Από τη σούπα μπορς, έως τη ρέγκε: Πώς η UNESCO σώζει την πολιτιστική κληρονομιά του κόσμου

Τι σημαίνει άραγε να "προστατεύεις" τον ζωντανό πολιτισμό; Σε αντίθεση με την υλική κληρονομιά, όπως τα μνημεία ή τα τεχνουργήματα, η άυλη πολιτιστική κληρονομιά περιλαμβάνει πρακτικές, αντιλήψεις, εκφράσεις, γνώσεις και δεξιότητες που οι κοινότητες, οι ομάδες και τα άτομα αναγνωρίζουν ως μέρος της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει προφορικές παραδόσεις, παραστατικές τέχνες, τελετουργίες, φεστιβάλ, παραδοσιακή χειροτεχνία και κοινωνικές πρακτικές που μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά. Οι ειδικοί της αγωνίζονται εδώ και χρόνια να διατηρήσουν τα παραπάνω, χωρίς να εμπορευματοποιήσουν την πρακτική τους. Ίσως η μεγαλύτερη πρόκληση είναι ότι ο προϋπολογισμός της UNESCO διαθέτει μόνο δέκα εκατομμύρια δολάρια ετησίως για την προστασία της άυλης κληρονομιάς της ανθρωπότητας από τη λήθη. Τι μπορεί να επιτύχει με αυτά;

Η συμμετοχή της UNESCO στη διαφύλαξη του ζωντανού πολιτισμού

Αν και η Unesco είναι περισσότερο γνωστή για τον διάσημο κατάλογο των μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, η πιο ενδιαφέρουσα προσπάθειά της ίσως είναι μια έρευνα για τις πολιτιστικές πρακτικές της ανθρωπότητας. Εδώ και δύο δεκαετίες, ο οργανισμός του ΟΗΕ καταγράφει την άυλη πολιτιστική κληρονομιά του κόσμου, μια ετικέτα που έχει εφαρμόσει σε όλα, από το κυνήγι τρούφας μέχρι την καποέιρα. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Από την ίδρυσή της το 1945, η UNESCO έχει δεσμευτεί για την προώθηση της διεθνούς συνεργασίας στους τομείς της εκπαίδευσης, της επιστήμης και του πολιτισμού. Το 1978 άρχισε να καταγράφει τα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Ωστόσο, τα περισσότερα βρίσκονταν στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική και σύντομα προέκυψαν παράπονα ότι η εστίαση στο δομημένο περιβάλλον απειλούσε να παραγκωνίσει κοινωνίες των οποίων τα επιτεύγματα ήταν λιγότερο συγκεκριμένα. Το 2003 έτσι, ο οργανισμός έκανε ένα σημαντικό βήμα υιοθετώντας τη Σύμβαση για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Ο πολιτισμός, δήλωσε, ήταν τόσο "απτός όσο και άυλος".

Η σύμβαση αυτή αποσκοπούσε στην προστασία του πλούτου και της ποικιλομορφίας της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς και αναγνώριζε την ανάγκη συλλογικής προσπάθειας για τη διασφάλιση της μετάδοσής της στις μελλοντικές γενιές. Η διαφύλαξη αυτή, στο πλαίσιο της UNESCO, περιλαμβάνει μια πολύπλευρη προσέγγιση που περιλαμβάνει τον εντοπισμό, την τεκμηρίωση, την έρευνα, τη διατήρηση, την προώθηση και τη μετάδοση των ζωντανών πολιτιστικών πρακτικών. Ο οργανισμός ενθαρρύνει τις χώρες να θεσπίσουν αποτελεσματικά μέτρα διαφύλαξης, σεβόμενοι παράλληλα τις κοινότητες και τα άτομα που συνδέονται με τις πολιτιστικές εκφράσεις.

Τι ακριβώς λοιπόν κάνει η UNESCO;

Μια πρωταρχική πτυχή της διαφύλαξης του ζωντανού πολιτισμού είναι η διατήρηση των παραδοσιακών γνώσεων και δεξιοτήτων. Πολλές πολιτιστικές πρακτικές είναι βαθιά ριζωμένες σε συγκεκριμένες κοινότητες και συχνά μεταδίδονται προφορικά από γενιά σε γενιά. Η UNESCO υπογραμμίζει τη σημασία της τεκμηρίωσης και καταγραφής αυτής της γνώσης για να αποτραπεί η διάβρωσή της με την πάροδο του χρόνου. Με τη δημιουργία αρχείων, τη διεξαγωγή ερευνών και την προώθηση εκπαιδευτικών πρωτοβουλιών, η UNESCO στοχεύει να διασφαλίσει ότι οι παραδοσιακές δεξιότητες και γνώσεις δεν θα χαθούν μπροστά στον εκσυγχρονισμό. Οι παράξενες καταχωρίσεις εναλλάσσονται με εκείνες των οποίων η οικειότητα είναι ακόμη πιο αλλόκοτη. Αν έχετε φάει ποτέ kimchi, έχετε χορέψει bachata ή έχετε στην κατοχή σας ελβετικό ρολόι, μπορεί να έχετε συμμετάσχει εν αγνοία σας σε δραστηριότητα που προστατεύεται από την UNESCO.

