Δηλητηρίασαν τον Μεταξά τρεις μήνες μετά το «Όχι»; Ο ιστορικός Σωτήρης Ριζάς στον Δημήτρη Δανίκα

Με αφορμή την 28η Οκτωβρίου, του μεγάλου ΟΧΙ, της πρωτοφανούς ομοθυμίας και ομοψυχίας σχεδόν όλων των Ελλήνων που συσπειρωμένοι υπό την ηγεσία ενός δικτάτορα, του Ιωάννη Μεταξά, και μάλιστα γερμανοθρεμμένου, κατάφεραν να επαναλάβουν τη μυθική αναμέτρηση Γολιάθ εναντίον Δαβίδ!

Με αφορμή όλα αυτά σκέφτηκα να απευθυνθώ σε ειδικό ερευνητή των σύγχρονων ελληνικών πραγμάτων, όπως είναι ο ιστορικός Σωτήρης Ριζάς.

Υπόδειγμα ψύχραιμου διανοητή, στοχαστή και ερευνητή. Με άφθονες σπουδές και άλλες τόσες περγαμηνές, συγγραφέας πολλών ιστορικών πονημάτων, μεταξύ άλλων το τελευταίο του βιβλίο «Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας». Μια βόλτα στο Διαδίκτυο θα ικανοποιήσει όλες τις απορίες σας για το βιογραφικό του. Εκτός των άλλων και διευθύνων του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού.

Η συνομιλία έγινε στη γνωστή γωνιά, στο «Daily Café», κοντά στο γραφείο του. Και φυσικά, όπως ήταν αναμενόμενο, τα περισσότερα που έπεσαν στο τραπέζι είναι θέματα καυτά. Οπως ο ρόλος του Μεταξά. Οπως οι κρυφές συνομιλίες για ανακωχή με τη Γερμανία. Οπως η επιστολή του Νίκου Ζαχαριάδη, η επιστροφή των απότακτων βενιζελικών αξιωματικών, η θεωρία δηλητηρίασης του Μεταξά από τους Αγγλους, ο δωσιλογισμός του Τσολάκογλου, η αυτοκτονία του Αλέξανδρου Κοριζή, η συμφωνία και συνεργασία του Στάλιν με τον Χίτλερ και φυσικά ο Μπενίτο Μουσολίνι, που η ταπείνωση από τη «μικρή ρακένδυτη Ελλάδα» τον έκανε ρεζίλι των ναζιστικών σκυλιών.

Σκηνή 1η

Το ελληνικό δόγμα

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΑΝΙΚΑΣ: Πώς είναι δυνατόν ο Μεταξάς, που ήταν γερμανόφιλος δικτάτορας, να είπε το ΟΧΙ;

ΣΩΤΗΡΗΣ ΡΙΖΑΣ: Είναι αλήθεια και εξηγείται. Δεν αποδέχτηκε το τελεσίγραφο. Δεν αποδέχτηκε τους ιταλικούς όρους. Γιατί συμβαίνει αυτό; Ο παλαιός αντιβενιζελισμός έχει βγάλει ορισμένα συμπεράσματα από τις περιπέτειές του στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εχει επικρατήσει το δόγμα ότι η Ελλάδα δεν μπορεί να ακολουθήσει πολιτική αντίθετη από τη ναυτική δύναμη που κυριαρχεί στην Ανατολική Μεσόγειο, δηλαδή τη Μεγάλη Βρετανία. Αργότερα είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες. Αλλά, εν πάση περιπτώσει, ο Μεταξάς είναι ένας στρατηγικός νους. Καταλαβαίνει από στρατηγική, καταλαβαίνει από συσχετισμούς δυνάμεων. Αυτό είναι το θεμελιώδες συμπέρασμα του A’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Δ.Δ.: Ηταν έτοιμος να αντιμετωπίσει τους Ιταλούς στρατιωτικά;

Σ.Ρ.: Νομίζω ότι υπήρχε μια σχετικά ικανοποιητική στρατιωτική προετοιμασία. Τον Απρίλιο του 1939, πριν από 18 μήνες, είχε προσαρτηθεί επίσημα η Αλβανία από την Ιταλία. Είχε πραγματοποιηθεί τότε μια μερική επιστράτευση, η οποία είχε αποκαλύψει πολλές αδυναμίες του Ελληνικού Στρατού. Η επιστράτευση αυτή όμως είχε δώσει τη δυνατότητα να υπάρξουν ορισμένες βελτιώσεις.

Τον Οκτώβριο του 1940 -γιατί έχουμε πόλεμο- η επιστράτευση λειτουργεί πολύ καλύτερα απ’ ό,τι πριν από 18 μήνες. Πρέπει να σημειώσουμε -γιατί έχει κάποια σημασία αυτό- ότι το 1974 είχε γίνει αδιακρίτως γενική επιστράτευση. Το 1940 δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Επιστρατεύτηκαν ορισμένες ηλικίες. Αυτό ήταν το πλεονέκτημα. Γιατί οι επιστρατευμένοι μπορούσαν να εξοπλιστούν αμέσως. Δεν μπορεί να έχεις οπλισμό ελαφρύ για 350.000 ή 400.000 ανθρώπους όπως συνέβη το 1974. Από αυτή την άποψη, λοιπόν, λειτούργησε με καλύτερη λογική, πιο επαγγελματικά απ’ ό,τι 35 χρόνια αργότερα.

Σκηνή 2η

Η επιστολή Ζαχαριάδη

Δ.Δ.: Οι κομμουνιστές τι ρόλο έπαιξαν τότε; Ο Μεταξάς, ο δεξιός δικτάτορας, λέει ΟΧΙ στον Ιταλό. Το Κομμουνιστικό Κόμμα τι είπε τότε, που είχε γίνει το Σύμφωνο Μολότοφ - Ρίμπεντροπ;

Σ.Ρ.: Υπάρχει σαφώς ένα δίλημμα για τους κομμουνιστές σε όλο τον κόσμο.

Δ.Δ.: Για τους Ελληνες κομμουνιστές να πούμε.

Σ.Ρ.: Είναι το γνωστό θέμα με τις επιστολές του Ζαχαριάδη.

Δ.Δ.: Είναι αληθινή η επιστολή αυτή;

Σ.Ρ.: Νομίζω ότι είναι αληθινή και αντανακλά ακριβώς αυτό το δίλημμα. Από τον Αύγουστο του 1939 η Σοβιετική Ενωση έχει υπογράψει με τη ναζιστική Γερμανία ένα σύμφωνο μη επίθεσης. Δεν είναι απλώς ένα σύμφωνο μη επίθεσης, στην ουσία είναι μια συνεργασία. Γιατί, για παράδειγμα, διαμελίζεται η Πολωνία μεταξύ των δύο. Η Σοβιετική Ενωση έχει το πράσινο φως, επιτίθεται στη Φινλανδία. Εχει το πράσινο φως, προσαρτά τις Δημοκρατίες της Βαλτικής.

Δ.Δ.: Πήρε μέρος το Κομμουνιστικό Κόμμα στην αντίσταση αυτή εναντίον των Ιταλών;

Σ.Ρ.: Νομίζω ότι δεν υπήρχε θέμα το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας να συμμετάσχει ή να μη συμμετάσχει. Προφανώς, όσοι μπορούσαν να επιστρατευτούν επιστρατεύτηκαν. Ο Ζαχαριάδης έστειλε μια επιστολή, η οποία αργότερα ανακλήθηκε και στη συνέχεια επιβεβαιώθηκε.

Δ.Δ.: Ανακλήθηκε από ποιους;

Σ.Ρ.: Νομίζω ότι ανακλήθηκε από τον ίδιο, υπήρξαν παρεμβάσεις ότι η πρώτη του επιστολή είναι εκτός γραμμής, με την οποία τίθεται αλληλέγγυος προς την κυβέρνηση Μεταξά.

Δ.Δ.: Δηλαδή οι άλλοι θέλανε να μη συμμετάσχει η Ελλάδα;

Σ.Ρ.: Είναι προφανές ότι υπάρχει μια μερίδα της κομμουνιστικής καθοδήγησης που θέλει να τραβήξει μια γραμμή.

Δ.Δ.: Δηλαδή να αφήσει την Ελλάδα να γίνει λεία των Ιταλών; Δεν κατάλαβα.

Σ.Ρ.: Είναι κάποια δογματικά θέματα για ένα κομμουνιστικό κόμμα εκείνης της εποχής, τα οποία δεν είναι εύκολα επιλύσιμα και αυτό είναι ένα κεφαλαιώδες θέμα. Βεβαίως, εν τέλει, θα υπάρξει και μια τρίτη εκδήλωση του Ζαχαριάδη, με την οποία προσπαθεί να τακτοποιήσει τα πράγματα υπέρ της πολεμικής προσπάθειας και πάλι. Είναι παλινωδίες τις οποίες καταλαβαίνει κανείς. Το Κομμουνιστικό Κόμμα είναι τμήμα ενός παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος.

Δ.Δ.: Ναι, αλλά τι έγινε στην Ελλάδα; Ο Μεταξάς δεν τους έβγαλε από τη φυλακή τους κομμουνιστές, δεν τους αποφυλάκισε.

Σ.Ρ.: Οχι, βέβαια. Είναι περίπου αδιανόητο για ένα καθεστώς αυτής της φύσης, το οποίο έχει ως δικαιολογητική βάση τον αντικομμουνισμό, σε τελική ανάλυση, να προχωρήσει σε κάτι περισσότερο. Αντίθετα, ακολουθεί μια πολύ πιο ήπια και επιλεκτική πολιτική έναντι απότακτων βενιζελικών αξιωματικών.

Σκηνή 3η

Επιστροφή βενιζελικών

Σ.Ρ.: Δηλαδή οι περισσότεροι απότακτοι βενιζελικοί αξιωματικοί ζητούν να ενταχθούν στον Στρατό. Ο Μεταξάς θα δεχτεί την επάνοδο ορισμένων και τη συμμετοχή τους στην πολεμική προσπάθεια. Αυτό γίνεται και για πολιτικούς και για στρατιωτικούς λόγους. Είναι μια πανστρατιά. Δεν μπορεί να αρνηθεί στρατιωτικούς, οι οποίοι από επαγγελματική άποψη ήταν αξιόλογοι. Επίσης, υπάρχει ένα θέμα πολιτικό.

Το καθεστώς του Μεταξά -και του βασιλιά Γεωργίου Β’, βεβαίως, υπό την αιγίδα του είχε γίνει η δικτατορία-, όπως και να το κάνουμε, είναι ένα καθεστώς στενής πολιτικής βάσης. Εδώ χρειάζεται οπωσδήποτε μια διεύρυνση της πολιτικής αποδοχής. Είναι μια μεγάλη πολεμική προσπάθεια. Δεν είναι εύκολο σε πολεμικές συνθήκες να πεις ότι δεν θα δεχτώ τις υπηρεσίες μιας μερίδας. Δέχεται λοιπόν πίσω ορισμένες εκατοντάδες βενιζελικούς αξιωματικούς. Αυτό αποκτά πολύ μεγάλη σημασία λίγο αργότερα, τον Απρίλιο του 1941.

Δ.Δ.: Γιατί;

Σ.Ρ.: Γιατί δεν υπάρχει πια ο Μεταξάς, η Ελλάδα δέχεται και την επίθεση της Γερμανίας. Ολοι καταλαβαίνουν ότι ο βασιλιάς και η κυβέρνησή του και όσοι μπορούν να ακολουθήσουν από τον Στρατό, το Ναυτικό και την Αεροπορία θα πάνε πρώτα στην Κρήτη, το προπύργιο του βενιζελισμού, και μετά θα οδεύσουν προς τη Μέση Ανατολή.

