Καλλιμάρμαρο Παναθηναϊκό Στάδιο: Τα μυστικά μιας διαδρομής 2.353 χρόνων

Στέκει αγέρωχο στο κέντρο της Αθήνας, δίπλα στο Ζάππειο, στις παρυφές του λόφου του Αρδηττού. Ενα μοναδικό μνημείο, ζωντανό σύμβολο της αρχαίας κληρονομιάς του ελληνικού αθλητισμού και πολιτισμού, το Καλλιμάρμαρο Παναθηναϊκό Στάδιο ή απλά Καλλιμάρμαρο αποτελεί ένα πραγματικό κόσμημα της αθλητικής και ολυμπιακής ιστορίας της Ελλάδας με παγκόσμια ακτινοβολία.

Ενα επιβλητικό στάδιο, με ιστορία 2.353 ετών, που στο λευκό αττικό του μάρμαρο με λαμπρότητα συνυπάρχουν μοναδικά το ελληνικό αθλητικό και ολυμπιακό πνεύμα που πηγάζει από τα βάθη των αιώνων και φτάνει μέχρι την αναβίωση των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων με την ιστορία του πολιτισμού και το σημερινό πολιτιστικό γίγνεσθαι της χώρας μας. Πανανθρώπινο σύμβολο συμφιλίωσης των λαών καθώς φιλοξένησε τους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες το 1896 και έκτοτε παραμένει παγκόσμιος φάρος ειρήνης, φιλίας και του ευ αγωνίζεσθαι.

Τόπος μνήμης και τιμής

Μέσα στον Σεπτέμβριο στο Καλλιμάρμαρο Παναθηναϊκό Στάδιο οι τυχεροί βίωσαν μοναδικές στιγμές. Πρώτα στην εκδήλωση «Αθήνα, 20 χρόνια μετά», χιλιάδες θεατές ξανάζησαν τις ένδοξες στιγμές των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, καθώς και τον αλησμόνητο θρίαμβο της εθνικής ομάδας ποδοσφαίρου στο Euro 2004, όταν ένα εκατομμύριο άνθρωποι «γκρέμισαν τα τείχη» για να υποδεχθούν τους νικητές στο Καλλιμάρμαρο, όπως συνέβαινε στην αρχαία Ελλάδα με τους ολυμπιονίκες. Αλλά θυμήθηκαν και τις πρόσφατες μεγάλες ελληνικές επιτυχίες στους Ολυμπιακούς και Παραολυμπιακούς Αγώνες του Παρισιού.

Το Καλλιμάρμαρο Παναθηναϊκό Στάδιο είναι και ένας τόπος απόδοσης τιμής και μνήμης. Για όσους ίσως να το λησμονούν, είναι το αρχαιότερο σε λειτουργία στάδιο στον κόσμο. Ξεκίνησε να χτίζεται το 338 π.Χ. και εγκαινιάστηκε το 329 π.Χ. Στον ίδιο χώρο βρίσκεται το σύγχρονο, που ανακατασκευάστηκε τον 19ο αιώνα. Είναι το μοναδικό στο οποίο έχουν διεξαχθεί τρεις Ολυμπιακοί Αγώνες: αυτοί του 1896, που σηματοδότησαν την επαναβίωση του θεσμού, η Μεσολυμπιάδα του 1906 και το αγώνισμα της τοξοβολίας, όπως και ο τερματισμός του μαραθωνίου δρόμου στη διοργάνωση του 2004.

Πριν από 15 βράδια το Καλλιμάρμαρο «φόρεσε τα πράσινά του» γιορτάζοντας την, έστω και πρόσκαιρη, επιστροφή του μπάσκετ στο τερέν του. Διεξήχθησαν οι αγώνες του τουρνουά «Παύλος Γιαννακόπουλος», προς τιμήν του αείμνηστου ηγέτη του μπασκετικού Παναθηναϊκού, με 45.000 θεατές να χειροκροτούν τις προσπάθειες τεσσάρων σπουδαίων ομάδων (ΠΑΟ, Παρτιζάν Βελιγραδίου, Αναντολού Εφές, Μακάμπι Τελ Αβίβ) και το άθλημα να αναβιώνει ένδοξες μνήμες του παρελθόντος.

Στο Καλλιμάρμαρο γράφτηκε τον Απρίλιο του 1968 μια χρυσή σελίδα του ελληνικού αθλητισμού, με την ΑΕΚ να γίνεται η πρώτη ελληνική ομάδα που κατακτούσε ευρωπαϊκό τίτλο. Τότε το Παναθηναϊκό Στάδιο υποδέχτηκε 80.000 θεατές, ένα απίστευτο παγκόσμιο ρεκόρ για αγώνα μπάσκετ. Ακόμη, νωρίτερα, στις αρχές του μήνα, πολλές χιλιάδες κόσμου τίμησαν και απόλαυσαν μια ανεπανάληπτη μουσική βραδιά αφιερωμένη στον σπουδαίο στιχουργό Λευτέρη Παπαδόπουλο, με συμμετοχή κορυφαίων ερμηνευτών.

Την περασμένη εβδομάδα επίσης φιλοξένησε την τελετή έναρξης του First Global Challenge 2024, τον παγκόσμιο διαγωνισμό ρομποτικής, Τεχνητής Νοημοσύνης, έρευνας και καινοτομίας με συμμετοχή 3.000 μαθητών από 198 χώρες.

Κοινή συνισταμένη όλων αυτών; Το Καλλιμάρμαρο παραμένει ζωντανό κύτταρο αθλητισμού και πολιτισμού και προχωρεί ακάθεκτο στη νέα εποχή. Πάντα υπό την ευθύνη της Ελληνικής Ολυμπιακής Επιτροπής (ΕΟΕ), που ανταποκρίνεται σε προτάσεις για events που προάγουν τον αθλητισμό, το ολυμπιακό πνεύμα, την πολιτιστική δημιουργία. Με μετρημένες στον αριθμό εκδηλώσεις ποιότητας που γίνονται μαγνήτης για τους πολίτες όλων των γενεών.

Η ιστορία

Το αρχαίο στάδιο κατασκευάστηκε στο κοίλωμα μεταξύ των λόφων Αγρας και Αρδηττού από τον ρήτορα και πολιτικό Λυκούργο, οικονομικό διαχειριστή και αρμόδιο για την εκτέλεση δημόσιων έργων της Αθήνας. Η έκταση ανήκε στον Δανεία, που την παραχώρησε στον δήμο. Στο Στάδιο τελούνταν οι αθλητικοί αγώνες των Μεγάλων Παναθηναίων. Το σχήμα του ήταν ορθογώνιο με χωμάτινες πλευρές και είσοδο στενή στη βόρεια πλευρά. Οι θεατές κάθονταν στο χώμα, στις πλαγιές των δύο λόφων. Το όνομα «στάδιο» οφείλεται στην ομώνυμη μονάδα μήκους που χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα και ισοδυναμούσε με περίπου 185 μέτρα. Δεν είχε πρόπυλο. Μπροστά του κυλούσε ο Ιλισός, σήμερα υπογειοποιημένος. Η μορφή αυτή του Σταδίου διατηρήθηκε έως τον 2ο αιώνα μ.Χ. Κατά την περίοδο της ρωμαϊκής κυριαρχίας, σε αυτό έγιναν σημαντικά έργα ανοικοδόμησης με λευκό μάρμαρο. Τα χρηματοδότησε ο ρήτορας και πολιτικός Ηρώδης, γιος του Αττικού. Διήρκεσαν τέσσερα χρόνια (140-143 μ.Χ.).

Η νέα μορφή του ήταν πεταλόσχημη, με σφενδόνη και πρόπυλο, χαρακτηριστικό σχήμα των ρωμαϊκών σταδίων. Οι θέσεις των θεατών έγιναν μαρμάρινες από πεντελικό μάρμαρο, χωρισμένες σε δύο διαζώματα, με 23 σειρές καθισμάτων. Στο κέντρο της σφενδόνης υπήρχε μία σειρά πολυτελών καθισμάτων-θρόνων για τους επισήμους και τους κριτές. Στην κύρια είσοδο χτίστηκαν μεγαλοπρεπή προπύλαια. Ο χώρος διακοσμήθηκε με περίτεχνα αγάλματα. Επίσης, κατασκευάστηκε τρίτοξη μαρμάρινη γέφυρα ενώνοντας τις όχθες του Ιλισού. Η χωρητικότητά του έφτασε στους 50.000 θεατές.

Η «Τρύπα της Μοίρας»

Στην ανατολική πλευρά του ημικυκλίου της σφενδόνης, μία υπόγεια δίοδος οδηγούσε στο πίσω μέρος του Σταδίου. Χρησίμευε για είσοδο και έξοδο αγωνιζομένων και κριτών, αργότερα και των άγριων θηρίων, όταν επρόκειτο για θηριομαχίες που διεξάγονταν επί ρωμαϊκής περιόδου. Μήκους 57 μέτρων και πλάτους 4 μέτρων είναι το μοναδικό κομμάτι του αρχαίου σταδίου που διατηρείται σήμερα.

Στην εποχή του Μεσαίωνα κυριαρχούσαν φήμες ότι μέσα στη στοά υπήρχαν μαγικές δυνάμεις και κατοικούσαν οι Τρεις Μοίρες. Εξ αυτού ονομάστηκε «Τρύπα της Μοίρας». Λέγεται ότι εκεί γίνονταν τελετουργίες και προσφορές από Αθηναίες που πίστευαν ότι με τη βοήθεια των «αόρατων δυνάμεων» θα έβρισκαν σύζυγο ή θα είχαν ευτυχισμένη οικογενειακή ζωή.
Στην κορυφή του λόφου του Αρδηττού, στη δεξιά είσοδο του Σταδίου, χτίστηκε ο ναός της θεάς Τύχης. Τα ίχνη της υποδομής της κλίμακας που οδηγούσε στον ναό υπάρχουν και σήμερα. Στην κορυφή είναι ορατή μια εντυπωσιακή κατασκευή από λίθους και ισχυρό κονίαμα ύψους 15 μέτρων. Στον μικρό ιωνικό ναό υπήρχε το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς. Πρώτη ιέρειά της ήταν η σύζυγος του Ηρώδη, Ρήγιλλα.

Αριστερά της εισόδου, σε περίοπτη θέση πάνω στον λόφο, θάφτηκε ο Ηρώδης. Στην εξωτερική, ανατολική πλευρά του Σταδίου υπάρχει μια ιδιαίτερα επιμελημένη σαρκοφάγος. Βρέθηκε το 1904 από τον Ανδρέα Σκιά. Στο εσωτερικό της υπήρχε σκελετός τοποθετημένος σε λάρνακα από μολύβι, ενώ στον περιβάλλοντα τοίχο ένα μαρμάρινο βάθρο φέρει την επιγραφή «ήρωι τω Μαραθωνίω». Στοιχεία που έπεισαν ορισμένους μελετητές ότι πρόκειται για το ταφικό μνημείο του Ηρώδη. Μετά την επικράτηση του χριστιανισμού ο χώρος εγκαταλείφθηκε και ερημώθηκε. Το 1870 ένα μεγάλο τμήμα του ξανάρθε στην επιφάνεια στις ανασκαφές του Ερνέστο Τσίλερ. Δέκα χρόνια νωρίτερα, ωστόσο, είχαν διοργανωθεί από τον Ευάγγελο Ζάππα τα Ζάππεια Ολύμπια, καθώς και εθνικές βιομηχανικές και γεωργικές εκθέσεις. Δύο από τις τέσσερις Ζάππειες Ολυμπιάδες (1870, 1875) διοργανώθηκαν στο Στάδιο. Ο Ζάππας επιθυμούσε την ανακατασκευή του με λίθινα ειδώλια, όμως η δαπάνη ήταν απαγορευτικά υψηλή.

Η σημερινή μορφή

Η ανακατασκευή υλοποιήθηκε το 1896, με αφορμή την αναβίωση των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων και την πρώτη διοργάνωσή τους στην Αθήνα, ιδέα του Γάλλου βαρόνου Πιερ ντε Κουμπερτέν, που έγινε πράξη με τη συμβολή του Ελληνα λόγιου Δημητρίου Βικέλα. Ωστόσο, χωρίς την αποφασιστική οικονομική συμβολή του σπουδαίου ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ, οι Αγώνες αυτοί δεν θα γίνονταν ποτέ.

Το σχέδιο ανακατασκευής του Σταδίου συντάχθηκε από τον αρχιτέκτονα Αναστάσιο Μεταξά. Για τη διαμόρφωση του στίβου κλήθηκε στην Αθήνα ο Αγγλος ειδικός τεχνικός, Τσαρλς Πέρι. Δούλεψαν πάνω από 500 εργάτες. Χρησιμοποιήθηκε λευκό πεντελικό μάρμαρο, το καλύτερο. Γι’ αυτό και η ονομασία «Καλλιμάρμαρο».

Η Επιτροπή των Αγώνων για να τιμήσει τον Αβέρωφ ανήγειρε ανδριάντα, έργο του γλύπτη Γεωργίου Βρούτου, που τοποθετήθηκε στη δεξιά πλευρά της εισόδου του Σταδίου. Μέχρι την έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων είχαν καλυφθεί από μάρμαρο μόνο οι 4 πρώτες σειρές. Οι υπόλοιπες κερκίδες ήταν ξύλινες. Βάφτηκαν λευκές για να υπάρξει χρωματική ομοιομορφία.

Οι εργασίες στο Στάδιο συνεχίστηκαν μετά το τέλος των Αγώνων. Ολοκληρώθηκαν το 1906, χρονιά της Μεσοολυμπιάδας.

Μια ιδιαίτερα επιμήκης κατασκευή στην κορυφή του λόφου της Αγρας, σήμερα ελάχιστα ορατή, ήταν το κτίσμα στο οποίο τοποθετούσαν οι Αθηναίοι το ιερό πλοίο που μετέφερε το πέπλο της θεάς Αθηνάς κατά την Πομπή των Παναθηναίων. Είχε κατασκευαστεί κρυφός μηχανισμός για την άνοδο του πλοίου στον λόφο. Επίσης, εκεί όπου βρίσκεται το κτίριο των χώρων υγιεινής (υπώρειες του Αρδηττού) υπήρχε ένα αρχαίο νεκροταφείο. Το έφεραν στο φως οι εργασίες συντήρησης του Σταδίου για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004. Ανασκάφηκαν 31 τάφοι διαφόρων ειδών, χρονολογούμενοι από τον 3ο-4ο αιώνα μ.Χ.

Οι Αγώνες του 1896

Στη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896 το Καλλιμάρμαρο έζησε πρωτόγνωρες στιγμές δόξας, ενθουσιασμού και συγκίνησης. Ακούστηκε για πρώτη φορά και ο Ολυμπιακός Υμνος σε στίχους Κωστή Παλαμά και μελοποίηση Σπύρου Σαμαρά. Κορυφαία στιγμή, ο τερματισμός στο Στάδιο του θρυλικού Σπύρου Λούη, νικητή στον μαραθώνιο.

Πέρα από τις αθλητικές διοργανώσεις που ακολούθησαν στις επόμενες δεκαετίες, το Στάδιο αποτέλεσε και επίκεντρο πολιτιστικής δραστηριότητας.

Παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας όπως «Αντιγόνη» (1905), «Εκάβη» (1927), όπερας όπως η «Αΐντα» του Βέρντι (1916), συναυλίες όπως το Φεστιβάλ Rock in Athens (1985), του Βαγγέλη Παπαθανασίου (1997), αλλά και του Χοσέ Καρέρας (2007), του διδύμου Καρέρας - Πλάθιντο Ντομίνγκο πριν από μόλις δύο μήνες, ιστορικές συναυλίες για τον Μίκη Θεοδωράκη (2019) κ.ά.

Το ρεκόρ θεατών

Ο μπασκετικός ΠΑΟ επέστρεψε πριν από μερικές ημέρες στο Παναθηναϊκό Στάδιο μετά από 42 ολόκληρα χρόνια. Ο τελευταίος αγώνας ήταν στις 18 Ιουνίου του 1982, όταν αναμετρήθηκαν ΠΑΟ και ΑΕΚ στον ημιτελικό του Κυπέλλου Ελλάδας, με τους πράσινους να κερδίζουν με 109-80.

Προηγήθηκαν 60 χρόνια, όπου γίνονταν τακτικά αγώνες, αλλά το απόγειο της δόξας του στο μπάσκετ το Στάδιο το γνώρισε κυρίως τη δεκαετία του ’60, αλλά και του ’70. Αποκορύφωμα ο τελικός του τότε Ευρωπαϊκού Κυπέλλου στις 4 Απριλίου του 1968, με τη θρυλική ΑΕΚ, των Αμερικάνου, Τρόντζου, Ζούπα κ.ά. να κερδίζει με 89-82 τη Σλάβια Πράγας, κατακτώντας τον πρώτο ευρωπαϊκό τίτλο για ελληνική ομάδα σε όλα τα σπορ.

Είχαν προηγηθεί, αλλά και ακολούθησαν και άλλα τεράστια ευρωπαϊκά ματς. Οπως στις 6 Μαρτίου του 1969 η νίκη, με μηδενισμό, του ΠΑΟ επί της Φιντές Νάπολι, για την ίδια διοργάνωση, που έδωσε την πρόκριση στην ελληνική ομάδα για τον ημιτελικό γύρο. Ενα παιχνίδι που το πραγματικό σκορ στο ημίχρονο ήταν 39-17 υπέρ του ΠΑΟ, αλλά ο φωτεινός πίνακας έγραφε το εκπληκτικό... 51-16. Το σκορ διορθώθηκε, αλλά η Φιντές δεν ξαναβγήκε στο γήπεδο. Ο παρών, πανίσχυρος άνδρας της διεθνούς ομοσπονδίας της FIBA, Τζόουνς, δικαίωσε τον ΠΑΟ.

Αλησμόνητα όμως είναι και τα γεγονότα που συνέβησαν σε παιχνίδια για το ελληνικό πρωτάθλημα. Λίγες ημέρες αργότερα, ΠΑΟ και ΑΕΚ αναμετρήθηκαν στην τελευταία αγωνιστική του πρωταθλήματος. Οποιος κέρδιζε, κατακτούσε τον τίτλο. Μετά από έναν άκρως επεισοδιακό αγώνα, ο ΠΑΟ κέρδισε με 85-80 στην παράταση. Λεπτομέρεια: εν μέσω καταρρακτώδους βροχής (!).

Αργότερα, στο πάνθεον των σπουδαίων αγώνων μπάσκετ στο Καλλιμάρμαρο θα προστεθεί η νίκη σε φιλικό αγώνα της Εθνικής επί εκείνης των ΗΠΑ στις 24 Μαΐου του 1977, αν και οι Αμερικανοί είχαν παραταχθεί με την κολεγιακή τους ομάδα.

Η Ολυμπιακή Ημέρα

Το 1947 και ενώ η χώρα μόλις είχε βγει από την Κατοχή, αλλά βίωνε τον ολέθριο Εμφύλιο, η ΕΟΕ (όπως ονομαζόταν η Επιτροπή Ολυμπιακών Αγώνων), σε μια προσπάθεια να τονώσει το ενδιαφέρον των νέων για τον αθλητισμό, αποφάσισε να καθιερώσει τον εορτασμό της Ολυμπιακής Ημέρας. Ορισε δε την ημερομηνία έναρξης των Αγώνων του 1896, δηλαδή την 6η Απριλίου (με το νέο ημερολόγιο) και έδρα πάντα το Παναθηναϊκό Στάδιο και εισηγήθηκε στη Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή την παγκόσμια καθιέρωση του εορτασμού. Η ΔΟΕ αποδέχτηκε την πρόταση επί της ουσίας της, όμως όρισε ως ημερομηνία εορτασμού την 23η Ιουνίου, ημέρα ίδρυσής της το 1894 και ανάθεσης των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα. Η Ελληνική Επιτροπή προχώρησε στην υλοποίηση της αρχικής της απόφασης. Ακολούθησαν πολλοί εορτασμοί.

Σταδιακά περιελήφθη πληθώρα αγώνων επίδειξης σε διάφορα ολυμπιακά αθλήματα: στίβος, πάλη, πυγμαχία, άρση βαρών, ξιφασκία, παρέλαση και γυμναστικές επιδείξεις με συμμετοχή μαθητών των σχολείων της Αττικής. Αργότερα ο θεσμός παρήκμασε και το 1980 έκλεισε τον κύκλο του. Το Καλλιμάρμαρο από το 1896 είναι ο τόπος τερματισμού των μαραθωνίων, που πραγματοποιούνται στην κλασική διαδρομή. Μια διαδρομή 42.195 μέτρων, με εκκίνηση τον Μαραθώνα, στα βήματα που έτρεξε ο Φειδιππίδης τον Σεπτέμβριο του 490 π.Χ., από το πεδίο της μάχης μέχρι την Αθήνα για να ανακοινώσει τη νίκη κατά των Περσών. Πρόλαβε να φωνάξει «Νενικήκαμεν» και στη συνέχεια, εξαντλημένος, έπεσε νεκρός. Ο πρώτος μαραθώνιος στην κλασική διαδρομή πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 10 Μαρτίου του 1896. Ακολούθησαν ο προκριματικός και ο ολυμπιακός αγώνας.

Στον τελευταίο, την Παρασκευή 29 Μαρτίου, θριάμβευσε ο Λούης. Από τον Οκτώβριο του 1955 και ανά διετία έως το 1967 καθιερώθηκε ο διεθνής μαραθώνιος στην κλασική διαδρομή. Από το 1967 έγινε ετήσιος και μεταφέρθηκε στις 6 Απριλίου, στο πλαίσιο του εορτασμού της Ολυμπιακής Ημέρας. Από το 1972 η διοργάνωση ξεκίνησε να διεξάγεται δύο φορές τον χρόνο: μία τον Απρίλιο, μία τον Οκτώβριο. Η δεύτερη πρόβλεπε ελεύθερη συμμετοχή και μη αθλητών. Διοργάνωση-προπομπός του σύγχρονου Κλασικού Μαραθωνίου Αθήνας «Γρηγόρης Λαμπράκης», που καθιερώθηκε από το 1983.

Οι γκρίζες στιγμές

Δυστυχώς, το αθλητικό αυτό κομψοτέχνημα, στην πολύχρονη ιστορία του, εκτός από τη δόξα που το περιβάλλει, τις μεγάλες στιγμές που έχει προσφέρει και τις προσωπικότητες που έχουν καθίσει στις κερκίδες του, έχει κακοποιηθεί βάναυσα από πρόσωπα που το βεβήλωσαν, από δικτάτορες και ντροπιαστικές, αν όχι και φαιδρές εκδηλώσεις και «γιορτές».
Εκεί που έχουν ακουστεί θρύλοι όπως ο Καρέρας ή ανέβηκαν μνημειώδεις παραστάσεις, η χούντα του ’67 έβαλε... άλογα να καλπάζουν και ημίγυμνους στρατιώτες να αλαλάζουν κρατώντας αναμμένους πυρσούς, παριστάνοντας τους αρχαίους Ελληνες! Εκεί που η Αθήνα υποδέχτηκε τους ολυμπιονίκες της και τους ευρω-πρωταθλητές της, περπάτησε χειροκροτούμενος ο υπουργός Προπαγάνδας του Χίτλερ, Γιόζεφ Γκέμπελς. Στο σημείο που τερμάτισε ο Σπύρος Λούης, κάνοντας περήφανους τους Ελληνες το 1896, σαράντα χρόνια μετά, ένας δήμαρχος χαιρετούσε τον κόσμο ναζιστικά!

Πρώτος διδάξας ο Θεόδωρος Πάγκαλος, που ανέλαβε την εξουσία με στρατιωτικό κίνημα. Μη διαθέτοντας σοβαρές ιδεολογικές βάσεις, ούτε και λαϊκό έρεισμα, προσπάθησε να οικειοποιηθεί χαρακτηριστικά άλλων δικτατορικών κυβερνήσεων της εποχής του, όπως ο Μουσολίνι. Ετσι στο Παναθηναϊκό Στάδιο ο δικτάτορας διοργάνωσε πολλές, χαμηλής αισθητικής γιορτές προσπαθώντας να βελτιώσει την αποδοχή του.

Αργότερα, επί του δικτατορικού καθεστώτος Μεταξά, πέρα από τις συχνές γιορτές-φιέστες, στις 23 Σεπτεμβρίου του 1936 πάτησε το πόδι του στο Καλλιμάρμαρο και ο διαβόητος Γιόζεφ Γκέμπελς. Τον συνόδευε μάλιστα ο τότε δήμαρχος Αθηναίων Κωνσταντίνος Κοτζιάς. Αυτός ήταν που χαιρετούσε τον κόσμο ναζιστικά! Η παρουσία του ζεύγους Γκέμπελς στο Παναθηναϊκό Στάδιο για τους Βαλκανικούς Αγώνες «ξεσήκωσε», σύμφωνα με τα δημοσιεύματα του αθηναϊκού Τύπου, τους 60.000 θεατές.

Ακολούθησαν τρεις δεκαετίες μετά οι εκδηλώσεις της χούντας των συνταγματαρχών. Κάθε επέτειος της 21ης Απριλίου, αλλά και κάθε 29η Αυγούστου, καθιερωμένη εορτή της «Πολεμικής Αρετής των Ελλήνων», εξελισσόταν σε μια θλιβερή μέρα για την αισθητική της Ελλάδας και μελαγχολική για την ιστορία του Καλλιμάρμαρου.

Ενα πανηγύρι που κάλλιστα θυμίζει αρκετά τις σημερινές... καρναβαλικές εκδηλώσεις πραγματοποιούνταν στο Καλλιμάρμαρο. Με φόντο το «ιερό» σύνθημα του καθεστώτος «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών», οι χιλιάδες πολίτες που είχαν κατακλύσει το Στάδιο απολάμβαναν ένα δήθεν φαντασμαγορικό θέαμα, γεμάτο από χουντικά σύμβολα, συνθήματα, πυροτεχνήματα και άτεχνα, χαμηλής αισθητικής σόου που ελάχιστα απείχαν από την κακογουστιά και τη φαιδρότητα προσβάλλοντας παρά αναδεικνύοντας μεγάλες ιστορικές στιγμές του ελληνικού έθνους.

Από τα πιο χαρακτηριστικά ήταν τα ακροβατικά τύπου τσίρκου των μοτοσικλετιστών της ΕΣΑ -σε ένα διάλειμμα από τα βασανιστήρια στα οποία υπέβαλλαν τους κρατουμένους στο διαβόητο ΕΑΤ-ΕΣΑ. Σχημάτιζαν πάνω στις μοτοσικλέτες τους ανθρώπινες πυραμίδες ή έκαναν άλματα περνώντας μέσα από πύρινα δαχτυλίδια.

Φωτογραφίες Getty Images / Ideal Images, EUROKINISSI