Στη ρωγμή του χρόνου τα σπίτια μεγάλων λογοτεχνών - Ποιος θα τα σώσει;

Η είδηση ήρθε από την απέναντι ακτή του Αιγαίου, από το Αϊβαλί: το πατρικό σπίτι του Ηλία Βενέζη, αυτού του σπουδαίου Ελληνα λογοτέχνη του περασμένου αιώνα, βρίσκεται στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Βέβαια, δεν είναι ένα ασυνήθιστο γεγονός, δυστυχώς δεν είναι λίγα τα σπίτια στα οποία έζησαν τη ζωή τους ή μέρος της, πολλοί σπουδαίοι Ελληνες του παρελθόντος, κυρίως άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, και αφέθηκαν, για διαφορετικούς ανά περίπτωση λόγους, έρμαια στην ανελέητη φθορά του χρόνου. Και κάποια απ’ αυτά δεν υπάρχουν πια.

Κι όμως, αυτά τα σπίτια, των μεγάλων της επιστήμης, του πνεύματος και των δημιουργών της τέχνης, συνήθως δεν είναι άψυχη ύλη. Εκπέμπουν μια παράξενη ενέργεια. Κουβαλάνε στο διάβα του χρόνου βιώματα, συναισθήματα, εικόνες, εμπνεύσεις του κάποτε ενοίκου τους. Την ατμόσφαιρα και τις προσλαμβάνουσες από το περιβάλλον της εποχής που έζησε και δημιούργησε αυτά που σήμερα θαυμάζουμε. Είναι μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς μας. Μάρτυρας προς επίρρωση το ότι όσα έχουν διασωθεί προκαλούν συγκίνηση, συχνά μέχρι και δέος στους επισκέπτες, ακόμα και στους απλούς περαστικούς.

Κομμάτι της Ιστορίας

Τα πατρικό του Ηλία Βενέζη εντάσσεται χωρίς δεύτερη κουβέντα σε αυτή την κατηγορία. Συντρέχουν πολλοί λόγοι γι’ αυτό, μα κυριότερος είναι πως αποτελεί κομμάτι της ιστορίας του πολυβασανισμένου μικρασιατικού ελληνισμού. Γιατί το Αϊβαλί, γνωστό και ως Κυδωνιές -η τούρκικη λέξη «ayva» σημαίνει κυδώνι-, είναι από τα σημαντικότερα ιστορικά κέντρα του, το δεύτερο μετά τη Σμύρνη.

Βρίσκεται πάνω από την εκκλησία της Αγίας Τριάδας, της οποίας σώζονται μόνο τα ερείπια. Σε μια περιοχή που κάποτε ζούσαν πάνω από 30.000 Ελληνες, όπου ο ελληνισμός για αιώνες μεγαλούργησε, αλλά και μαρτύρησε…

Στο σπίτι αυτό ο Βενέζης έζησε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια. Γεννήθηκε στις 4 Μαρτίου του 1904. Από ευκατάστατη οικογένεια, ένα από τα έξι παιδιά -αυτός και πέντε κορίτσια- του Μιχαήλ Μέλλου, κτηματία Κεφαλονίτη στην καταγωγή, και της Βασιλικής που καταγόταν από τη Λέσβο. Το Βενέζης είναι λογοτεχνικό ψευδώνυμο. Επίθετο του παππού του, Δημήτρη, από την πλευρά της μητέρας του. Με την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου άρχισαν διωγμοί από τους Τούρκους κατά των Ελλήνων. Η οικογένεια μετακόμισε στη Μυτιλήνη. Ο πρώτος διωγμός.

Επέστρεψαν στο Αϊβαλί το 1919 και ο Ηλίας Βενέζης ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές σπουδές του στην ιστορική Ακαδημία των Κυδωνιών, ένα από τα σημαντικότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της εποχής. Σκόπευε να σπουδάσει μηχανικός στη Γαλλία, μελετούσε εντατικά ανώτερα μαθηματικά. Τον πρόλαβε, τον Αύγουστο του 1922, η νέα πολεμική αναταραχή που εξελίχθηκε τελικά σε εθνική τραγωδία: η Μικρασιατική Καταστροφή.

Η οικογένεια εγκατέλειψε οριστικά την εστία της στο Αϊβαλί. Αλλά μέσα στις χαώδεις καταστάσεις των ημερών με τις αγωνιώδεις προσπάθειες διαφυγής εν μέσω σφαγών και άλλων θηριωδιών από τους Τούρκους, ο Ηλίας δεν πρόλαβε να επιβιβαστεί στο πλοίο της σωτηρίας.

