαθλο 12.000 ευρώ, καθώς και τον Αργυρό Αλέξανδρο, με έπαθλο 5.000 ευρώ.