Η διαφύλαξη του ζωντανού πολιτισμού διαδραματίζει επίσης κρίσιμο ρόλο στην προώθηση της πολιτιστικής ποικιλομορφίας και της κοινωνικής συνοχής. Στους καταλόγους της περιλαμβάνονται καρναβάλια, αλφάβητα και ιππικοί αγώνες- παραδόσεις ναυπηγικής και πολυφωνικού τραγουδιού- συστήματα άρδευσης, ναυσιπλοΐας, μαντείας και αποκατάστασης συγκρούσεων- και τουλάχιστον ένα σύνταγμα - ο Χάρτης Manden, που διακηρύχθηκε πριν από οκτώ αιώνες στο σημερινό Μάλι. Όλες αυτές οι πολιτιστικές εκφράσεις είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητας των κοινοτήτων και των ατόμων. Η αναγνώριση και η εκτίμηση αυτής της ποικιλομορφίας προάγει την αμοιβαία κατανόηση και τον σεβασμό μεταξύ των διαφορετικών πολιτισμών, συμβάλλοντας σε μια πιο περιεκτική και αρμονική παγκόσμια κοινωνία. Οι προσπάθειες της UNESCO για τη διαφύλαξη του ζωντανού πολιτισμού συμβάλλουν στη διατήρηση των μοναδικών ταυτοτήτων και στην προώθηση του διαλόγου μεταξύ διαφορετικών κοινοτήτων.

Σήμερα, περισσότερες από εκατόν ογδόντα χώρες είναι συμβαλλόμενα μέρη της σύμβασης του 2003 -η Μεγάλη Βρετανία ανακοίνωσε πρόσφατα τα σχέδιά της να προσχωρήσει σε αυτές. Ωστόσο, για κάθε έθνος η «εγγραφή» των παραδόσεων του στον κατάλογο της UNESCO σηματοδοτεί ένα σπουδαίο γεγονός. Η Ινδονησία κήρυξε Εθνική Ημέρα Μπατίκ για να σηματοδοτήσει την αναγνώριση των εμβληματικών υφασμάτων της, ενώ ο Εμανουέλ Μακρόν αφιέρωσε ολόκληρη ομιλία στον καθαγιασμό της μπαγκέτας, επιδεικνύοντας μια φρατζόλα του ψωμιού στη σκηνή. Οι εφημερίδες δημοσιεύουν ακόμη και συστάσεις για τους καταναλωτές με βάση το πρόγραμμα άυλης κληρονομιάς. ("Global Shopping with UNESCO as Your Guide" είναι ο τίτλος ενός άρθρου στους Times).

Προκλήσεις και αντιπαραθέσεις

Ενώ οι προσπάθειες της UNESCO για τη διαφύλαξη του ζωντανού πολιτισμού είναι αξιέπαινες, δεν συμβαίνουν χωρίς προκλήσεις και αντιπαραθέσεις. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι οι πολιτιστικές πρακτικές πρέπει να αφήνονται να εξελίσσονται φυσικά, ενώ άλλοι τονίζουν τη σημασία της διατήρησης των παραδόσεων στην αρχική τους μορφή. Το Ισραήλ, η Ρωσία, ο Καναδάς, η Νέα Ζηλανδία και η Αυστραλία είναι άλλες μεγάλες χώρες που δεν συμμετέχουν στο κατάλογο, καθώς θα προτιμούσαν η UNESCO να παραμείνει μακριά από τα πολιτιστικά αγαθά τους. Επιπλέον, ζητήματα που σχετίζονται με την πολιτιστική οικειοποίηση, τη δυναμική της εξουσίας και τη συμμετοχή των τοπικών κοινοτήτων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων έχουν προκαλέσει συζητήσεις στη διεθνή κοινότητα.

Ωστόσο, παρά τις προκλήσεις, η δέσμευση της UNESCO για τη διαφύλαξη του ζωντανού πολιτισμού αντανακλά μια βαθιά κατανόηση της εγγενούς αξίας της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Διατηρώντας τις παραδοσιακές γνώσεις, προωθώντας την πολιτιστική ποικιλομορφία, ενισχύοντας την κοινωνική συνοχή και συμβάλλοντας στη βιώσιμη ανάπτυξη, η UNESCO διαδραματίζει καίριο ρόλο στη διασφάλιση ότι ο πλούτος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς θα συνεχίσει να ευδοκιμεί για τις επόμενες γενιές.