Αιχμαλωτίστηκε, αλλά άντεξε στις φρικιαστικές συνθήκες κράτησης και τελικά απελευθερώθηκε 14 μήνες μετά, στο πλαίσιο της συμφωνίας ανταλλαγής των πληθυσμών.

Μάρτυρας της τραγωδίας

Το πατρικό του παρέμεινε βουβός και αψευδής μάρτυρας των δραματικών αυτών γεγονότων, της εκρίζωσης του ελληνισμού από τη Μικρά Ασία. Τα θύματα των Τούρκων στο Αϊβαλί ήταν κάποιες χιλιάδες. Ο Βενέζης δεν το ξαναείδε ποτέ στην υπόλοιπη ζωή του. Ομως τον είχε σημαδέψει, το νοσταλγούσε συνεχώς, καθημερινά. Από τον επόμενο σταθμό του, στη Λέσβο, πήγαινε συχνά στα βόρεια του νησιού, στην Εφταλού και αγνάντευε τα βουνά της περιοχής της Περγάμου, ανάμεσα στα οποία βρίσκεται το Αϊβαλί. Σχεδόν πάντα δακρυσμένος…

Το διώροφο αυτό σπίτι πέρασε στην ιδιοκτησία αγνώστων, Τούρκων βεβαίως. Αγνωστη και η αιτία που αυτοί το εγκατέλειψαν στην τύχη του. Είναι χτισμένο στα μέσα του 19ου αιώνα, με ξύλινο σκελετό πάνω σε πέτρινο ισόγειο. Εχει χτυπηθεί από σωρεία ισχυρών σεισμών. Ο πάνω όροφός του καταρρέει, αποσαθρωμένος από τον χρόνο, οι σοβάδες πέφτουν, είναι ζήτημα χρόνου και οι τοίχοι να υποχωρήσουν.

Ο Βενέζης δεν θέλησε ποτέ να επιστρέψει ούτε ως επισκέπτης. Δεν συμβιβαζόταν με την ιδέα της εκδίωξης των Ελλήνων και της υφαρπαγής των περιουσιών τους. Δεν ήθελε ίσως, να ξαναζήσει τον εφιάλτη της αιχμαλωσίας και της ήττας. Το σπίτι, το αναγνώρισαν πολύ αργότερα, το 1970, μετά κόπων και βασάνων η αδερφή του Αγάπη και ο γιος της Πέτρος Μολυβιάτης, ο διαπρεπής μετέπειτα διπλωμάτης και υπουργός Εξωτερικών. Το φωτογράφισαν και η φωτογραφία δημοσιεύτηκε αργότερα στα «Αιολικά Γράμματα» και τη «Νέα Εστία».

Η ουσία είναι ωστόσο ότι ακόμα και τώρα, έστω και αν φαίνεται αρκετά δύσκολο, καθώς μιλάμε για σπίτι σε μια ξένη χώρα και δη την Τουρκία, μπορούν να αναληφθούν πρωτοβουλίες από τις δύο πλευρές και να διασωθεί τελικά αυτό το σημαντικό κομμάτι της ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς του μικρασιατικού ελληνισμού.

Το βιβλίο της ζωής του

Ο Ηλίας Βενέζης είναι από τους πιο πολυδιαβασμένους λογοτέχνες μας. Για πολλά έργα του οι επανεκδόσεις είναι συνεχείς. Ελάχιστοι όμως γνωρίζουν λεπτομέρειες για το ποιος ήταν και για τη ζωή του. Και το πόσο, πέρα από τις αυτογενείς συγγραφικές ικανότητες και τις πλούσιες ευαισθησίες του, τα βιώματά του ήταν αυτά που μετατράπηκαν από την άριστη πένα του σε μικρά λογοτεχνικά αριστουργήματα. Που τον οδήγησαν σε αναρίθμητες βραβεύσεις και τιμητικές διακρίσεις και δύο φορές, το 1960 και το 1963, σε υποψηφιότητες για το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Την πρώτη το κέρδισε ο Γάλλος Σεν Τζον Περς. Τη δεύτερη, ένας άλλος μέγιστος Ελληνας, ο Γιώργος Σεφέρης.

Τα πρώτα του βήματα στη λογοτεχνία τα έκανε το 1921, όντας ακόμα μαθητής, με δημοσιεύσεις διηγημάτων στο ελληνικό περιοδικό της Κωνσταντινούπολης «Ο Λόγος».

Η ουσιαστικότερη συγγραφική του δράση ξεκίνησε μετά την (επαν)εγκατάστασή του στη Μυτιλήνη, το 1923. Εκεί είχε αναπτυχθεί σημαντική λογοτεχνική δραστηριότητα, στην οποία πρωτοστατούσε ο Στρατής Μυριβήλης. Αυτός παρακίνησε τον νεαρό Βενέζη να καταγράψει τα όσα έζησε στην αιχμαλωσία, στα κεμαλικά Τάγματα Εργασίας, στην τουρκική ενδοχώρα. Μια ασύλληπτη περιπέτεια καταναγκαστικών έργων σε ορυχεία και δρόμους, υπό απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης, με συνεχείς στερήσεις και βασανισμούς για 3.000 Αϊβαλιώτες. Επέζησαν μόλις 23!

Οι συγκλονιστικές αυτές εμπειρίες καταγράφηκαν στο πρώτο μυθιστόρημά του «Το Νούμερο 31328», ένα από τα κορυφαία αντιπολεμικά βιβλία. Δείγμα της επιτυχίας του το ότι η πρώτη του έκδοση ήταν το 1931 και η τελευταία το 2011!

Το 1932 μετακόμισε στην Αθήνα και το 1938 παντρεύτηκε τη Σταυρίτσα Μολυβιάτη, επίσης προερχόμενη από το Αϊβαλί. Απέκτησαν μια κόρη, την Αννα. Εργαζόταν ήδη στην Τράπεζα της Ελλάδος. Το 1939 εξέδωσε το μνημειώδες μυθιστόρημα «Γαλήνη», στο οποίο βασίστηκε η ομώνυμη τηλεοπτική σειρά της ΕΡΤ, παραγωγής 1976, δηλαδή μετά τον θάνατό του.

Θεωρείται ως το πρώτο βιβλίο που αντιμετωπίζει με λογοτεχνική επάρκεια το θέμα της εγκατάστασης των προσφύγων στην Ελλάδα. Εξιστορεί τις δυσκολίες της συνύπαρξης δύο διαφορετικών κόσμων και τις αναπόφευκτες συγκρούσεις τους. Για τη «Γαλήνη» τιμήθηκε το 1940 με τον Επαινο της Ακαδημίας Αθηνών, καθώς και με το πρώτο Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας, το οποίο μοιράστηκε με τον Στρατή Μυριβήλη.

Πώς γλίτωσε την εκτέλεση

Στις 28 Οκτωβρίου 1943, οι υπάλληλοι της Τραπέζης της Ελλάδος είχαν συγκεντρωθεί στη μεγάλη αίθουσα του κτιρίου για να τιμήσουν την επέτειο του «ΟΧΙ» και τη μνήμη των συναδέλφων τους που έπεσαν μαχόμενοι. Θα τους μιλούσε ο Βενέζης. Οι Γερμανοί εισέβαλαν στην αίθουσα και συνέλαβαν τον διοικητή, κάποιους υπαλλήλους, βεβαίως και τον Βενέζη. Τον απομόνωσαν στο «Μπλοκ C» των Φυλακών Αβέρωφ και θα τον οδηγούσαν στο εκτελεστικό απόσπασμα. Ο συναγερμός σύσσωμου του πνευματικού κόσμου, με πρωτεργάτη τον μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό, απέτρεψε το μοιραίο.

Από τη νέα αυτή οδυνηρότατη εμπειρία προέκυψε το μοναδικό θεατρικό του έργο «Μπλοκ C». Ανέβηκε μετά την απελευθέρωση από το Εθνικό Θέατρο, σε σκηνοθεσία Πέλου Κατσέλη και πρωταγωνιστές τους Θάνο Κωτσόπουλο και Ιορδάνη Μαρίνο.

Στα τέλη του 1943 κυκλοφόρησε εξάλλου, το μυθιστόρημά του «Αιολική γη», το δημοφιλέστερο και περισσότερο μεταφρασμένο έργο του. Σπαρακτικό, γραμμένο από την οπτική ενός μικρού παιδιού, του Πέτρου -προσομοιάζει κατά πολύ με τον ίδιο-, αποτελεί έναν ύμνο για τον χαμένο παράδεισο των παιδικών του χρόνων, στην αγάπη για τη χαμένη πατρίδα, στους άρρηκτους δεσμούς της οικογένειας και ταυτόχρονα, συνολικά, ένα ακόμα χρονικό του ελληνισμού της Μικράς Ασίας πριν από την καταστροφή και την εκδίωξη.

Ο Βενέζης δημοσίευσε συλλογές διηγημάτων, μυθιστορήματα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις και ιστορικά έργα. Το 1957 εξελέγη ακαδημαϊκός στην έδρα της Λογοτεχνίας. Και από το 1958, στις σελίδες της «Ακροπόλεως», έγραφε εκ περιτροπής μαζί με τους Στρατή Μυριβήλη, Αγγελο Τερζάκη και Μ. Καραγάτση «Το μυθιστόρημα των τεσσάρων». Που επίσης έγινε, το 1981, τηλεοπτική σειρά, στην τότε ΥΕΝΕΔ. Είχε εκπομπή στο ραδιόφωνο, υψηλές θεσμικές θέσεις στο Εθνικό Θέατρο, την Εθνική Λυρική Σκηνή, το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.

«Ανεξερεύνητος»

Το πιο εντυπωσιακό ωστόσο είναι ότι 51 χρόνια μετά τον θάνατό του ο Ηλίας Βενέζης παραμένει τρόπον τινά «ανεξερεύνητος». Δεν έχει ακόμη συστηματικά μελετηθεί. Παραμένει ανέκδοτη η αλληλογραφία του, ενώ πρόσφατα δημοσιεύθηκε η εργογραφία των αυτοτελών εκδόσεών του. Τα άπειρα δημοσιεύματά του, οι επιφυλλίδες και οι ομιλίες του δεν έχουν καταγραφεί παρά ελάχιστα.

«Μετά τη Μεταπολίτευση οι ερευνητές ενδιαφέρονταν για τις ιδεολογίες. Ο πατέρας μου δεν ήταν της μόδας, δεν μπορούσε να τον οικειοποιηθεί εύκολα κάποιος ιδεολογικά. Για τους αριστερούς ήταν δεξιός και για τους δεξιούς αριστερός. Δεν ήταν τίποτε από τα δύο, ήταν ενάντιος στον πόλεμο», ήταν η εξήγηση που έδωσε σε μια εκδήλωση στη μνήμη του πατέρα της, το 2014, η κόρη του Αννα Βενέζη-Κοσμετάτου.

Πάντως, το αρχείο του πατέρα της το παραχώρησε στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Αλληλογραφία, ομιλίες στην Ακαδημία, εκδόσεις, μεταφράσεις, πλήρως ταξινομημένα και καταλογογραφημένα, περιμένουν τους ερευνητές να τα ανακαλύψουν. Ο Βενέζης είναι παρθένο τοπίο γι’ αυτούς.

Ο Ηλίας Βενέζης έφυγε από τη ζωή το 1973, νικημένος από καρκίνο του λάρυγγα. Ενταφιάστηκε, σύμφωνα με την επιθυμία του, σε έναν ανώνυμο τάφο στο νεκροταφείο του Μολύβου στη βόρεια Λέσβο, απέναντι από τα τουρκικά παράλια. Μόνο μια λέξη γράφεται στον τάφο: ΓΑΛΗΝΗ.

Ποια κινδυνεύουν

Δεν είναι λίγα τα σπίτια λογίων Ελλήνων που κινδυνεύουν. Ενα από αυτά, είναι του σπουδαίου λογοτέχνη Αγγελου Τερζάκη. Εχει κηρυχθεί προ ετών ιστορικό διατηρητέο μνημείο, όμως κινδυνεύει σήμερα με ολική κατάρρευση, καθώς ένα μέρος της στέγης και οι εσωτερικοί τοίχοι του, όπως υποστηρίζει ο γιος του Δημήτρης, έχουν ήδη καταρρεύσει. Και διαμαρτύρεται για καθυστερήσεις σχεδόν 30 χρόνων, των αναγκαίων προσπαθειών για τη διάσωση του σπιτιού, που βρίσκεται επί της ομώνυμης οδού, εντός του αρχαιολογικού χώρου του Ναυπλίου. Και ανήκει στο υπουργείο Πολιτισμού, αφού οι διαδικασίες απαλλοτρίωσής του ολοκληρώθηκαν το 2020.

Τον περασμένο Φεβρουάριο το υπουργείο Πολιτισμού είχε εγκρίνει την αποκατάσταση και αλλαγή χρήσης, με διαμόρφωση εκθεσιακών χώρων του κτιρίου, όπως και τη μελέτη συντήρησης δομικών υλικών και του διάκοσμου του. Το θέμα επανήλθε στην επικαιρότητα τον περασμένο Ιούλιο έπειτα από καταγγελίες πολιτών πως το ιστορικό μνημείο έχει μετατραπεί σε «βιτρίνα» καταστήματος, όπου εκτίθενται... μπλουζάκια και άλλα εμπορεύματα. Το υπουργείο Πολιτισμού, με ανακοίνωσή του, ανέφερε ότι πράγματι ιδιοκτήτης παρακείμενου καταστήματος τοποθετεί μπροστά στο κτίριο σταντ με ρούχα, τα οποία όμως, δεδομένης της κατάστασης του κτιρίου δεν προκαλούν εξωτερικά κάποια νέα φθορά σε αυτό.

Λειβαδίτη, Σουρή

Σε κίνδυνο βρίσκεται και το πατρικό σπίτι του Τάσου Λειβαδίτη. Το γεγονός ευαισθητοποίησε πέρυσι δύο ομογενειακούς φορείς, που ξεκίνησαν καμπάνια για τη διάσωσή του. Ο Σύλλογος «Hephaestus Wien - Österreichisch/Griechischer Integrationsverein» με έδρα τη Βιέννη και η Ελληνική Πολιτιστική Οργάνωση «Νόστος» της Αργεντινής, με έδρα το Μπουένος Αϊρες. Απηύθυναν έκκληση στους αρμόδιους φορείς για τη λήψη άμεσων μέτρων «ώστε να μην εξαφανιστεί ένα ακόμα μνημείο, δείγμα κτίσματος του περασμένου αιώνα και χώρος μνήμης ενός μεγάλου ποιητή και του έργου του, στην καρδιά της Αθήνας».

Στόχος, το κτίριο να μετατραπεί στο «Μουσείο Τάσου Λειβαδίτη», όπου θα στεγαστούν βιβλία, χειρόγραφα, προσωπικά αντικείμενα, φωτογραφίες, δίσκοι μελοποιημένων ποιημάτων του από σημαντικούς Ελληνες συνθέτες και άλλο πληροφοριακό υλικό για τη ζωή και το έργο του.

Είχε προηγηθεί έπειτα από επίπονες προσπάθειες το 2007 ο χαρακτηρισμός από το υπουργείο Πολιτισμού ως μνημείων των κτισμάτων επί της οδού Λεωνίδου 70 & 74, καθώς και του μαντρότοιχου στον αριθμό 72.

Σε αξιοθρήνητη κατάσταση βρίσκεται η πάλαι ποτέ θερινή κατοικία-έπαυλη του σπουδαιότερου σατιρικού ποιητή της νεότερης ελληνικής ιστορίας, του Γεωργίου Σουρή, στην οδό Θρασύβουλου Ζαΐμη 18, στο Νέο Φάληρο. Στο εν λόγω διώροφο αρχοντικό και τον κήπο του διαδραματίστηκαν οι αξέχαστες συναθροίσεις του «φιλολογικού σαλονιού» του Σουρή, όπου ιδίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες συνέρρεαν τεράστιες προσωπικότητες της εποχής, όπως οι Παλαμάς, Πολέμης, Νιρβάνας, Στρατήγης, Καρκαβίτσας, Δροσίνης κ.ά.

Το κτίριο χτίστηκε από τον τοπικό εργολάβο Δηλαβέρη, βασισμένο σε αρχιτεκτονικά σχέδια του στρατιωτικού μηχανικού και αρχιτέκτονα Αναστάσιου Θεοφιλά. Βρίσκεται σήμερα σε κατάσταση πλήρους εγκατάλειψης, λεηλατημένο, αφημένο επί δεκαετίες στο έλεος του χρόνου.

Φέρεται ως ιδιοκτησία των Peter και Rene Traufer και χαρακτηρίστηκε ως διατηρητέο μόλις στις 21 Οκτωβρίου 2019. Μάλιστα, οι φερόμενοι ως ιδιοκτήτες είχαν αιτηθεί την κατεδάφισή του τον Ιανουάριο του 2018!

Κατεδάφιση

Το σπίτι όπου ο Μενέλαος Λουντέμης σπουδαίος Ελληνας λογοτέχνης πέρασε τα παιδικά του χρόνια, στον Εξαπλάτανο της Αλμωπίας, το 2015 ήταν ετοιμόρροπο. Είχε αφεθεί σε πλήρη εγκατάλειψη, εκτεθειμένο στον χρόνο και τις καιρικές συνθήκες.