Δ.Δ.: Δηλαδή, με λίγα λόγια, την κοπάνησαν. Αρα ο Μεταξάς, ένας δικτάτορας, καταφέρνει λόγω των συνθηκών να συνενώσει τη συντριπτική πλειονότητα του ελληνικού λαού, και τους κομμουνιστές και τους βενιζελικούς, όλους. Δεν είναι αλήθεια ότι αυτός είναι ένας από τους λόγους που κέρδισε η Ελλάδα την Ιταλία; Οτι αυτή η εθνική ενότητα, ας την πούμε έτσι, τον βοήθησε πάρα πολύ; Είναι μια αντίφαση αυτή, έτσι;

Σ.Ρ.: Είναι φαινομενική αντίφαση. Πολλές χώρες έχουν δικτατορικό καθεστώς. Αλλά η ιταλική επίθεση, η φασιστική επίθεση, ήταν τόσο κραυγαλέα, τόσο βίαιη, τόσο απρόκλητη, που πράγματι δημιουργεί προϋποθέσεις συσπείρωσης. Είχε προηγηθεί και ο τορπιλισμός της «Ελλης» δυόμισι μήνες νωρίτερα, στις 15 Αυγούστου του 1940, όταν γιορτάζεται η Παναγία στην Τήνο. Είναι κάτι που ερμηνεύτηκε ως πράξη κυνισμού και δειλίας. Είναι κάτι που προετοίμασε ψυχολογικά την ελληνική κοινωνία στο σύνολό της, με αποτέλεσμα ο Μεταξάς να μπορεί να καρπωθεί πολιτικά αυτή την προδιάθεση.

Σκηνή 4η

Κατσιμήτρος και Δαβάκης

Δ.Δ.: Για να κουβεντιάσουμε λίγο στρατιωτικά τώρα, τι έγινε εκεί; Από τα λίγα πράγματα που ξέρω, έκανε λάθος ο Παπάγος. Και ήταν δύο οι παράγοντες που πήραν φαλάγγι τους Ιταλούς. Ο Κατσιμήτρος και ο Δαβάκης.

Σ.Ρ.: Υπάρχει πράγματι εκεί μια διχογνωμία, τι ακριβώς προβλέπουν τα αμυντικά σχέδια. Ο σχεδιασμός του επιτελείου ήταν να υπάρξει μια γραμμή άμυνας κάπως απομακρυσμένη από τα σύνορα, περισσότερο προς τα Γιάννενα.

Δ.Δ.: Σχεδιασμός του επιτελείου, του Παπάγου δηλαδή.

Σ.Ρ.: Δεν είναι κάτι ασυνήθιστο, όμως, με την έννοια ότι όταν δέχεται κανείς μια επίθεση προσπαθεί να επιλέξει μια γραμμή άμυνας, η οποία φαίνεται να είναι περισσότερο υποσχόμενη λόγω της φυσικής διαμόρφωσης του εδάφους και των μέσων τα οποία διαθέτει. Η 8η Μεραρχία της Ηπείρου με μέραρχο τον Κατσιμήτρο προτίμησε να αποκρούσει την ιταλική επίθεση εκεί ακριβώς που εκδηλώνεται, στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Η Αλβανία τότε είναι τμήμα της Ιταλίας. Ετσι, δεν άφησε να γίνει η προέλαση.

Δ.Δ.: Αρα ο Κατσιμήτρος οχυρώνεται στη μεθόριο, ενώ η γραμμή άμυνας του Παπάγου ήταν πιο κάτω.

Σ.Ρ.: Υπήρχε μια πρόβλεψη για την προβολή άμυνας εντός του ελληνικού εδάφους. Ο Κατσιμήτρος αμύνεται στα σύνορα. Δεν είναι πάντως κάτι ασυνήθιστο, να μην ακολουθείς επακριβώς το επιτελικό σχέδιο, εφόσον κρίνεις διαφορετικά.

Δ.Δ.: Δεν υπήρξε μεταξύ τους σύγκρουση;

Σ.Ρ.: Νομίζω ότι είναι κάτι που τακτοποιήθηκε από το αποτέλεσμα της μάχης. Η άμυνα ήταν αποτελεσματική.

Σκηνή 5η

Γυμνός ο Ιταλός βασιλιάς

Δ.Δ.: Η Ιταλία είναι πάνοπλη, πιο ισχυρή οικονομία, μεγαλύτερη χώρα.

Σ.Ρ.: Η Ιταλία πράγματι, σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, δηλαδή από το 1919, όταν συνάπτονται οι συνθήκες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, μέχρι το 1940, γίνεται αντιληπτή ως μια μεγάλη δύναμη, η οποία έχει ισχυρό Ναυτικό, ισχυρή Αεροπορία, ισχυρό Στρατό Ξηράς και επίλεκτες δυνάμεις. Αποδεικνύεται όμως στις συνθήκες του ελληνοϊταλικού πολέμου ότι η ιταλική στρατιωτική μηχανή δεν είναι τόσο ισχυρή και ότι η Ιταλία δεν είναι μια μεγάλη δύναμη ισάξια με τη Γερμανία ή τη Μεγάλη Βρετανία. Αποδεικνύεται ότι υπάρχουν σημαντικές ελλείψεις και σοβαρή έλλειψη προετοιμασίας για την εκστρατεία εναντίον της Ελλάδας.

Δ.Δ.: Μα τόσο γυμνοί;

Σ.Ρ.: Ναι, ακριβώς. Υπάρχει μια ανάγκη από την πλευρά του Μουσολίνι να έχει μια στρατιωτική επιτυχία πολύ γρήγορα, γιατί οι σύμμαχοί του στον Αξονα, οι Γερμανοί, στην ουσία έχουν κυριαρχήσει σε όλη την ηπειρωτική Ευρώπη. Κι ενώ αισθανόταν ο ίδιος έως εκείνη τη στιγμή ότι η Ιταλία είναι ένας ισότιμος σύμμαχος με τη Γερμανία, καταλαβαίνει ότι στην ουσία πρόκειται να περιθωριοποιηθεί. Αυτή η πολύ έντονη ανάγκη τον ωθεί σε μια βιαστική εκστρατεία εναντίον της Ελλάδας. Εχει και σημασία το ότι θα επιτεθεί στην Ελλάδα, αφού η Ιταλία θέλει να κυριαρχήσει στη Μεσόγειο.

Δ.Δ.: Φυσικά θα δρούσαν και μυστικοί πράκτορες υπέρ του Μουσολίνι.

Σ.Ρ.: Εχουμε ενδείξεις από τα ιταλικά αρχεία ότι οι ιταλικές υπηρεσίες στην Αθήνα έχουν κάνει μια σχετικώς καλή δουλειά. Δηλαδή έχουν χαρτογραφήσει την ελληνική άμυνα. Υπάρχουν έγγραφα του Ιταλού στρατιωτικού ακολούθου στην Αθήνα, τα οποία είναι πολυσέλιδα και με πολλές λεπτομέρειες, αναφέρουν θέσεις των ελληνικών δυνάμεων και ενδεχομένως επιτελικά σχέδια, που σημαίνει ότι υπήρχε και μια ελλιπής διασφάλιση αυτών των απορρήτων από τη δική μας πλευρά.

Δ.Δ.: Δηλαδή Ιταλοί πράκτορες είχαν πάρει τα σχέδια.

Σ.Ρ.: Είναι προφανές αυτό. Είναι επίσης προφανές όμως ότι οι πληροφορίες αυτές δεν είχαν αξιοποιηθεί στη Ρώμη. Είναι πολύ φανερό ότι στήνεται μια εκστρατεία πολύ γρήγορα, γιατί υποτιμάται πολύ ο ελληνικός παράγων και υπερτιμώνται πολύ οι ιταλικές δυνατότητες. Είναι αμφίβολο αν θα είχε αναληφθεί μια τέτοια εκστρατεία εκείνη την εποχή. Γιατί έχουμε φτάσει στο τέλος Οκτωβρίου. Ο χειμώνας είναι πολύ κοντά, οι ορεινοί όγκοι εκεί είναι πολύ ευπαθείς στην κακοκαιρία. Ηδη δηλαδή, από τον Νοέμβριο, υπάρχει πολύ έντονη κακοκαιρία. Καταλαβαίνει κανείς δηλαδή ότι είναι μια κλασική περίπτωση όπου ο Γολιάθ υποτιμά τον Δαβίδ.

Δ.Δ.: Και ο Κατσιμήτρος τι κάνει;

Σ.Ρ.: Ο Κατσιμήτρος αμύνεται επιτυχώς στη συνοριακή γραμμή με την Αλβανία. Από κοντά και ο συνταγματάρχης Δαβάκης, ο οποίος ήταν επικεφαλής μονάδων προκάλυψης και υπηρετούσε στην 8η Μεραρχία υπό τις διαταγές του Κατσιμήτρου. Και πράγματι, με έναν τρόπο που κανείς δεν ανέμενε, η ελληνική άμυνα ήταν πολύ ισχυρή και πολύ αποτελεσματική. Οι Ιταλοί διέθεταν και δυνάμεις οι οποίες ήταν εκπαιδευμένες και σχετικώς έμπειρες στον ορεινό πόλεμο, παρά τις δυσκολίες που μπορεί να υπήρχαν τότε.

Δ.Δ.: Πώς έγινε αυτό το θαύμα;

Σ.Ρ.: Δεν υπάρχει συχνά λογική εξήγηση. Ο πόλεμος, όπως και άλλες ανθρώπινες εκδηλώσεις, έχει κάτι άυλο. Μπορεί να υστερείς σε υλικά μέσα και, παρ’ όλα αυτά, να κατορθώνεις το αδιανόητο. Μπορεί να υποθέσει όμως κανείς -για να είμαστε ενδεχομένως ισορροπημένοι στην κριτική μας- ότι ο Ελληνικός Στρατός με τα μέσα που διέθετε δεν ήταν και τόσο άσχημα οργανωμένος. Οτι ακόμα και ο Δαβάκης και ο Κατσιμήτρος ήταν πολύ έμπειροι αξιωματικοί, οι οποίοι είχαν αναγνωρίσει με πολύ ικανοποιητικό τρόπο το έδαφος στο οποίο επρόκειτο να αμυνθούν, είχαν κατανείμει πολύ καλά τις δυνάμεις τους και μπόρεσαν να αποφύγουν το στοιχείο του αιφνιδιασμού.

Δ.Δ.: Επομένως, πρώτον, ο Μεταξάς λόγω των συνθηκών κατορθώνει και συνενώνει τη συντριπτική πλειονότητα του ελληνικού λαού. Δεύτερον, οι Ιταλοί υποτιμάνε την Ελλάδα, ενώ είχαν τα στοιχεία στα χέρια τους, δεν τα μελετούν καν. Και, τρίτον, ο Κατσιμήτρος και ο Δαβάκης δεν υπακούουν στις εντολές του Παπάγου - ο Παπάγος έκανε λάθος που έκανε τη ζώνη άμυνας στα Γιάννενα.

Σ.Ρ.: Εκ του αποτελέσματος, ναι.

Δ.Δ.: Ο Παπάγος στη συνέχεια έγινε και πρωθυπουργός της χώρας. Ηταν ακατάλληλος δηλαδή. Υποτίθεται ότι κέρδισε τους κομμουνιστοσυμμορίτες, όπως τους έλεγαν τότε. Δεν τους κέρδισε όμως αυτός, τους κέρδισαν οι Αμερικανοί ή κάνω λάθος; Χωρίς τους Αμερικανούς θα κέρδιζε τον Ζαχαριάδη;

Σ.Ρ.: Νομίζω, όχι ο μόνο ο Παπάγος, ο οποιοσδήποτε δεν θα κέρδιζε.

Σκηνή 6η

Δηλητηρίαση του Μεταξά

Δ.Δ.: Με λίγα λόγια, ο Παπάγος κέρδισε τον πόλεμο λόγω Κατσιμήτρου και Δαβάκη που δεν συμφώνησαν μαζί του, κέρδισε και τον Εμφύλιο λόγω των Αμερικανών. Δηλαδή βοηθήθηκε πάρα πολύ από τις συγκυρίες.

Σ.Ρ.: Το θέσατε πολύ καλά, ότι βοηθήθηκε λόγω των συνθηκών, λόγω των συγκυριών. Από την άλλη πλευρά, είναι ένας ικανός επιτελικός αξιωματικός, έχει καλές στρατιωτικές προδιαγραφές.

Δ.Δ.: Τον βοήθησαν πάρα πολύ οι συγκυρίες και οι συνθήκες.

Σ.Ρ.: Νομίζω ότι είχε οργανώσει ικανοποιητικά τον στρατιωτικό μηχανισμό με τα μέσα που μπορούσε να διαθέτει το ελληνικό κράτος. Και φάνηκε αυτό και από την επιστράτευση, η οποία ολοκληρώθηκε στις 18 Νοεμβρίου.

Δ.Δ.: Στις 18 Νοεμβρίου ήταν αργά πλέον.

Σ.Ρ.: Ναι, αλλά ήδη από τις 14 Νοεμβρίου οι μονάδες που, στο μεταξύ επιστρατεύονται, προωθούνται στο μέτωπο και έχει ξεκινήσει η ελληνική αντεπίθεση.

Δ.Δ.: Η οποία ολοκληρώνεται πότε;

Σ.Ρ.: Περίπου στα μέσα Δεκεμβρίου έχει ανακτηθεί όχι μόνο το λίγο έδαφος που είχε κερδίσει η Ιταλία, αλλά μπήκαμε στη Νότια Αλβανία, αυτό που αποκαλούμε εμείς «Βόρεια Ηπειρος», και εκεί γράφεται το λεγόμενο «Επος της Αλβανίας». Καταλαμβάνονται αστικά κέντρα πολύ σημαντικά για τα μέτρα της εποχής, το Αργυρόκαστρο, η Κορυτσά, η μεγάλη μάχη του Πόγραδετς. Λίγο πολύ, αυτή η εδαφική ζώνη που εμείς ονομάζουμε Βόρεια Ηπειρο και θεωρούμε ότι εκεί υπάρχει τόσο επαρκές ελληνικό στοιχείο που θα μπορούσε να διεκδικηθεί μετά τον πόλεμο. Το στρατηγικό πρόβλημα πια βρίσκεται στην ιταλική πλευρά.

Δ.Δ.: Γιατί;

Σ.Ρ.: Γιατί είναι μια μεγάλη χώρα, η οποία είχε αξιώσεις και υπάρχει ένα θέμα γοήτρου πολύ σημαντικό για ένα αυταρχικό φασιστικό καθεστώς. Από τα μέσα Δεκεμβρίου και μετά, λίγο πολύ, στο ελληνικό έδαφος δεν υπάρχει ίχνος ιταλικής παρουσίας. Και στον πόλεμο απλώς υπάρχουν σημεία επαφής. Οι στρατιωτικές δυνάμεις, και οι ιταλικές και οι ελληνικές, ταλαιπωρούνται πολύ περισσότερο από το κρύο και κακό εφοδιασμό παρά από τις κακουχίες του πολέμου. Οι απώλειες είναι περιορισμένες. Υπάρχουν νεκροί, υπάρχουν και άνθρωποι που χάνουν τα μέλη τους, κυρίως λόγω των κρυοπαγημάτων. Η υπόθεση φαίνεται να παίρνει μια νέα τροπή στο τέλος Ιανουαρίου του 1941. Πεθαίνει ο Μεταξάς...

Δ.Δ.: Από τι πέθανε;

Σ.Ρ.: Είναι άγνωστο τι ακριβώς συνέβη, υπάρχουν διάφορες θεωρίες συνωμοσίας. Οπως ότι μπορεί να δηλητηριάστηκε από τους Βρετανούς γιατί εμφανιζόταν, υποτίθεται, πολύ διστακτικός στο να δεχτεί βρετανική βοήθεια, η οποία μπορούσε να οδηγήσει σε γερμανική επέμβαση. Οι αγγλοελληνικές συζητήσεις για το θέμα της βοήθειας που μπορούσε να δοθεί στην Ελλάδα είναι πραγματικές, δεν αμφισβητούνται, όπως δεν αμφισβητείται το γεγονός ότι ο Μεταξάς είναι επιφυλακτικός να δεχτεί αγγλική στρατιωτική δύναμη, αν αυτή δεν είναι επαρκής για να αντιμετωπίσει μια γερμανική επέμβαση.

Σκηνή 7η

Μυστικές συνομιλίες

Δ.Δ.: Δεν υπήρξε στρατιωτική δύναμη αγγλική στη διάρκεια του πολέμου με τους Ιταλούς;

Σ.Ρ.: Με τους Ιταλούς όχι. Το θέμα είναι τι θα συμβεί, επειδή όλοι καταλαβαίνουν ότι αυτή η αποτυχία της Ιταλίας στο μέτωπο δημιουργεί μια ανάγκη εκ μέρους της Γερμανίας να κλείσει αυτή την υπόθεση. Και αυτό γιατί αρχίζουν να ωριμάζουν τα σχέδια για την επίθεση εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης.

Δ.Δ.: Το σχέδιο «Μπαρμπαρόσα».

Σ.Ρ.: Και δεν μπορεί από τη γερμανική οπτική να υπάρχει ένα ανοιχτό μέτωπο στα Βαλκάνια και να εξελίσσεται η επίθεση στη Σοβιετική Ενωση. Υπάρχει και ένα δεύτερο θέμα. Δεν θέλουν οι Γερμανοί να υπάρξει μόνιμη εγκατάσταση των βρετανικών δυνάμεων, έστω περιορισμένων, σε αυτό το νότιο άκρο της Βαλκανικής. Αυτή είναι πλέον μια περίπλοκη κατάσταση. Υπάρχουν συζητήσεις από τον Δεκέμβριο του 1940 μέχρι ενδεχομένως το τέλος του Ιανουαρίου του 1941 για ανακωχή, για κατάπαυση του πυρός με την Ιταλία, οι οποίες πιθανότατα έχουν εξελιχθεί και με γερμανική πρωτοβουλία και μεσολάβηση. Παρότι έχουν περάσει περισσότερα από 80 χρόνια, δεν γνωρίζουμε λεπτομέρειες αυτών των συνομιλιών.

Δ.Δ.: Δηλαδή συνομιλίες Ελλήνων με Ιταλούς.

Σ.Ρ.: Ελλήνων με Ιταλούς ή έμμεσες Ελλήνων με Γερμανούς, ούτως ώστε να εξελιχθεί μια γερμανική μεσολάβηση. Καταλαβαίνει κανείς ότι είναι τόσο πολύπλοκο το θέμα. Η Ελλάδα είναι σύμμαχος της Βρετανίας και δεν ξέρουμε ακριβώς ποιον ρόλο παίζει ο γερμανικός παράγων σε αυτή την υπόθεση. Και καταλαβαίνει κανείς ότι έχει μείνει μια αχλή μυστηρίου για αυτή την ιστορία.

Δ.Δ.: Δηλαδή μπορεί ο Μεταξάς να έκανε μυστικές συνομιλίες με τους Γερμανούς τότε;

Σ.Ρ.: Εμμέσως μπορεί να έκανε.

Δ.Δ.: Για να μην επιτεθούν οι Γερμανοί;

Σ.Ρ.: Με στόχο να παύσει ο ελληνοϊταλικός πόλεμος, οπότε να μην υπάρχει θέμα για γερμανική επίθεση.

Σκηνή 8η

Η εαρινή επίθεση

Δ.Δ.: Θα άφηναν οι Γερμανοί την Ελλάδα ανέγγιχτη;

Σ.Ρ.: Θα την άφηναν ανέγγιχτη, υποθέτει κανείς, με την προϋπόθεση ότι αποκόπτεται από τη Βρετανία.

Δ.Δ.: Αρα η συμμαχία με τη Μεγάλη Βρετανία ήταν έ«νας από τους βασικούς λόγους επίθεσης της Γερμανίας στην Ελλάδα. Δηλαδή οι Γερμανοί μπορεί να ζητούσαν ουδετερότητα, κατά μία έννοια.

Σ.Ρ.: Η Ελλάδα μέχρι τον Οκτώβριο του ’40 είναι πράγματι ουδέτερη. Ολοι καταλαβαίνουν όμως ότι είναι μια ουδετερότητα αρκετά φιλική προς τη Μεγάλη Βρετανία. Στην ουσία, ο ελληνικός εμπορικός στόλος στη διάθεση της Μ. Βρετανίας για τις θαλάσσιες μεταφορές. Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί ότι θα ζητήσει κάτι η Μεγάλη Βρετανία και η ελληνική κυβέρνηση θα το αρνηθεί. Είναι μια ουδετερότητα που είναι ευμενής για τη Βρετανία, και αυτό δεν διαφεύγει την προσοχή των Γερμανών. Η μεγάλη περιπλοκή όμως δημιουργείται ακριβώς λόγω της ιταλικής επίθεσης. Εκεί είναι που ανοίγει το μέτωπο στα Βαλκάνια. Αυτό δημιουργεί την ανάγκη στους Γερμανούς, πάντα από τη γερμανική οπτική, να επέμβουν για να κλείσουν οι ίδιοι το θέμα. Υπάρχει μια τελευταία ευκαιρία για τον Μουσολίνι να λυθεί το ζήτημα χωρίς γερμανική επέμβαση, την οποία και ο ίδιος δεν επιθυμούσε.

Δ.Δ.: Ποια;

Σ.Ρ.: Η ευκαιρία αυτή είναι η λεγόμενη «εαρινή επίθεση», η οποία ξεκινά στις 9 Μαρτίου. Και προσπαθεί να απωθήσει πια τους Ελληνες από την Αλβανία και, ει δυνατόν, να φέρει τον πόλεμο στην ελληνική επικράτεια. Αλλά τελειώνει και αυτή η υπόθεση στις 15 Μαρτίου και εκεί όλοι καταλαβαίνουν πλέον ότι έχει αποτύχει και αυτή η ιταλική προσπάθεια.

Σ.Ρ.: Εκείνη τη στιγμή πια μπορεί κανείς να προεξοφλήσει, λίγο πολύ, ότι θα υπάρξει μια γερμανική επίθεση όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στη Γιουγκοσλαβία. Ηδη στις αρχές Μαρτίου οι γερμανικές δυνάμεις προωθούνται στη Βουλγαρία, η οποία είναι μια χώρα σύμμαχος της Γερμανίας. Η προσπάθειά τους είναι κυρίως να προσεταιριστεί με πολιτικά μέσα τη Γιουγκοσλαβία. Φαίνεται προς στιγμήν ότι αυτό επιτυγχάνεται.

Δ.Δ.: Αυτοί είχανε βασιλιά τότε, σωστά;

Σ.Ρ.: Υπάρχει βασιλιάς και υπάρχει και αντιβασιλέας. Είναι ο αντιβασιλέας Παύλος της Γιουγκοσλαβίας, ο οποίος φαίνεται ότι ευνοεί μια προσέγγιση με τη Γερμανία. Στις 25 Μαρτίου εξαγγέλλεται η συμμαχία της Γιουγκοσλαβίας με τη Γερμανία και στις 27 Μαρτίου, δύο ημέρες μετά, φαίνεται ότι πετυχαίνει ένα πραξικόπημα στο Βελιγράδι, το οποίο υποκινείται από τον βρετανικό παράγοντα.

Τα αγγλόφιλα στοιχεία του γιουγκοσλαβικού καθεστώτος ανέτρεψαν τον αντιβασιλέα Παύλο, κήρυξαν ενήλικο τον ανήλικο έως τότε βασιλιά Πέτρο, ο οποίος ήταν 18 ετών. Οπότε το ζήτημα γίνεται και πάλι στρατηγικό για τη γερμανική πλευρά, η οποία αποφασίζει να επιτεθεί ταυτόχρονα στη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα. Από ελληνικής πλευράς, υπάρχει το μεγάλο θέμα πια και εκεί εξελίσσονται οι συνομιλίες του βασιλιά και της κυβέρνησης. Πρωθυπουργός είναι ένας τραπεζίτης, ο Αλέξανδρος Κοριζής. Τις συνομιλίες με τους Βρετανούς μετά τον θάνατο του Μεταξά τις διεξάγουν κυρίως ο ίδιος ο βασιλιάς και ο Παπάγος.

Στις συνομιλίες αυτές υπάρχει το εξής πολύ μεγάλο θέμα: ποια θα είναι η έκταση της βοήθειας και πού θα χαραχθεί μια γραμμή άμυνας. Αυτό είναι το μεγάλο ζήτημα. Οι Αγγλοι πιστεύουν ότι η γραμμή άμυνας πρέπει να είναι σχετικώς νότια. Αυτό σημαίνει ότι η Ελλάδα πρέπει να εγκαταλείψει όσα έχει πετύχει στη Βόρειο Ηπειρο, ενδεχομένως πρέπει να εγκαταλείψει και ένα τμήμα ελληνικού εδάφους, για να οργανώσει, υποτίθεται, μια αποτελεσματική γραμμή άμυνας.

Δ.Δ.: Πού τη θέλανε;

Σ.Ρ.: Ιδανικά για τους Αγγλους, θα έπρεπε να είναι κάπου στον Ολυμπο. Και συζητιέται αν θα είναι λίγο πιο βόρεια, που σημαίνει ότι θα έπρεπε ενδεχομένως προκαταβολικά η Ελλάδα να εγκαταλείψει την Ανατολική Μακεδονία, ακόμα και τη Θεσσαλονίκη. Είναι προφανές ότι οι συνομιλίες αυτές είναι αρκετά δύσκολες και είναι λίγο πικρές από την ελληνική πλευρά. Γιατί διαπιστώνει ότι η αγγλική βοήθεια δεν είναι επαρκής για να αντιμετωπιστεί η γερμανική επίθεση.

Δ.Δ.: Μην ξεχνάμε ότι η Αγγλία τότε ήταν η μοναδική χώρα που πολεμούσε, δεν υπήρχε άλλη.

Σ.Ρ.: Ερχονται στην Ελλάδα τελικά περί τους 62.000 Βρετανούς, Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς. Αυτοί έρχονται σιγά-σιγά Φεβρουάριο και Μάρτιο του 1941. Ερχονται σταδιακά για να μην προκληθεί, υποτίθεται, η γερμανική αντίδραση. Στις 6 Απριλίου, όταν ξεκινάει η γερμανική επίθεση, είναι 62.000. Λόγω της ελληνικής επιμονής, η αντίσταση θα προβληθεί και λίγο πάνω από τον Αλιάκμονα. Είναι πολύ προφανές ότι η Ελλάδα θέλει να υπερασπιστεί τη Θεσσαλονίκη.

Για πολλούς λόγους που καταλαβαίνει κανείς, είναι το αίσθημα του από Βορρά κινδύνου και η επιδίωξη των σλαβικών κρατών να έχουν μια διέξοδο στο Αιγαίο. Βεβαίως, η άμυνα αυτή δεν είναι σπουδαία. Εχει ηρωικό χαρακτήρα στα οχυρά του Ρούπελ. Αξίζει να πούμε ότι αυτά τα οχυρά στην Ανατολική Μακεδονία είχαν οικοδομηθεί κατά μήκος της ελληνοβουλγαρικής μεθορίου σε ένα εντελώς άλλο πλαίσιο.

Σκηνή 9η

Η αυτοκτονία Κοριζή

Δ.Δ.: Τότε ο Κατσιμήτρος λέγεται ότι ήταν ενδοτικός και τον κατηγόρησαν για προδοσία.

Σ.Ρ.: Υπάρχει το μεγάλο θέμα τότε ότι και ο βασιλιάς Γεώργιος Β’ και ο αρχιστράτηγος Παπάγος δεν θέλουν σε καμία περίπτωση να εμφανιστεί ότι η Ελλάδα παραδίδεται. Θέμα προφανώς γοήτρου, το οποίο δεν σταθμίζεται, είναι ένας ψυχολογικός παράγων. Δεν θέλει να εμφανιστεί σε αυτή την περίπτωση η ελληνική ηγεσία ότι εγκατέλειψε τον πόλεμο. Το σκεπτικό είναι ότι μπορεί να ηττάται η Ελλάδα εκείνη την ώρα -ο πόλεμος πράγματι είναι στο πιο σκοτεινό σημείο για τις δυνάμεις που είναι εκτός του Αξονα-, παρ’ όλα αυτά υπάρχει μια ελπίδα ότι κάτι μπορεί να αλλάξει την τύχη του πολέμου.

Δ.Δ.: Να αλλάξει τι; Χάναμε με τους Γερμανούς.

Σ.Ρ.: Βεβαίως, αλλά υπάρχει το ζήτημα ότι και πάλι δεν έχει λήξει κάτι. Θα υπάρξει ένας μεταπολεμικός κόσμος. Ορισμένοι θέλουν να πιστεύουν ότι εν τέλει ο Αξονας δεν θα επικρατήσει και ότι η Ελλάδα δεν πρέπει να εγκαταλείψει εκείνη την ώρα τη μεγάλη της σύμμαχο. Από την άλλη, το κλίμα που επικρατεί στο μέτωπο είναι διαφορετικό. Οτι δηλαδή η αντίσταση είναι μάταιη. Δεν γνωρίζουμε βέβαια τα απώτερα κίνητρα του καθενός. Απ’ όσα είναι γνωστά, δεν υπάρχει μια περίπτωση όπως του Κουίσλιγκ στη Νορβηγία, ότι δηλαδή γίνονται επαφές από μακρού χρόνου και πριν από την πολεμική προσπάθεια δεν φαίνεται ότι ο Τσολάκογλου είχε τέτοιες επαφές.

Δ.Δ.: Ο Τσολάκογλου πώς προέκυψε;

Σ.Ρ.: Ο Τσολάκογλου είναι επικεφαλής της Στρατιάς της Ηπείρου. Οπότε εκ των πραγμάτων έχει μια ιδέα για την κατάσταση που επικρατεί. Στις 20 Απριλίου υπογράφει την πρώτη συνθηκολόγηση. Οι επόμενες είναι τροποποιητικές, αυτής της πρώτης.

Δ.Δ.: Ο Κατσιμήτρος;

Σ.Ρ.: Ο Κατσιμήτρος είναι διοικητής της 8ης Μεραρχίας, δεν αντιδρά, συμφωνεί κατά βάση με τον Τσολάκογλου. Το μεγάλο θέμα, νομίζω, αυτό που στην ουσία καταστρέφει εντελώς την καλή φήμη του Τσολάκογλου ως στρατιωτικού, είναι το γεγονός ότι στις 30 Απριλίου, τρεις ημέρες αφότου μπήκαν οι Γερμανοί στην Αθήνα, σχηματίζει την πρώτη δωσιλογική κυβέρνηση. Ο Τσολάκογλου αναλαμβάνει πρωθυπουργός μιας κυβέρνησης συνεργατών των Γερμανών.

Δ.Δ.: Τι θα μπορούσε να κάνει δηλαδή; Να πολεμήσει;

Σ.Ρ.: Ρεαλιστικά μιλώντας, φαίνεται ότι δεν υπήρχε αυτή η δυνατότητα πια. Θα μπορούσε ενδεχομένως όμως σιγά-σιγά να αφεθεί η υπόθεση να πάρει τον δρόμο της. Να πάψει δηλαδή η αντίσταση χωρίς να υπάρχει αυτή η υπογραφή της συνθηκολόγησης. Υποψιάζομαι ότι κάτι τέτοιο θα είχαν στο μυαλό τους -με μια άνεση βέβαια, βλέποντας τα πράγματα από την Αθήνα- ο βασιλιάς και ο αρχιστράτηγος. Σημειωτέον, όλα αυτά κρίνοντάς τα 80 και πλέον χρόνια μετά, μπορούμε να τα δούμε λιγότερο φορτισμένα, λιγότερο βεβαρημένα. Υπάρχει μια συντριπτική πίεση ψυχολογική αλλά και υλική που ασκεί η γερμανική επίθεση στο ελληνικό κράτος, δεν έχει σχέση με την ιταλική. Ο πρωθυπουργός Κοριζής στις 18 Απριλίου οδηγείται στην αυτοκτονία γιατί καταλαβαίνει πολύ καλά ότι καταρρέει ολόκληρο το σύστημα.

Σκηνή 10η

Η επιστολή στον Χίτλερ

Δ.Δ.: Και αναλαμβάνει ο Τσουδερός.

Σ.Ρ.: Ο Εμμανουήλ Τσουδερός είναι παλαιός βενιζελικός. Δείχνει λοιπόν εκεί την ανάγκη που έχει πλέον το καθεστώς αυτό που είχε εγκαθιδρυθεί το 1936 να διευρύνει την πολιτική του βάση. Δεν μπορεί να συνεχιστεί ως μια απροκάλυπτη εκδοχή της 4ης Αυγούστου. Και ο Τσουδερός είναι ο μόνος διαθέσιμος εκείνη την ώρα από τον βενιζελικό κόσμο. Δέχεται να αναλάβει την πρωθυπουργία. Εχει πολύ μεγάλη σημασία γιατί η κυβέρνηση, ο Στρατός θα πάνε στην Κρήτη. Και μετά πάνε στη Μέση Ανατολή.

Δ.Δ.: Ο Τσολάκογλου;

Σ.Ρ.: Ο Τσολάκογλου είναι πρωθυπουργός πια στην Αθήνα.

Δ.Δ.: Ο Πετέν της Ελλάδας.

Σ.Ρ.: Είναι ακριβώς αυτή η αναλογία που μόλις περιγράψατε. Είναι χαρακτηριστικό ότι θέλει να προβάλει τον σχηματισμό της κυβέρνησης ως ένα τέκνο της ανάγκης, να το πούμε έτσι. Θέλει να προστατεύσει τους Ελληνες από την πείνα και την καταστροφή.

Δ.Δ.: Οτι συνεργάζομαι μεν με τους Γερμανούς, δεν μπορούσα να κάνω κάτι άλλο, αλλά τουλάχιστον είμαι και μια γραμμή άμυνας, να μη γίνουν τα χειρότερα.

Σ.Ρ.: Ποιο είναι το πρόβλημά του; Τον Απρίλιο του 1941 ενδεχομένως πολλοί -είτε το βλέπουν ευνοϊκά είτε όχι- πιστεύουν ότι, λίγο πολύ, ο πόλεμος έχει χαθεί για τη Μεγάλη Βρετανία και ότι η Γερμανία θα επικρατήσει. Δεν έχει ξεκινήσει καν η επίθεση στη Σοβιετική Ενωση. