Προσωπικές εντυπώσεις από μια ολιγοήμερη επίσκεψη στο ακριτικό και παραμελημένο Πωγώνι του νομού Ιωαννίνων – Απίστευτη φυσική ομορφιά, αναξιοποίητος πλούτος και παραδοσιακά πανηγύρια που δεν τελειώνουν πριν το επόμενο πρωί… και μια…συνταγή μαγειρικής από το Πωγώνι!
Η ακριτική περιοχή του Πωγωνίου, του νομού Ιωαννίνων μας έχει απασχολήσει σε πολλά άρθρα. Βέβαια το protothema.gr είναι το μοναδικό από τα μεγάλα Μ.Μ.Ε. που ασχολείται σχεδόν συστηματικά με την περιοχή αυτή, ενώ η Πολιτεία αδιαφορεί ή δεν κάνει αυτά που πρέπει.
Όταν με το Σχέδιο «Καλλικράτης» το 2010 ενώθηκαν τέσσερις Δήμοι που είχαν ιδρυθεί με το Σχέδιο «Καποδίστριας» το 1997 (και δύο κοινότητες, Πωγωνιανής και Λάβδανης), με αποτέλεσμα περισσότερα από 50 χωριά να ενταχθούν στον νέο Δήμο Πωγωνίου, η Πολιτεία θεώρησε ότι κάπου εκεί τελειώνει η αποστολή της και άφησε τους ακρίτες της Ηπείρου να λύσουν μόνοι τους τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, παρεμβαίνοντας σπάνια. Θα επανέλθουμε στο θέμα, στο τέλος του άρθρου.
Η απίστευτη φυσική ομορφιά του Πωγωνίου
Όπως έχουμε ξαναγράψει, το Καλπάκι, που είναι σήμερα η έδρα του Δήμου Πωγωνίου, δεν ανήκε ποτέ ιστορικά σε αυτό. Ιστορική έδρα του Δήμου είναι το Δελβινάκι, ενώ στην περιοχή, η οποία άκμαζε στο παρελθόν, υπήρχαν κατά καιρούς μεγάλες κωμοπόλεις (ή και πόλεις), όπως η Διπαλίτσα, που ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνο Δ’ (στον θρόνο από το 668 ως το 685) κατά τη διάρκεια της επιστροφής του από εκστρατεία στη Σικελία (γύρω στο 669).
Νεότερες ιστορικές έρευνες έχουν δείξει ότι ο Κωνσταντίνος Δ’ εσφαλμένα φέρει το προσωνύμιο «Πωγωνάτος» (γενειοφόρος) και ότι αυτό είχε δοθεί στον πατέρα του Κώνστα Β’ (σχετική αναφορά στο J.J. Norwich: «Byzantium: The Early Centuries). Όριο του ιστορικού Πωγωνίου είναι ο ποταμός Γορμός, παραπόταμος του Καλαμά (δείτε άρθρο μας για το μοναστήρι των Αγιών).
Καστάνιανη Πωγωνίου, απέναντι το όρος Μουργκάνα, μισό ελληνικό μισό αλβανικό
Περνώντας τη γέφυρα του Γορμού αισθάνεσαι ότι μπαίνεις σε μια άλλη διάσταση. Ατελείωτο πράσινο, πανέμορφα τοπία και στο βάθος τα βουνά, στα ελληνοαλβανικά σύνορα που είναι γνωστά στο πανελλήνιο από τις σκληρές μάχες του ελληνοϊταλικού πολέμου, αλλά και του Εμφυλίου… Ακολουθεί η μυστηριώδης, βαθιά λίμνη Ζαραβίνα (το βάθος της δεν είναι μόνο 31,5 μέτρα όπως αναφέρεται επίσημα…), το Χάνι Δελβινακίου (στο 50ο χιλιόμετρο της Εθνικής Οδού Ιωαννίνων – Κακαβιάς) και στο 55ο χιλιόμετρο το σημείο όπου δολοφονήθηκε από αγνώστους (κατά την επίσημη εκδοχή) ο Ιταλός Στρατηγός Τελίνι και οι συνοδοί του.
Τόσο για τη Ζαραβίνα όσο και για το «Επεισόδιο της Κακαβιάς» (δολοφονία Τελίνι, για την οποία υπάρχει κι ένα εξαιρετικό βιβλίο του Δρα Ιωάννη Σ. Παπαφλωράτου) έχουμε γράψει σχετικά άρθρα. Λίγο πιο κάτω, συναντάμε τη διασταύρωση που οδηγεί προς τα χωριά Κτίσματα, Χαραυγή, Καστάνιανη και Αγία Μαρίνα. Αν συνεχίσει κάποιος στην Εθνική Οδό, σε πέντε λεπτά περίπου θα βρεθεί στην Κακαβιά.
Η... μυστηριώδης λίμνη Ζαραβίνα
Στρίβοντας αριστερά, σε λιγότερο από ένα λεπτό, βρισκόμαστε στα Κτίσματα, γνωστά και με το παλαιότερο όνομά τους Αρίνιστα. Στον οικισμό έχουν βρεθεί ερείπια της αρχαίας Ατιντάνιας, πόλης του ομώνυμου ηπειρωτικού φύλου, των Ατιντάνων. Δυστυχώς, δεν υπάρχει καμία απολύτως αξιοποίηση της σπουδαίας αυτής αρχαιολογικής ανακάλυψης. Συνεχίζουμε την πορεία μας προς Χαραυγή.
Μια απαιτητική διαδρομή, που χρειάζεται προσοχή, αλλά είναι μαγευτική, ιδιαίτερα στο ανέβασμα προς Χαραυγή. Επόμενο χωριό, η Καστάνιανη, με μακραίωνη ιστορία, χιλιάδων ετών, καθώς και ο Nicolas Hammond αναφέρεται σε ρωμαϊκή επιγραφή που βρέθηκε σ’ αυτή και σήμερα «φιλοξενείται» στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων.
Άποψη της Αλβανίας από την Καστάνιανη
Μια βασανιστική ανηφόρα για το αυτοκίνητο φεύγοντας από τη Χαραυγή, η οποία όμως δίνει τη θέση της σε μια μαγευτική διαδρομή, δέκα λεπτών περίπου, ως την Καστάνιανη. Ψηλόκορμα δέντρα ρίχνουν τον βαθύ ίσκιο τους πάνω στον δρόμο, ενώ στα δεξιά της επαρχιακής οδού που κινούμαστε, ένας καταπράσινος λόφος, καθορίζει τα σύνορα Ελλάδας – Αλβανίας, σύμφωνα με το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας (1913). Ως την κορυφή του λόφου, το έδαφος είναι ελληνικό.
Η κορυφογραμμή του, αποτελεί το νοητό σύνορο Ελλάδας – Αλβανίας, ενώ το πίσω μέρος του λόφου ανήκει στη γειτονική χώρα. Έτσι, φτάνουμε στο φυλάκιο της Καστάνιανης, το οποίο μετά από αδιάλειπτη λειτουργία (από το 1921), σχεδόν 90 χρόνων, δεν είναι πλέον επανδρωμένο (από το 2009-10). Μπαίνουμε έτσι στην πανέμορφη Καστάνιανη και περνάμε από την εντυπωσιακή πλατεία της. Συνεχίζουμε τον δρόμο μας προς την Αγία Μαρίνα.
Λίγο έξω από την Καστάνιανη, σ’ ένα ύψωμα, συναντάμε την εκκλησία της Παναγοπούλας, αλλά και… ένα γήπεδο μπάσκετ, που δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από τα ανοιχτά γήπεδα των πόλεων. Μάλλον αυτά έχουν να ζηλέψουν, καθώς από το γήπεδο υπάρχει διπλή, εκπληκτική θέα: προς τα χωριά του όρους Κασιδιάρης (Περιστέρι, Κεράσοβο, Στρατίνιστα,Ψηλόκαστρο, Δημόκορη και Λάβδανη) και προς το όρος Μουργκάνα, όπου η νοητή διαχωριστική οριογραμμή Ελλάδας-Αλβανίας συνεχίζεται προς τη Θεσπρωτία.
Καστάνιανη με το γήπεδο μπάσκετ που φτιάχτηκε τη δεκαετία του 1990
Απέναντι, τα χωριά της Βορείου Ηπείρου Κοσοβίτσα, Λόγγος, Σωτήρα και Λοβίνα και μια μικρή πεδιάδα δίπλα στα σύνορα. Επανερχόμαστε στην επαρχιακή οδό προς Αγία Μαρίνα. Στις παρυφές του υψώματος της Παναγοπούλας, έχασαν το 1957 τη ζωή τους τρία παιδιά ηλικίας 11-12 ετών και ένα ακόμα τραυματίστηκε σοβαρά από έκρηξη όλμου που περιεργάζονταν. Η Καστάνιανη θρήνησε και άλλους νεκρούς από νάρκες, όλμους, χειροβομβίδες κ.λπ. μετά το τέλος του Β’ Π.Π. Λίγο μετά την Παναγοπούλα, αριστερά του δρόμου, συναντάμε το ιστορικό ύψωμα του Αγίου Αθανασίου, όπου έγιναν σκληρές μάχες στη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου (δείτε σχετικό άρθρο μας για τη μάχη της Καστάνιανης). Πρόκειται για ένα τοπόσημο του ακριτικού χωριού, που πρέπει να αναδειχθεί.
Η Αγία Μαρίνα απέχει περίπου 15’-20’ από τον Άγιο Αθανάσιο. Ενδιάμεσα, μεταξύ Λάβδανης και Αγίας Μαρίνας, βρίσκεται η ιστορική Μονή Μακρυαλέξη, χτισμένη, επισήμως, το 1585, ενώ υπάρχουν και αναφορές που τοποθετούν την ίδρυσή της πολύ νωρίτερα (10ος-11ος αι.). Η Αγία Μαρίνα είναι το τελευταίο χωριό του νομού Ιωαννίνων, πριν τα «σύνορα» με τον νόμο Θεσπρωτίας.
Για την ιστορία της Αγίας Μαρίνας έχουμε γράψει επίσης, σε άρθρο μας για τα χωριά του Πωγωνίου που δόθηκαν στην Αλβανία. Κλείνουμε την αναφορά στα χωριά Κτίσματα, Χαραυγή, Καστάνιανη, Αγία Μαρίνα, προσθέτοντας ότι μαζί με το Περιστέρι, το Κεράσοβο, το Ψηλόκαστρο, τη Δημόκορη, τη Λάβδανη και το Κουρεμάδι, που σήμερα υπάγεται διοικητικά στη Θεσπρωτία, αποτελούν τη λεγόμενη Λάκκα Πωγωνίου ή Λάκκα Μουχτάρ, από το όνομα του γιου του Αλή πασά, στον οποίο είχε παραχωρήσει τον έλεγχο της περιοχής ο περιβόητος πασάς των Ιωαννίνων.
Καστάνιανη Πωγωνίου, ο ήλιος δύει. Πίσω τα βουνά της Αλβανίας, Βορείου Ηπείρου δηλαδή και το παρατηρητήριο του φυλακίου του χωριού μου
Τα πανηγύρια του Πωγωνίου τον Δεκαπενταύγουστο
Ξεχωριστές για τα χωριά του Πωγωνίου είναι οι μέρες του Δεκαπενταύγουστου. Σχεδόν σε όλα γίνονται πανηγύρια, με όλη τη σημασία της λέξης «παραδοσιακά». Διοργανώνονται από τις Αδελφότητες των Πωγωνησίων, αλλά και τις τοπικές Αρχές και όχι από καταστήματα. Τα τραπέζια είναι κοινά, όπως και τα φαγητά. Δεν υπάρχουν παραγγελίες και ιδιαίτερα μενού. Τιμοκατάλογος επίσης δεν υπάρχει. Στο τέλος του φαγητού, τα μέλη της Αδελφότητας σε κάθε χωριό περιφέρουν ένα καλάθι, στο οποίο καθένας από όσους παρακάθισαν στο τραπέζι ρίχνουν όσα χρήματα θέλουν. Ακόμα κι αν δεν ρίξουν ούτε ένα ευρώ, κανένας δεν θα τους κάνει παρατήρηση. Τα τραπέζια αυτά θυμίζουν τις κοινές συνεστιάσεις των πρώτων Χριστιανών, τις «Αγάπες».
Η ορθόδοξη πίστη διατηρήθηκε αναλλοίωτη στα χωριά της Λάκκας Πωγωνίου, ακόμα και μετά τους εξισλαμισμούς που ακολούθησαν την επανάσταση του Διονυσίου του Φιλοσόφου (1611). Η μουσική στα πανηγύρια του Πωγωνίου είναι αυστηρά παραδοσιακή, όπως και τα όργανα. Κλαρίνο, βιολί, λαούτο, ντέφι. Η Ήπειρος της πεντατονίας βρίσκει εδώ την αδιάλειπτη συνέχειά της. Δυστυχώς, όπως ενημερωθήκαμε, σε άλλα μέρη της Ηπείρου ξένα μουσικά όργανα προς την περιοχή, όπως το μπουζούκι, αναλαμβάνουν πλέον πρωταγωνιστικό ρόλο. Κάποια κόκαλα τρίζουν και κάποιοι άλλοι στριφογυρίζουν έξαλλοι στην τελευταία κατοικία τους, βλέποντας και ακούγοντας όλα αυτά…
Από την ολιγοήμερη παραμονή μας στην Καστάνιανη εντυπωσιαστήκαμε. Ένα χωριό που σε πολύ μακρινές εποχές ήταν μεγάλη κωμόπολη (1.200 οικογένειες ζούσαν εκεί, σύμφωνα με τον Ιωάννη Λαμπρίδη στα «Πωγωνιακά»), με 30 περίπου μόνιμους κατοίκους τον χειμώνα, πρέπει να φιλοξενούσε την προηγούμενη εβδομάδα σχεδόν 500 άτομα, νέους στη συντριπτική τους πλειοψηφία. Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρακολούθησαν την Τρίτη 13/8 μια ομιλία για την ιστορία του χωριού (προσωπικά, κουράστηκα από τον ομιλητή, καλύτερα ν’ ασχοληθεί με κάτι άλλο…), ενώ την Τετάρτη 14/8 και την Πέμπτη 15/8 πρωταγωνίστησαν στο στρώσιμο των τραπεζιών, το σερβίρισμα των φαγητών ,το «μάζεμα» και το πλύσιμο των πιατικών.
Τα φαγητά ήταν φασολάδα και σαλάτα την Τετάρτη, κοφτό(ς) (δείτε στη συνέχεια), σπετζοφάι και σαλάτα την Πέμπτη. Οι νέοι πρωταγωνίστησαν και στον χορό. Από τις 11-12 το βράδυ ως τις 6.30 το πρωί, το πρώτο βράδυ και ως τις 8.30 το πρωί, το δεύτερο, σπάζοντας κάθε ρεκόρ! Όλα αυτά, υπό τους ήχους της κομπανίας του Καστανιανίτη κλαρινίστα Αποστόλη Μπίλλη! Θερμά συγχαρητήρια σε όλες και όλους που φρόντισαν γι’ αυτό το εκπληκτικό πανηγύρι! Γιατί μαραζώνει η περιοχή του Πωγωνίου;
Σε λίγες μέρες, τα γεμάτα ζωή ως τώρα χωριά του Πωγωνίου θα ερημώσουν ξανά. Θα μείνουν λιγοστοί, ηλικιωμένοι ως επί το πλείστον κάτοικοι, μετρημένοι στα δάχτυλα του ενός χεριού σε κάποια από αυτά. Κι αν ο πληθυσμός του Δήμου Πωγωνίου μειώθηκε κατά 25% περίπου μεταξύ 2011 και 2021, πολύ φοβόμαστε ότι θα μειωθεί ακόμα περισσότερο την επόμενη δεκαετία. Η φετινή επίσκεψή μας στα ακριτικά χωριά του Πωγωνίου, μας επιβεβαίωσε ότι υπάρχουν πολλές νέες και πολλοί νέοι που θα ήθελαν να μείνουν για περισσότερο καιρό σ’ αυτά. Με ποια κίνητρα όμως;
Όταν οι ίδιοι οι βουλευτές του νομού Ιωαννίνων αρκούνται σε τυπικές επερωτήσεις για την περιοχή, η περίφημη επέκταση της Ιόνιας Οδού ως την Κακαβιά καθυστερεί, η μελέτη για την καλλιέργεια πρίμουλας (το λουλούδι του Δαρβίνου), που ξεκίνησε από την Περιφέρεια Ηπείρου το 2019, ακόμα δεν έχει απτά αποτελέσματα, όταν αρχαιολογικοί χώροι, όπως η περιοχή του Γορμού, στην οποία έχουμε αναφερθεί, η αρχαία Ατιντάνια στα Κτίσματα, το Παλαιοχώρι στον δρόμο Καστάνιανης – Αγίας Μαρίνας (αυτό φρόντισαν να το ανασκάψουν κάποιοι λαθροθήρες πριν χρόνια), παραμένουν αναξιοποίητοι, ποια είναι τα μηνύματα που περνάει η εκάστοτε κυβέρνηση προς τους Πωγωνήσιους;
Όταν ο Δήμος Πωγωνίου, με 52 χωριά, έχει μόνο έναν ηλεκτρολόγο (!), εύλογα θα σηκώσει τα χέρια ψηλά. Εντάξει, να μειώσουμε τους Δήμους, αλλά να αυξήσουμε τη χρηματοδότηση σε όσους υπάρχουν, όχι να την ψαλιδίσουμε… Στην άλλη πλευρά των συνόρων, ο γνωστός ανθέλληνας Έντι Ράμα τρίβει τα χέρια του από ικανοποίηση καθώς καταστρατηγεί όλα τα δικαιώματα των Ελλήνων της Βορείου Ηπείρου.
Κλείνουμε με κάτι ασυνήθιστο από εμάς. Ο κοφτός, είναι ένα παραδοσιακό, αγαπημένο φαγητό στο Πωγώνι, που σερβίρεται πλέον κυρίως στα πανηγύρια. Παραθέτω εδώ τη συνταγή που μου είχε δώσει πριν λίγα χρόνια η αείμνηστη θεία μου Μαρία Στούκα.
Ο ποταμός Γορμός
Παραδοσιακή Πωγωνήσια Συνταγή για Κοφτό
Υλικά για 4 άτομα:
- Σιτάρι (περίπου 600 γρ.)
- Κρέας (περίπου 1,5 κιλό) από γίδα ή ζυγούρι κατά προτίμηση
- Αλάτι
- Ντομάτα
- Κόκκινο πιπέρι
- Λάδι
- 2 κρεμμύδια
Εκτέλεση:
Αλέθουμε το σιτάρι (σημ: το άλεσμά του γινόταν παλιότερα με τα «χερόβολα», σήμερα όμως μπορείτε να το βρείτε έτοιμο, αλεσμένο). Βάζουμε το κρέας με νερό σε μια κατσαρόλα και το βράζουμε. Μόλις «αφρίσει», αφαιρούμε με ένα κουτάλι τον αφρό. Ρίχνουμε τα δύο κρεμμύδια ψιλοκομμένα στην κατσαρόλα. Στη συνέχεια, ρίχνουμε και το σιτάρι και ανακατεύουμε συχνά το μείγμα που βράζει σε μέτρια φωτιά. Σ’ ένα τηγάνι ρίχνουμε, σε καυτό λάδι, την ντομάτα, το κόκκινο πιπέρι και το αλάτι. Μετά τα ρίχνουμε όλα στην κατσαρόλα με το κρέας και το σιτάρι που βράζουν μαζί. Το μαγείρεμα διαρκεί περίπου για 1,5-2 ώρες.
Θερμές ευχαριστίες και πολλά «μπράβο» στον Πρόεδρο της τοπικής Κοινότητας Καστάνιανης Μιχάλη Κολιό, στον Πρόεδρο της Αδελφότητας Καστάνιανης Κώστα Μεξάκη, στη Ραφαέλα, τον Βαγγέλη που εξελίσσεται σε σπουδαίο κλαρινίστα, τον Κυριάκο, τον Χρήστο, τον Ηλία , τον Γιάννη και όλα τα παιδιά που συνέβαλαν τα μέγιστα ώστε να γίνει φέτος στο πανέμορφο ακριτικό χωριό, γενέτειρα του Περικλή Χαλκιά, πατέρα του Πετρολούκα Χαλκιά, ένα από τα ωραιότερα πανηγύρια των τελευταίων χρόνων!
Θερμές ευχαριστίες επίσης στον Γιώργο Τσουμάνη, που μας έδωσε την άδεια να ανεβάσουμε και εδώ το βίντεο από το πανηγύρι της Καστάνιανης(είναι τραβηγμένο γύρω στις 6.30 π.μ. της Παρασκευής 16/8) και τον κύριο Παναγιώτη Καλαμπόκα για τις υπέροχες φωτογραφίες του!