Τουρκική εισβολή - 50 χρόνια: Τα ντοκουμέντα για το πώς ο Κίσινγκερ πούλησε την Κύπρο στον «Αττίλα»

Με τη συμπλήρωση 50 ετών από την κυπριακή τραγωδία παραμένει ανοιχτός ο φάκελος για τις ευθύνες των ΗΠΑ και των προσωπικών επιλογών του τότε υπουργού Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ. Ευθύνες που έχουν να κάνουν τόσο με την αδράνεια που επέδειξαν ώστε να εμποδίσουν τον αρχηγό της χούντας Δημήτριο Ιωαννίδη να επιχειρήσει το πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου, όσο και να αποτρέψουν την πρώτη και τη δεύτερη εισβολή της Τουρκίας και την κατοχή του 37% του εδάφους της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ υπήρξε μια ομάδα διπλωματών οι οποίοι προειδοποιούσαν από νωρίς για τους κινδύνους που θα είχε αυτή η αδράνεια και η λάθος ανάγνωση των μηνυμάτων, αντιφατικών πολύ συχνά, που έφθαναν από τη CIA και τις επιτόπιες πρεσβείες. Μνημείο και πολύτιμο ντοκουμέντο για το πώς χειρίστηκε λανθασμένα την κρίση της Κύπρου η Ουάσινγκτον, αφήνοντας να εξελιχθεί η κυπριακή τραγωδία, αποτελεί το «Μνημόνιο Διαφωνίας» που κατέθεσε στον Κίσινγκερ ο Τόμας Μπόγιατ, διπλωμάτης και επικεφαλής του Γραφείου Κύπρου στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ (1971-1974) μέχρις ότου απομακρύνθηκε από τη θέση του με απόφαση του Κίσινγκερ.

Ο Μπόγιατ, από νωρίς την άνοιξη, λάμβανε πληροφορίες ότι η χούντα του Ιωαννίδη μεθόδευε παρέμβαση για την ανατροπή του Μακαρίου. Οι προειδοποιήσεις του δεν εισακούστηκαν και παρά την επιμονή του να επιδοθεί μήνυμα από τον πρέσβη στην Αθήνα Χένρι Τάσκα απευθείας στον Ιωαννίδη, όπου να δηλώνεται η αρνητική στάση των ΗΠΑ, ο Τάσκα ποτέ δεν προέβη σε τέτοιο διάβημα. Ακόμη και τις παραμονές του πραξικοπήματος με τηλεγράφημά του ενημέρωνε για επαφή μέσω τρίτου προσώπου με τον Ιωαννίδη και μετέφερε μια εικόνα κανονικότητας με μόνη ανησυχία για το εάν θα υπάρξει ένταση Ελλαδας - Τουρκίας στο Αιγαίο λόγω των υδρογονανθράκων και πώς θα προχωρήσει η υπογραφή της Συμφωνίας για την Σούδα.

Ο Ιωαννίδης

Ο Ιωαννίδης, ο οποίος διατηρούσε διαύλους μέσω μη διπλωματικής οδού με στελέχη της αμερικανικής στρατιωτικής αποστολής στην Ελλάδα και της CIA, εκλάμβανε αυτή τη «σιωπή» από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ ως σιωπηρή ενθάρρυνση να προχωρήσει σε αυτό που πίστευε ότι ήταν «εθνική αποστολή», να ανατρέψει, δηλαδή, τον «κόκκινο παπά» (που λίγες ημέρες πριν είχε ζητήσει την απομάκρυνση των Ελλήνων αξιωματικών από το νησί) και να προωθήσει την Ενωση. Πιστεύοντας, μάλιστα, όπως έχει αποτυπωθεί και σε αμερικανικά τηλεγραφήματα, ότι οι Τούρκοι δεν θα αντιδρούσαν και θα εκλάμβαναν το πραξικόπημα ως ενδοελληνοκυπριακή αντιπαράθεση και ότι οι Αμερικανοί θα ήταν ευτυχείς απαλλασσόμενοι από τον «ενοχλητικό» Μακάριο.

Το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974 άνοιξε την κερκόπορτα στην Τουρκία που παρά τις χλιαρές και πάλι παρεμβάσεις των ΗΠΑ, ανησυχούσαν κυρίως για πιθανή εμπλοκή των Σοβιετικών στην κρίση και ήθελαν να αποτραπεί ελληνοτουρκικός πόλεμος. Η πρώτη εισβολή πραγματοποιήθηκε τα ξημερώματα της 20ής Ιουλίου. Παρά το γεγονός ότι είχε σημάνει συναγερμός, καμία κίνηση δεν έγινε από τους Αμερικανούς να σταματήσουν την εισβολή.

Ακόμη και τότε όμως ο Μπόγιατ και άλλοι Αμερικανοί διπλωμάτες έκαναν συγκεκριμένες προτάσεις πολιτικής ώστε να μην κλιμακωθεί η κρίση, προβλέποντας ότι η Τουρκία δεν θα σταματήσει στη μικρή ζώνη που είχε καταλάβει στην Κερύνεια. Σύμφωνα με αμερικανικά τηλεγραφήματα, ο τότε Τούρκος πρωθυπουργός Μπουλέντ Ετζεβίτ (που υπήρξε και φοιτητής του Κίσινγκερ) είχε κοινοποιήσει χάρτη στους Αμερικανούς για το πού θα σταματήσει ο Τουρκικός Στρατός, με τον Κίσινγκερ να αποδέχεται ουσιαστικά την τουρκική κατοχή σε μεγάλο τμήμα του νησιού.

Σε όλο το διάστημα που μεσολάβησε από την πρώτη εισβολή μέχρι τις 20 Αυγούστου που εξαπολύθηκε ο «Αττίλας ΙΙ» και ενώ είχε καταρρεύσει η χούντα στην Αθήνα, συνεχίζονταν οι συνομιλίες στη Γενεύη στις οποίες ήταν φανερό ότι η Τουρκία δεν θα συμβιβαζόταν με την περιοχή που είχε ήδη καταλάβει.

Σε συνομιλίες του ίδιου του Κίσινγκερ αλλά και του Αμερικανού πρέσβη στην Αγκυρα με τον Ετζεβίτ, ο τελευταίος μιλούσε σχεδόν ανοιχτά για νέα «επιχείρηση» αναθεωρώντας μάλιστα και τον χάρτη που είχε παρουσιάσει στους Αμερικανούς, που τελικά συνέπεσε με τη Γραμμή στην οποία σταμάτησαν τα τουρκικά στρατεύματα.

Ούτε και τότε οι Αμερικανοί, αν και είχαν δυνάμεις στην ευρύτερη περιοχή, προσπάθησαν να αποτρέψουν τη δεύτερη εισβολή που ολοκληρώθηκε στις 16 Αυγούστου με την κατάληψη του 37% του εδάφους της Κύπρου. Ο Μπόγιατ, έχοντας ζήσει από κοντά όλες τις παλινωδίες και τα σκοτεινά παιχνίδια του προϊσταμένου του Κίσινγκερ, υπέβαλε από τις 9 Αυγούστου το Μνημόνιο Διαφωνίας που προβλέπεται από τις διαδικασίες του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, γεγονός που του στοίχισε και τη θέση του στη Διεύθυνση του Γραφείου Κύπρου.

Το Μνημόνιο Διαφωνίας του Μπόγιατ απαντήθηκε από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ μερικούς μήνες αργότερα, όταν η τραγωδία είχε ολοκληρωθεί και στο κείμενο αυτό, έστω και με διπλωματικό τρόπο, γίνεται αποδεκτό ότι υπήρξε σοβαρή υστέρηση της αμερικανικής διπλωματίας στον χειρισμό της κυπριακής κρίσης. Είναι δύο ντοκουμέντα που μαζί με άλλα που φέρνει στο φως η έρευνα των αμερικανικών αρχείων βοηθούν να πέσει φως και να δοθούν απαντήσεις για το πώς οδηγηθήκαμε στην κυπριακή τραγωδία.

***

9 Αυγούστου 1974
ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΔΙΑΦΩΝΙΑΣ
Προς τον υπουργό Εξωτερικών
Από Τόμας Μπόγιατ

Κριτική του ουσιαστικού χειρισμού της κυπριακής κρίσης

«Ανταποκρινόμενος στο αίτημά σας για διατύπωση απόψεων -συμπεριλαμβανομένων και των διαφωνιών- σχετικά με τη διαχείριση της κρίσης στην Κύπρο από τις Ηνωμένες Πολιτείες, υποβάλλω τα ακόλουθα σχόλια «που θα προκαλέσουν κατάπληξη».

Τι προηγήθηκε του πραξικοπήματος

1. Οι πληροφορίες των μυστικών υπηρεσιών από την Αθήνα ήταν στην καλύτερη των περιπτώσεων αντικρουόμενες. Η CIA αφήνει να διαρρεύσει στους δημοσιογράφους ότι οι υπηρεσίες πληροφοριών των ΗΠΑ είχαν προειδοποιήσει για το πραξικόπημα στην Κύπρο. Ενώ οι ειδικοί για την περιοχή του υπουργείου Εξωτερικών προέβλεπαν τα προβλήματα στην Κύπρο και προσπάθησαν να κάνουν κάτι γι’ αυτά, από τις 17 Μαΐου ήδη (STATE DEPARTMENT τηλεγράφημα 103030) η CIA... (λογοκριμένο)... ανέφερε στις 14 Ιουλίου ότι ο Ιωαννίδης είχε αποφασίσει να μην επέμβει στην Κύπρο. Πράγματι, η αναφορά της CIA τη 15η Ιουλίου -την ημέρα του πραξικοπήματος- περιείχε τη δήλωση ότι ο Ιωαννίδης είχε αποφασίσει να μην επέμβει στην Κύπρο.

Είναι σαφές ότι ο Ιωαννίδης σκόπιμα παραπλάνησε την κυβέρνηση των ΗΠΑ... (λογοκριμένο)... Στη συνέχεια, στις 18 Ιουλίου η CIA... (λογοκριμένο, μία γραμμή)... ανέφερε... (λογοκριμένο, μία γραμμή)... ότι «οι Ελληνες στρατιωτικοί είναι τώρα σταθερά συντεταγμένοι με τον ισχυρό άντρα ταξίαρχο Ιωαννίδη», ότι «εκείνο που έχει επιτύχει ο Ιωαννίδης για την Ελλάδα στο νησί είναι η ισοτιμία με τους Τούρκους» και «οποιαδήποτε εισβολή των Τούρκων στο νησί θα συνέτασσε όλους τους Ελληνες υπηκόους με τον Ιωαννίδη».

Θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να φανταστεί κανείς πιο άσχετες με την πραγματικότητα κρίσεις από αυτές. Οπως επρόκειτο να δείξουν γρήγορα τα γεγονότα, η κατάσταση ήταν εντελώς αντίθετη: οι Ελληνες στρατιωτικοί δεν ήταν συντεταγμένοι με τον Ιωαννίδη, το πραξικόπημα του Ιωαννίδη στην Κύπρο κατέστησε αναπόφευκτη την τουρκική εισβολή, η προσπάθεια της Τουρκίας να απομακρύνει τους Ελληνες στρατιωτικούς θρυμμάτισε μάλλον παρά σταθεροποίησε τη στρατιωτική βάση του Ιωαννίδη και η τουρκική εισβολή στην Κύπρο δεν ένωσε όλους τους Ελληνες υπηκόους υπό τον Ιωαννίδη, αλλά μάλλον έπεισε τον στρατό να φέρει μια πολιτική κυβέρνηση την οποία υποστήριζε ο λαός.

(Οι επόμενες δέκα σειρές του κειμένου είναι λογοκριμένες)

2. Το status quo προ της κρίσης στην Κύπρο ήταν απείρως καλύτερο για τα συμφέροντα των ΗΠΑ από την παρούσα κατάσταση. Πριν από το πραξικόπημα που οργάνωσαν οι Ελληνες στο νησί δεν υπήρχε για αρκετά χρόνια βία ανάμεσα στις κοινότητες, η πολιτική κατάσταση μέσα στην ελληνοκυπριακή κοινότητα και μεταξύ των Ελληνοκυπρίων και των Τουρκοκυπρίων ήταν σταθερή σε λογικά πλαίσια, η Ελλάδα και η Τουρκία δεν βρίσκονταν σε άμεση αντιπαράθεση και οι ΗΠΑ δεν είχαν αναμειχθεί.

Τώρα η Ελλάδα και η Τουρκία έχουν μια άμεση εμπλοκή στην Κύπρο, η εσωτερική κατάσταση είναι εύθραυστη και ευμετάβλητη, ο θάνατος και η μεγάλη καταστροφή φτάνουν για να τροφοδοτούν τα μίση και των δύο πλευρών για πολλά χρόνια και οι ΗΠΑ έχουν εμπλακεί. Εξαιτίας του εξαιρετικά μεγάλου ενδιαφέροντος των ΗΠΑ να αποτραπεί η πρόκληση εξαιτίας της Κύπρου μιας ελληνοτουρκικής αντιπαράθεσης, θα έπρεπε να είχαμε κάνει μεγαλύτερες προσπάθειες να διατηρήσουμε το προ της κρίσης status quo.

3. Η παρούσα κρίση θα μπορούσε να είχε αποτραπεί. Στις 17 Μαΐου το υπουργείο πρότεινε να μεταφέρει ο πρέσβης Τάσκα στον στρατηγό Ιωαννίδη μήνυμα με την άποψη των ΗΠΑ ότι «εάν η Εθνοφρουρά και η ΕΟΚΑ Β΄ επιτύγχαναν να “ξεφορτωθούν” τον Μακάριο και να εγκαταστήσουν μια ηγεσία συμπαθή στην Αθήνα, θα ήταν αναπόφευκτη η άμεση αντιπαράθεση ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία». [Αυτή η πρόβλεψη του (τηλεγραφήματος) 103030 του STATE DEPARTMENT αποδείχτηκε εξαιρετικά ακριβής.]

Ο πρέσβης Τάσκα εναντιώθηκε σε τέτοια διαβήματα και συνέχισε να υποστηρίζει αυτή την άποψη. Είναι επίσης σημαντικό να συνειδητοποιηθεί ότι (παρόλο που αργότερα άλλαξε το τροπάριό του) ο στρατηγός Ιωαννίδης στα τέλη Ιουνίου ή αρχές Ιουλίου... (λογοκριμένο)... σχεδίαζε ένα αντιμακαριακό πραξικόπημα.

Οταν το υπουργείο έμαθε ότι ο Ιωαννίδης «μας έδινε ένα μήνυμα», τηλεγραφήσαμε στην πρεσβεία της Αθήνας δηλώνοντας: «Είναι εμφανές ότι ο Ιωαννίδης σκέφτεται σοβαρά έναν τρόπο για να ανατρέψει τον Μακάριο από την εξουσία, μια ενέργεια που θα μπορούσε να έχει καταστρεπτικές συνέπειες για τα συμφέροντα των ΗΠΑ στην ανατολική Μεσόγειο, όπως επίσης και για τους λαούς της Κύπρου, της Ελλάδας και της Τουρκίας.

Κατά την άποψή μας, η προσπάθεια απομάκρυνσης του Μακάριου διά της βίας ενέχει απαράδεκτο ρίσκο χάους που θα προκαλέσει τελικά ελληνοτουρκική αντιπαράθεση, ανάμειξη των Σοβιετικών στην κατάσταση της Κύπρου» (STATE DEPARTMENT τηλεγράφημα 141500). Ο πρέσβης Τάσκα συνέχισε να υποστηρίζει ότι δεν πρέπει να γίνουν τέτοια διαβήματα. Τελικά, το υπουργείο πληροφορήθηκε τηλεφωνικώς ότι το μήνυμα των ΗΠΑ μεταφέρθηκε «σε κατάλληλο επίπεδο σε αξιωματούχο υφιστάμενο του Ιωαννίδη».

Δεν νομίζω ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ γνωρίζει εάν μεταφέρθηκε πραγματικά το μήνυμά μας στον Ιωαννίδη ή όχι. Εν πάση περιπτώσει ο Ιωαννίδης και οι φίλοι του στην Αθήνα παρουσιάζουν ως επίσημη γραμμή ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ ήταν πληροφορημένη για το αντιμακαριακό πραξικόπημα και δεν είπε τίποτα.

Πιστεύω ότι έντονα διαβήματα των ΗΠΑ στον Ιωαννίδη θα είχαν αποτρέψει την κρίση. Αυτή την εκτίμηση συμμερίζονται και οι υπόλοιποι ειδικοί του τομέα της ελληνικής γλώσσας στο SE (σ.σ. εννοεί άλλους συναδέλφους του, που ασχολήθηκαν εκείνη την εποχή με ελληνικά και κυπριακά θέματα στο Γραφείο Νότιας Ευρώπης). Ο ισχυρισμός αυτός βεβαίως δεν μπορεί να αποδειχτεί. Αλλά είναι βέβαιο πως το ότι δεν έγιναν (ή έγιναν με πολύ άτολμο τρόπο) διαβήματα στον Ιωαννίδη είχε σαν αποτέλεσμα να προχωρήσει στο αντιμακαριακό πραξικόπημα, το οποίο δημιούργησε την κρίση και επέφερε τα προβλεπόμενα αποτελέσματα.

4. Η τουρκική παρέμβαση στην Κύπρο θα μπορούσε να είχε αποτραπεί. Μετά το πραξικόπημα του ελληνικού στρατού που τοποθέτησε τον Σαμψών στην εξουσία, η κυβέρνηση της Τουρκίας επέμεινε σε δύο πράγματα: στην αντικατάσταση του Σαμψών και στην απόσυρση των στοιχείων εκείνων του ελληνικού στρατού που ήταν υπεύθυνα για το πραξικόπημα. Μόνο η επίτευξη αυτών των δύο στόχων θα μπορούσε πιθανώς να είχε αποτρέψει την τουρκική εισβολή.

Εάν η κυβέρνηση των ΗΠΑ είχε κάνει έντονα διαβήματα στην κυβέρνηση της Ελλάδας για την απομάκρυνση του Σαμψών και των Ελλήνων ηγετών του πραξικοπήματος, οι Ελληνες στρατιωτικοί (που τελικά ανέτρεψαν τον Ιωαννίδη) θα είχαν πιθανώς αναλάβει τέτοια δράση ώστε να αποτραπεί η τουρκική επέμβαση. Και αυτός ο ισχυρισμός δεν μπορεί να αποδειχτεί. Ωστόσο, εκ των υστέρων είναι σαφές ότι η αποτυχία όλων των μερών που συνδέονταν με την κατάσταση της Κύπρου να κινηθούν εναντίον του Σαμψών και του ελληνικού πραξικοπήματος κατέστησε την επέμβαση της Τουρκίας αναπόφευκτη.

5. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν είχε επαφή με τους λαμβάνοντες τις αποφάσεις στην κυβέρνηση της Ελλάδας... (λογοκριμένο κείμενο δύο γραμμών)... ο πρέσβης αποδέχτηκε την κατάσταση... (λογοκριμένο)... προφανώς (ήταν) πολύ απρόθυμος να πει στον Ιωαννίδη ό,τι δεν ήθελε να ακούσει, δηλαδή ότι οι ΗΠΑ ήταν αντίθετες με το ελληνικό πραξικόπημα στην Κύπρο. Εν ολίγοις, δεν υπήρχε ουσιαστική επικοινωνία μεταξύ της κυβέρνησης των ΗΠΑ και της ελληνικής κυβέρνησης μέχρι την άφιξη του υφυπουργού Σίσκο στην Αθήνα και την επιμονή του να μιλήσει στον Ιωαννίδη. Αλλά τότε ήταν πολύ αργά για να αποτραπεί η κρίση της Κύπρου το 1974.

6. Ο χειρισμός της κρίσης από τις ΗΠΑ είχε σημαντικές τακτικές επιτυχίες, αλλά το αποτέλεσμα μπορεί να είναι μια παρατεταμένη ελληνοτουρκική αντιπαράθεση. Από το ξέσπασμα της κυπριακής κρίσης έχει επιτευχθεί μια εκεχειρία, έχει αποτραπεί ένας ελληνοτουρκικός πόλεμος και σύντομα θα ξεκινήσει μια διαπραγματευτική διαδικασία που εμπεριέχει το ενδεχόμενο επίλυσης του κυπριακού προβλήματος.

Οι Βρετανοί βρίσκονται στην πρώτη γραμμή του μετώπου μαζί με τη διπλωματία των ΗΠΑ παίζοντας κρίσιμο υποστηρικτικό ρόλο, ο Ιωαννίδης έχει ανατραπεί και έχει επαανέλθει η συνταγματική διακυβέρνηση στην Ελλάδα, οι Σοβιετικοί έχουν εξουδετερωθεί και ο ΟΗΕ έχει αναλάβει την πλευρά της κατάστασης που αφορά τη διατήρηση της ειρήνης. Ωστόσο, η πολιτική μας δεν είχε ολοκληρωτική επιτυχία. Διαφαίνονται πραγματικά προβλήματα. Αυτά είναι:

- Η ισορροπία μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων στην Κύπρο έχει διαταραχθεί. Για αρκετά χρόνια στο άμεσο παρελθόν η κατάσταση είχε διατηρηθεί σε μια κατά προσέγγιση ισορροπία, διότι η ελληνική πλειοψηφία στο νησί εξισορροπούνταν με την τουρκική ισχύ στην περιοχή. Τώρα οι Τούρκοι έχουν συντριπτική ισχύ και στην Κύπρο και στην περιοχή.

- Η κατάσταση (που δημιουργείται) από τη συντριπτική τουρκική ισχύ είναι ασταθής εξαιτίας της πιθανότητας να αντιδράσει η Ελλάδα με την αύξηση της δικής της στρατιωτικής παρουσίας στην Κύπρο, τόσο για να βελτιώσει τη σχέση της έναντι της Τουρκίας όσο και για να προστατέψει τους Ελληνοκυπρίους.

- Εφόσον η ισορροπία δυνάμεων μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας στην Κύπρο ευνοεί εξαιρετικά την Τουρκία, μειώνεται η δυνατότητα να καταλήξουν οι διαπραγματεύσεις σε συμφωνία. Η Τουρκία θα πιέσει πολύ (το μαρτυρούν οι συνεχιζόμενες παραβιάσεις της «εκεχειρίας» της 22ας Ιουλίου και της Συμφωνίας της Γενεύης) και η Ελλάδα και οι Ελληνοκύπριοι δεν θα είναι σε θέση να δεχτούν μια «ταπείνωση» ή «ξεπούλημα». Η Συμφωνία της Γενεύης ήδη περιγράφεται σε πολλές ελληνικές και ελληνοκυπριακές γειτονιές σαν ταπείνωση και ξεπούλημα.

- Η μοίρα της κυβέρνησης Καραμανλή συνδέεται στενά με την κατάσταση στην Κύπρο. Ο Καραμανλής, η πολιτική κυβέρνηση και η συνταγματικότητα στην Ελλάδα βρίσκονται σε κάποιο βαθμό στο έλεος των εξελίξεων στην Κύπρο. Θα απαιτηθεί από τον Καραμανλή, κατ’ ελάχιστο, να τραβήξει σε μάκρος τις διαπραγματεύσεις για την Κύπρο, ενώ ενισχύει τη θέση του στην Ελλάδα. Οποιεσδήποτε εξελίξεις στην κατάσταση της Κύπρου που θα έχουν ως αποτέλεσμα περαιτέρω σημαντικές στρατιωτικές ή διπλωματικές ήττες για την Ελλάδα θα έθεταν τον Καραμανλή και την κυβέρνησή του σε εξαιρετικά μεγάλο κίνδυνο.

Εάν πέσει η κυβέρνηση Καραμανλή, η κυβέρνηση που θα τη διαδεχτεί -είτε είναι αριστερή είτε δεξιά, πολιτική ή στρατιωτική- θα κατηγορήσει πιθανώς τις ΗΠΑ για την ήττα της Ελλάδας στην Κύπρο... (λογοκριμένο)... και θα αφιερωνόταν στο να επανορθώσει την ταπείνωση της Ελλάδας όσον αφορά την Κύπρο.

- Εάν η κατάσταση στην Κύπρο επιδεινωθεί ακόμα περισσότερο, οι Σοβιετικοί θα παρουσιαστούν ως παρέχοντες καλές δυνατότητες στην Ελλάδα και την Κύπρο. Η απόσπαση της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ (και η κατάργηση των αμερικανικών βάσεων) από μια διάδοχη του Καραμανλή κυβέρνηση και μια αντιτουρκική εξέγερση στην Κύπρο δεν θα έπρεπε να αποκλειστεί ως δυνητικό αποτέλεσμα μιας αποτυχίας των συνομιλιών της Γενεύης.

7. ...(Λογοκριμένο κείμενο μιας γραμμής)... Μετά την «εκεχειρία» της 22ας Ιουλίου, η Τουρκία συνέχισε να διοχετεύει άντρες και πολεμικό υλικό στην Κύπρο και να κατακτά έδαφος με τη βία. Από τη Συμφωνία της Γενεύης η Τουρκία συνέχισε να ενισχύεται και προωθείται καθώς γράφονται αυτές οι γραμμές (7 Αυγούστου). Ανεξάρτητα από το εάν τα διαβήματα της κυβέρνησης των ΗΠΑ στην Τουρκία μπορούσαν, πράγματι, να είχαν αναχαιτίσει τη στρατιωτική της διείσδυση, οι Ελληνες και οι Ελληνοκύπριοι θα θεωρήσουν τις ΗΠΑ αυτουργό της εκεχειρίας, υπεύθυνες για τα οφέλη της Τουρκίας.

Επιπλέον, το ότι τώρα η Τουρκία έχει μια εδραιωμένη θέση στην Κύπρο θα την καταστήσει εξαιρετικά απρόθυμη να παραιτηθεί από αυτή, και μόνο η ισχυρή πίεση από τις ΗΠΑ (όπως και από την υπόλοιπη διεθνή κοινότητα) θα πείσει την Τουρκία να το κάνει. Από την άλλη πλευρά, καμία ελληνική ή ελληνοκυπριακή κυβέρνηση δεν μπορεί να δεχτεί μια κατόπιν διαπραγματεύσεων λύση που θα συνεπάγεται τη στρατιωτική παρουσία της Τουρκίας στην Κύπρο σε αριθμούς ανάλογους με τους σημερινούς... (λογοκριμένο κείμενο τριών γραμμών).

8. Η διχοτόμηση δεν αποτελεί λύση, απλώς δημιουργεί ένα διαφορετικό σύνολο προβλημάτων. Ακόμα και τώρα, μετά από δύο εβδομάδες μαχών, σκοτωμών και εκδιώξεων, εξακολουθούν να υπάρχουν περίπου 40.000 Τουρκοκύπριοι εκτός του τριγώνου της Κυρήνειας και αρκετές χιλιάδες Ελληνοκύπριοι εντός. Επιπλέον, η τουρκική σφήνα Κυρήνειας-Λευκωσίας είναι πολύ μικρή για να υποστηρίξει το σύνολο του τουρκοκυπριακού πληθυσμού. Συνεπώς, η διχοτόμηση απαιτεί να καταλάβει η Τουρκία πολύ περισσότερη γη και απαιτεί επίσης τεράστια πληθυσμιακή μετατόπιση.

Αμφιβάλλω εάν είναι δυνατή η εκπλήρωση αυτών των απαιτήσεων χωρίς πόλεμο μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας. Αλλά ακόμα και εάν επιτυγχάνονταν αυτές οι μετατοπίσεις και μπορούσαν να αγνοηθούν οι ενστάσεις Σοβιετικών και άλλων, το Κυπριακό δεν θα είχε επιλυθεί. Απλά θα υπήρχε ένα νέο ασαφές σύνορο για το οποίο θα μάχονται η Ελλάδα και η Τουρκία, με τους Ελληνες να θεωρούν την Κυρήνεια ένα είδος μεσογειακής Αλσατίας. Η διχοτόμηση δε θα έχει καλύτερα αποτελέσματα στην Κύπρο από αυτά που έχει στην Ιρλανδία ή στην Παλαιστίνη. Η διχοτόμηση θα εγγυηθεί ότι η Κύπρος θα παραμείνει το κόκαλο για το οποίο καβγαδίζουν η Ελλάδα και η Τουρκία, αποσταθεροποιώντας έτσι μονίμως τη νοτιοανατολική πτέρυγα του ΝΑΤΟ.

Προτάσεις

Μια μακροχρόνια λύση στο Κυπριακό εξαρτάται από την ανταλλαγή ανάμεσα σε μια σημαντικά μειωμένη τουρκική στρατιωτική παρουσία και την πλήρη αυτονομία των Τουρκοκυπρίων. Για να είναι επιτυχείς οι διαπραγματεύσεις της Γενεύης για την Κύπρο, η Τουρκία, που έχει τη θέση της μεγαλύτερης ισχύος θα πρέπει να κάνει τους περισσότερους συμβιβασμούς.

Η Ελλάδα λέει ότι δεν μπορεί να δεχτεί ούτε την ομοσπονδία ούτε την παρουσία δύο τουρκικών μεραρχιών στην Κύπρο. Ο Κληρίδης θα δεχτεί την ομοσπονδία με μια αυτόνομη τουρκοκυπριακή διοίκηση, αλλά μόνο συμβολική τουρκική στρατιωτική παρουσία. Η Τουρκία θα επιμείνει και στα δύο, αυτονομία για τους Τουρκοκυπρίους και τη συνεχή στρατιωτική της παρουσία. Η ανταλλαγή είναι οφθαλμοφανής - ομοσπονδία έναντι απόσυρσης-... (λογοκριμένο κείμενο μιας γραμμής).

Η «ομολογία» του Στέιτ Ντιπάρτμεντ

Η απάντηση του Στέιτ Ντιπάρτμεντ στο Μνημόνιο Διαφωνίας του Μπόγιατ συντάχθηκε μερικούς μήνες αργότερα, όταν πια είχε ολοκληρωθεί η κυπριακή τραγωδία.

***

ΑΠΟΡΡΗΤΟ
9 Δεκεμβρίου 1974
Σάμιουελ Λιούις

ΘΕΜΑ: Η διαφωνία σας «Υπόμνημα Κριτικής του Ουσιαστικού Χειρισμού της Κυπριακής Κρίσης» με ημερομηνία 9 Αυγούστου 1974

Σύμφωνα με τις διαδικασίες που ορίζονται στην Ανακοίνωση του Στέιτ Ντιπάρτμεντ της 8ης Μαΐου 1974 σχετικά με τα μηνύματα διαφωνίας, αυτό θα αποτελέσει την απάντηση στο Υπόμνημα Διαφωνίας σας για την Κύπρο, ημερομηνίας 9 Αυγούστου 1974. Παρά το γεγονός ότι ο υπουργός είχε την ευκαιρία να εξετάσει το Υπόμνημά σας, το Προσωπικό Σχεδιασμού Πολιτικής αναλαμβάνει την ευθύνη για την απάντηση αυτή, με την οποία συμφωνεί και το Τμήμα Ευρωπαϊκών Υποθέσεων. Ζητώ συγγνώμη για το χρονικό διάστημα που έχει παρέλθει - αυτό είναι ουσιαστικά ένα επιχείρημα σχετικά με την πρόγνωση των ΗΠΑ και την ισχύ των ΗΠΑ. Ισχυρίζεστε επί της ουσίας

1. Το status quo ante ήταν απείρως καλύτερo από την παρούσα κατάσταση και, ως εκ τούτου, θα έπρεπε να είχαμε καταβάλει μεγαλύτερες προσπάθειες για να τo διατηρήσουμε Αυτό το επιχείρημα παραβλέπει τη χρονική ακολουθία της πραγματικής κρίσης.

2. Πριν από το πραξικόπημα - ήταν γνωστό ότι ο Ιωαννίδης επεδίωκε να ανατρέψει τον Μακάριο και ότι οι συνέπειες θα ήταν σοβαρές.

- Ισχυρά αμερικανικά διαβήματα στον Ιωαννίδη θα είχαν αποτρέψει την κρίση.

- Ωστόσο, η πρόγνωση δεν μεταφράστηκε σε πολιτική, κυρίως επειδή οι πληροφορίες από την Αθήνα ήταν στην καλύτερη περίπτωση αντικρουόμενες και επειδή η αμερικανική κυβέρνηση δεν ήταν σε επαφή με τα στοιχεία λήψης αποφάσεων στην ελληνική κυβέρνηση.

3. Μετά το πραξικόπημα ήταν γνωστό ότι μια τουρκική παρέμβαση θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί μόνο με την απομάκρυνση του Σαμψών και των Ελλήνων ηγετών του πραξικοπήματος στην Κύπρο.

- Τα ισχυρά διαβήματα των ΗΠΑ προς τους Ελληνες για την απομάκρυνσή τους θα είχαν αποτρέψει την επέμβαση.

- Ωστόσο, η πρόβλεψη δεν μεταφράστηκε και πάλι σε πολιτική.

4. Μετά την τουρκική επέμβαση είναι γεγονός ότι η παρούσα κατάσταση, η οποία τείνει να εξελιχθεί προς την κατεύθυνση της διχοτόμησης της νήσου, είναι γεμάτη κινδύνους από την τρέχουσα ελληνοτουρκική αντιπαράθεση, με την αποσταθεροποίηση της νοτιοανατολικής πτέρυγας του ΝΑΤΟ και τις μόνιμες ευκαιρίες για την ΕΣΣΔ στην περιοχή.

- Η ισχυρή πίεση των ΗΠΑ στην Τουρκία υπέρ της ανταλλαγής της απόσυρσης του τουρκικού στρατού με την Ομοσπονδία στην Κύπρο μπορεί ουσιαστικά να διορθώσει αυτή την κατάσταση, ακόμη και αν δεν αποκατασταθεί το status quo ante.

- Παρ’ όλα αυτά, δεν φαίνεται ότι αυτές οι αντιλήψεις μεταφράζονται σε πολιτική.

Κανείς δεν θα ισχυριζόταν την τελειότητα για την πολιτική μας όσον αφορά την Κύπρο, αλλά μια διαφορετική άποψη για το τι θα μπορούσαμε να είχαμε προβλέψει και τι θα μπορούσαμε να είχαμε κάνει είναι, νομίζω, νομιμοποιημένη.

1. Γενικά, θα ήταν πολύ δύσκολο για την κυβέρνηση των ΗΠΑ, ως κυβέρνηση, να προβλέψει την παρούσα κατάσταση πριν από την κρίση και να καταβάλει μεγαλύτερες προσπάθειες για να διατηρήσει το status quo της Κύπρου συνεπώς, ακόμη και αν οι δίαυλοι επικοινωνίας μας ήταν τέλειοι.

Πολλοί άνθρωποι που ασχολούνται με την περιοχή ανησυχούν για το status quo σε ολόκληρη την περιοχή, του οποίου η σημασία υπερβαίνει εκείνη της Κύπρου. Το status quo στην Κύπρο (όσο καλό κι αν φαίνεται εκ των υστέρων) βασιζόταν στο καθεστώς δεύτερης κατηγορίας για τον τουρκικό πληθυσμό του νησιού και είχε επανειλημμένα αμφισβητηθεί από την Ανεξαρτησία και από τον ίδιο τον Μακάριο.

Ηταν σαφές ότι τα δυο status quo σχετίζονταν με κάποιο τρόπο, αλλά δεν ήταν σαφές πώς σχετίζονταν. Για τον λόγο αυτό δεν θα ήταν σαφές ότι η αποφασιστική δράση των ΗΠΑ για τη διατήρηση του status quo στην Κύπρο ήταν η εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση της περιφερειακής σταθερότητας, ακόμη και αν ήταν αλήθεια, και ακόμη και αν ακόμη και η επιτυχία της δράσης μας ήταν εξασφαλισμένη. Η διστακτικότητα που σημάδεψε την πολιτική μας για την Κύπρο πριν από το πραξικόπημα μπορεί επομένως να ήταν αναπόφευκτη, ή τουλάχιστον φυσική.

2. Σε αυτό το γενικό πλαίσιο, η συγκεκριμένη πολιτική μας πριν από το πραξικόπημα ήταν σχεδόν βέβαιο ότι θα ήταν διστακτική επίσης. Οι αναφορές των μυστικών υπηρεσιών από την Αθήνα ήταν στην καλύτερη περίπτωση μπερδεμένες όπως το θέτετε. Από εκεί και πέρα, όπως επίσης επισημαίνετε, ισχυρότερα διαβήματα των ΗΠΑ μπορεί να μην είχαν ακουστεί στην Αθήνα. Αλλά ακόμη και αν είχαν γίνει και ακουστεί, οι μακροπρόθεσμες συνέπειες για την πολιτική των ΗΠΑ στην περιοχή ήταν προβληματικές.

Ο Ιωαννίδης μπορούσε στην πραγματικότητα να υποχωρήσει και στη συνέχεια ίσως να εκδιωχθεί για μια πολιτική κυβέρνηση. Αλλά θα μπορούσαμε επίσης να έχουμε μείνει στο επίκεντρο μιας διαμάχης μεταξύ μιας εξοργισμένης τουρκικής κυβέρνησης και μιας εκνευρισμένης και πιο εδραιωμένης ελληνικής χούντας που βγαίνει από ένα επιτυχημένο πραξικόπημα στην Κύπρο, με πολύ σημαντικές εγκαταστάσεις των ΗΠΑ / ΝΑΤΟ τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία σε κίνδυνο. Με τις καλύτερες πληροφορίες, θα είχαμε αντιμετωπίσει μια σειρά από διαφορετικές επιλογές.

3. Αυτό ίσχυε και μετά το πραξικόπημα, το οποίο σαφώς κατέστησε πιθανή την τουρκική παρέμβαση και κάποιο είδος αμερικανικής δράσης αναγκαία. Δεν υπάρχει καμία πραγματική αμφιβολία ότι μετά από μια δεκαετία συναίνεσης οι Τούρκοι αναγκάστηκαν αυτή τη φορά να διορθώσουν αυτό που θεωρούσαν μια θεμελιωδώς λανθασμένη και αναγκαστικά ασταθή κατάσταση στην Κύπρο και ότι δεν θα ξαναγίνονταν. Εμοιαζε πολύ πιθανό ότι η τουρκική παρέμβαση θα προκαλούσε τον ελληνοτουρκικό πόλεμο που όλοι ήθελαν να αποφύγουν. Αλλά το ζήτημα του καλύτερου τρόπου αποφυγής ήταν, για άλλη μια φορά, περίπλοκο.

Η συμβουλή σας, κρίνοντας από το υπόμνημά σας, θα ήταν να εξαλείψουμε τη βάση της τουρκικής επέμβασης (και επομένως του ελληνοτουρκικού πολέμου) πιέζοντας τους Ελληνες να απομακρύνουν τον Σαμψών και τους Ελληνες αξιωματικούς υπεύθυνους για το πραξικόπημα. Αν είχε ασκηθεί τέτοια πίεση, και ήταν επιτυχής, οι Τούρκοι θα μπορούσαν να είχαν υποχωρήσει. Στο αποτέλεσμα, η ταπεινωμένη ελληνική χούντα θα μπορούσε να είχε αντικατασταθεί. Δυστυχώς, αυτή δεν ήταν η μόνη δυνατή ή ακόμη η μόνη πιθανή προοπτική.

Οπως σημειώσατε, η επιτυχία δεν θα μπορούσε να είναι εξασφαλισμένη ακόμη και με καλύτερη πληροφόρηση από τις Μυστικές Υπηρεσίες.
Και ένα άλλο αποτέλεσμα θα μπορούσε να ήταν ο Σαμψών στην ελληνοκυπριακή «σέλα», μια εξαγριωμένη ελληνική χούντα σε πόλεμο με την Τουρκία που είχε αποβιβαστεί στην Κύπρο, τις ΗΠΑ στη μέση, και ολόκληρη την υποδομή της Δυτικής Ασφάλειας στην Ανατολική Μεσόγειο σε κίνδυνο.

Ή, εναλλακτικά, δεδομένου ότι ο Σαμψών εμφανίστηκε από την αρχή ένα πολύ αμφίβολο άλογο με μικρή δύναμη, ειδικά μετά τη γνωστοποίηση της απόδρασης του Μακαρίου, ήταν αμφίβολο αν χρειαζόταν κάποια ώθηση. Τουλάχιστον, νομίζω, είναι δύσκολο να υποστηριχθεί ότι το εύρος των αμφίσημων επιλογών «βούλιαξε» με το πραξικόπημα.

Σε αυτή την κατάσταση, επιλέξαμε να αγωνιστούμε για να έχουμε περιθώριο να αναπνεύσουμε. Επιδιώξαμε να ενθαρρύνουμε το Ηνωμένο Βασίλειο να φέρει τις άλλες δύο Εγγυήτριες Δυνάμεις σε διαπραγματεύσεις, να αποθαρρύνουμε τους Τούρκους και να επιπλήξουμε τους Ελληνες χωρίς να καταδικάσουμε δημοσίως τους δύο, με τρόπο που θα θα μπορούσε μόνο να σκληρύνει και τις δύο θέσεις τους, και να προειδοποιήσουμε έτσι τους δύο για να μην καταλήξουν σε πόλεμο.

Η πολιτική αυτή δεν ήταν απόλυτα επιτυχής, κυρίως επειδή οι Τούρκοι προφανώς αποφάσισαν οριστικά να παρέμβουν και έθεσαν τις απαιτήσεις τους στο Λονδίνο σε αρκετά υψηλό επίπεδο ώστε να εξασφαλίσουν την απόρριψη. Αλλά ο πόλεμος αποφεύχθηκε, άρχισαν οι διαπραγματεύσεις και, τελικά, η πολιτική κυβέρνηση αποκαταστάθηκε στην Ελλάδα.

Δεν ήμασταν εξ ολοκλήρου υπεύθυνοι ούτε για τις επιτυχίες ούτε για τις αποτυχίες, ό,τι κι αν πιστεύουν τώρα οι Ελληνες. Αλλά αυτό το αποτέλεσμα, με όλα τα ελαττώματά του, απέφυγε τα χειρότερα, διατήρησε κάποια ικανότητα των ΗΠΑ να μεσολαβήσουν μεταξύ δυο πολύτιμων συμμάχων και έτσι άνοιξε τουλάχιστον ένα μέλλον σύμφωνο με τα ευρύτερα πολιτικά συμφέροντα των ΗΠΑ.

4. Από την εποχή της τουρκικής παρέμβασης θεωρώ ότι έχουμε εμπλακεί ουσιαστικά στην πορεία που προτείνετε: ενθαρρύνοντας τα μέρη προς μια λύση αποδεκτή από αυτά, έχοντας επίγνωση ότι η Τουρκία, με την ισχυρή της θέση, θα πρέπει να κάνει τη μεγαλύτερη δυνατή παραχώρηση και ότι μια μορφή ανταλλαγής μεταξύ απόσυρσης των στρατευμάτων και της ομοσπονδίας θα αποτελέσει πιθανώς τη βάση οποιασδήποτε συμφωνίας.

Ετσι, δεν φαίνεται να υπάρχει βασική διαφωνία σχετικά με την τρέχουσα πολιτική. Δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος στη σημερινή κατάσταση για τις ΗΠΑ και τα συμφέροντα της Δύσης στην κρίσιμη αυτή περιοχή. Την ίδια στιγμή αναγνωρίζω ότι μπορεί να έχουμε διαφορετικές απόψεις σχετικά με το χρονοδιάγραμμα και στο τι μπορούν και τι θα έπρεπε να κάνουν οι ΗΠΑ. Είναι προφανές ότι ο δρόμος μπροστά μας θα είναι μακρύς και περίπλοκος και το αποτέλεσμα αβέβαιο. Αλλά αυτό είναι το πραγματικό πρόβλημα. Δεν μπορούμε να εξασφαλίσουμε ένα χειροπιαστό αποτέλεσμα μεγιστοποιώντας την πίεση στην Τουρκία ή σε οποιονδήποτε άλλον.

Και οι Ελληνες και οι Τούρκοι γνωρίζουν ότι δεν ενστερνιζόμαστε απαραίτητα όλους τους στόχους τους ως θέμα πολιτικής. Αυτό που προτιμούμε ως θέμα πολιτικής είναι μια λύση με την οποία μπορούν να ζήσουν οι ίδιοι, οι κοινότητες στην Κύπρο και η διεθνής κοινότητα. Μόνο ο χρόνος και πολύ περισσότερες προσπάθειες μπορούν να δείξουν εάν μπορεί να επιτευχθεί. Ενώ υπάρχουν λίγοι λόγοι για αισιοδοξία, δεν υπάρχουν ακόμη λόγοι για απελπισία.

Υ.Γ.: Το Μνημόνιο Διαφωνίας του Τ. Μπόγιατ δημοσιεύθηκε πρώτη φορά στο βιβλίο των Μ. Ιγνατίου και Κ. Βενιζέλου «Τα Μυστικά Αρχεία του Κίσινγκερ» (2002).

Φωτογραφίες: Getty images / Ideal images