Η αρμόδια επιτροπή της Περιφερειακής Ενότητας Πέλλας το έκρινε τότε επικίνδυνο για την ασφάλεια περιοίκων και διερχομένων και εισηγήθηκε την άμεση κατεδάφισή του. Υπήρξαν μόνο λεκτικές αντιδράσεις. 30 χρόνια πριν είχε χαρακτηριστεί, με Προεδρικό Διάταγμα, ως διατηρητέο. Το σπίτι κατεδαφίστηκε τελικά, με τον δήμο να υποστηρίζει ότι έγινε με πρωτοβουλία μιας πλευράς των κληρονόμων του.

Η νεοκλασική διώροφη κατοικία με εσωτερική αυλή και εξωτερική πέτρινη σκάλα στην οδό Οικονόμου 30 στα Εξάρχεια σήμερα ρημάζει. Σε αυτήν έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του ο σημαντικός ποιητής Ναπολέοντας Λαπαθιώτης και σε αυτή βρήκε τραγικό θάνατο όταν αυτοπυροβολήθηκε στις 8 Ιανουαρίου του 1944. Επρόκειτο για ένα ιδιαίτερα αριστοκρατικό σπίτι, που εντυπωσίαζε και για τη μεγαλοπρεπή επίπλωση, τις μεγάλες έως το ταβάνι βιβλιοθήκες με ομοιόμορφο ντύσιμο όλων των βιβλίων και τα δύο δωμάτια-γραφεία: του στρατηγού Λεωνίδα Λαπαθιώτη και του Ναπολέοντα.

Αυθαίρετο γκρέμισμα

Την ανικανότητα και απερίγραπτη αδιαφορία του κράτους αξιοποίησαν οι άνθρωποι του Συλλόγου Οικιστών (αυθαιρέτων) στην παραλία των Λεχαινών Ηλείας, για να προχωρήσουν, τον Ιούλιο του 2011, στο γκρέμισμα του παραλιακού σπιτιού του Ανδρέα Καρκαβίτσα. Υποστηρίζοντας ότι επρόκειτο για ένα ερείπιο - εστία μόλυνσης για την περιοχή τους.

Η ενέργεια προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων στην τοπική κοινωνία, με φορείς να προχωρούν σε ανακοίνωση διαμαρτυρίας καταγγέλλοντας την ενέργεια ως αυθαίρετη. Είχε χτιστεί προ πολλών ετών, από τον επίσης γνωστό συγγραφέα και αδελφό του Ανδρέα, Κώστα Καρκαβίτσα, ευεργέτη του Δήμου Λεχαινών.

Θλιβερή εικόνα παρουσιάζει το τελευταίο σπίτι του συγγραφέα Κώστα Ταχτσή. Μια μονοκατοικία στον Κολωνό, στην οδό Τυρνάβου, την οποία είχε αγοράσει έναν χρόνο πριν τη στυγερή πλην ανεξιχνίαστη δολοφονία του, τον Αύγουστο του 1988.

Επί 36 χρόνια, κλειστό και ασυντήρητο, εγκαταλειμμένο στην τύχη και τη φθορά του χρόνου, λέγεται ότι πουλήθηκε κάποια στιγμή από τους κληρονόμους του, αλλά παραμένει ζωντανό ερείπιο. Ισως γιατί κουβαλάει τις μνήμες μιας δολοφονίας...

Ενα σπίτι που πάντως γλιτώνει την καταστροφή, αν και φλέρταρε με έντονα με αυτήν, είναι του Αλέξανδρου Σούτσου, στη Σταδίου 47. Ο Σούτσος ήταν ένας απόλυτος γνώστης της πολιτικής οικονομίας, δημοσίευσε πολλές μελέτες του, ενώ υπήρξε σημαντικός μελετητής των αρχαίων συγγραφέων. Μία προσωπικότητα των ελληνικών γραμμάτων του 19ου αιώνα, ευεργέτης των εικαστικών τεχνών.

Το νεοκλασικό, με ρίζες στον 19ο αιώνα, παρουσίασε σοβαρά στατικά προβλήματα εδώ και δεκαετίες, γι’ αυτό και σταδιακά εγκαταλείφθηκε κάθε χρήση του. Την Πρωτομαγιά του 2020 μια πυρκαγιά παραλίγο να το εξαφανίσει από τον χάρτη. Υπέστη αρκετές, ευτυχώς όχι ανεπανόρθωτες, ζημιές.

Αυτό οδήγησε στο να προχωρήσει τελικά το σχέδιο για τη μετατροπή του σε νέα έδρα του ταλαιπωρημένου Θεατρικού Μουσείου. Μετά την πλήρη αποκατάστασή του θα στεγάσει μέρος της πλούσιας κληρονομιάς του, το πολύτιμο Αρχείο και την προστατευόμενη Θεατρική Βιβλιοθήκη του.

Αυτά που διασώθηκαν

Στον αντίποδα, πολλά σπίτια Ελλήνων ανθρώπων του λόγου και των τεχνών της νεότερης ελληνικής ιστορίας έχουν διασωθεί. Κάποια εξ αυτών για διάφορους λόγους παραμένουν κλειστά, μη επισκέψιμα για το ευρύ κοινό. Αλλα όμως, όχι μόνο διασώθηκαν, αλλά και ανακαινίστηκαν με έξοδα της Πολιτείας ή φορέων είτε από κληροδοτήματα των κατόχων τους ή δωρεές τρίτων και έχουν αποδοθεί ως μουσεία ή απλοί εκθεσιακοί χώροι. Σε κάθε περίπτωση κρίσιμα συστατικά της πολιτιστικής κληρονομιάς της πατρίδας μας. Δεν είναι λίγα δε εκείνα που λειτουργούν σαν κυψέλες νέας πολιτιστικής δημιουργίας και παραγωγής.

Ανάμεσά τους το σπίτι που μεγάλωσε, έζησε και πέθανε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Χτίστηκε το 1860, κοντά στο κέντρο της πόλης της Σκιάθου. Χαρακτηρίστηκε από το υπουργείο Πολιτισμού το 1965 ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία. Το 1990 πραγματοποιήθηκαν εργασίες επισκευής και στερέωσης του κτιρίου. Σήμερα λειτουργεί ως μουσείο, παραμένει διαμορφωμένο όπως ήταν έως τις τελευταίες στιγμές του μεγάλου διηγηματογράφου. Ο όροφος του σπιτιού διατηρείται ως η κατοικία με αυθεντικά έπιπλα και αντικείμενα της εποχής, ενώ το ισόγειο λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος παλαιών και νέων εκδόσεων του Παπαδιαμάντη.

Ακόμη, στη Σαλαμίνα, διασώζεται ένα από τα σπίτια του Αγγελου Σικελιανού. Δίπλα στη θάλασσα, καταφύγιο του εξαιρετικού ποιητή τα τελευταία και πιο δύσκολα χρόνια της ζωής του. Ρήμαζε για χρόνια, όμως το παρέδωσε αποκαταστημένο στις τοπικές αρχές η Εφορεία Νεότερων Μνημείων Αττικής το 2006. Επιθυμία της Αννας Σικελιανού. Παράλληλα, στη διώροφη κατοικία του ζεύγους στους Δελφούς, σε μια εξαιρετικά προνομιακή θέση της περιοχής, πολύ κοντά στον αρχαιολογικό χώρο, στεγάζεται σήμερα το Μουσείο Δελφικών Εορτών. Χτίστηκε μεταξύ 1924-1926.

Τη δεκαετία του ‘60 απαλλοτριώθηκε υπέρ του ΕΟΤ και το 1985 το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών ανέλαβε την αποκατάστασή του στην αρχική του μορφή. Λειτούργησε από το 1991 έως το 2011. Τελικά παραχωρήθηκε στον Δήμο Δελφών, στον οποίο το Κέντρο δάνεισε αντικείμενα της συλλογής του ώστε να επαναλειτουργήσει ως Μουσείο Δελφικών Εορτών υπό τη δική του εποπτεία πλέον.

Στο Μαρούσι εξάλλου, στην οδό Πλουτάρχου 28, λειτουργεί ως μουσείο το σπίτι και εργαστήριο του σπουδαίου ζωγράφου Γιάννη Τσαρούχη. Ιδρύοντας το ομώνυμο ίδρυμά του, το 1981, ο Τσαρούχης μετέτρεψε τον πρώτο όροφο και το δώμα σε εκθεσιακούς χώρους για τα έργα του. Το ονόμασε Μουσείο Αμαρουσίου και διοργάνωνε τις εκθέσεις που γίνονταν σε αυτό. Αφησε ένα πλούσιο και σημαντικό φωτογραφικό αρχείο και βασισμένο σε αυτό, το ίδρυμα παρουσιάζει μια αναβίωση του εργαστηρίου του. Διέκοψε τη λειτουργία του για ένα διάστημα, αλλά επαναλειτουργεί από τον Μάρτιο του 2018 και συνεχίζει.

Επίσης το σπίτι που γεννήθηκε ο μυθιστοριογράφος και ποιητής Κώστας Κρυστάλλης, στο απομακρυσμένο ορεινό χωριό Συρράκο στα Τζουμέρκα, το 1868, λειτουργεί από το 1997 ως μουσείο του συγγραφέα και τοπικής λαογραφίας, διαθέτοντας και βιβλιοθήκη. Δωρεά του εμπόρου από το Συρράκο -που έζησε στο Παρίσι- Γιώργου Μπούντα, που το αγόρασε το 1950. Ο πρόωρος θάνατος από φυματίωση, το 1894, σε ηλικία μόλις 26 ετών, εμπόδισε τον Κρυστάλλη να δει την πατρίδα του ελεύθερη, το 1912, όμως η παρακαταθήκη του, ένας μεγάλος πλούτος πεζογραφίας και ποίησης, παραμένει επίκαιρη.

Ενα ακόμη σπουδαίο μουσείο γεννιέται αυτή την περίοδο στην Καστροπολιτεία της Μονεμβασιάς. Τον περασμένο Φεβρουάριο εγκρίθηκαν ομόφωνα η μουσειολογική και η μουσειογραφική μελέτη για το σπίτι του ποιητή Γιάννη Ρίτσου. Σε αυτό έζησε τα παιδικά του χρόνια. Γίνεται τώρα μουσειακός χώρος προκειμένου να ανασυνθέσει τη ζωή και το έργο του μεγάλου ποιητή μέσα από τα προσωπικά και κοινωνικά βιώματα που διαμόρφωσαν την προσωπικότητά του και έγιναν πηγή έμπνευσης, δημιουργίας και διεθνούς αναγνώρισης.

Μουσείο Ελύτη

Σε μουσείο μετατρέπεται και το σπίτι του άλλου νομπελίστα ποιητή μας, του Οδυσσέα Ελύτη στην Πλάκα, για να φιλοξενήσει το πολύτιμο αρχειακό υλικό και να διαφυλάξει το έργο του. Για το κτίριο σχεδιάστηκαν χώροι για την έκθεση, αλλά και τη φύλαξη του Αρχείου Ελύτη, όπως και για το σπουδαίο οπτικό υλικό, το οποίο προβάλλει το πολυποίκιλο έργο και την ίδια τη ζωή του. Ακόμη, η οικία Νιρβάνα στη Σκόπελο αναβιώνει και το επόμενο διάστημα θα ανοίξει τις πύλες της στο κοινό.

Το κτίριο επισκευάστηκε και μετασκευάστηκε σε εκθετήριο της ιστορίας της πόλης της Σκοπέλου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα με ευθύνη του υπουργείου Πολιτισμού. Στο σπίτι αυτό πέρασε τα παιδικά του χρόνια ο Παύλος Νιρβάνας, που καταγόταν από το νησί. Χτισμένο στο κέντρο του παραδοσιακού οικισμού της Σκοπέλου, στη συνοικία του Αγίου Ιωάννη, με θέα την αμφιθεατρική Χώρα και το γραφικό λιμάνι της Σκοπέλου.

Επίσης, η τελευταία οικία του Κωστή Παλαμά, που βρίσκεται στην Αθήνα στην οδό Περιάνδρου 5 στην Πλάκα, με θέα τους Στύλους του Ολυμπίου Διός. Διώροφο κτίριο, οικοδομήθηκε στη δεκαετία 1920-30, με χαρακτηριστικά νεοκλασικού αστικού σπιτιού του Μεσοπολέμου. Εκεί μετακόμισε ο Παλαμάς το 1935, μετά την έξωσή του από την προηγούμενη κατοικία του στην οδό Ασκληπιού 3, κατεδαφισμένη σήμερα, όπου είχε ζήσει περισσότερα από σαράντα χρόνια. Στο σπίτι της Πλάκας, ο Παλαμάς άφησε την τελευταία του πνοή, εν μέσω γερμανικής κατοχής, στις 27 Φεβρουαρίου 1943. Σήμερα, έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο.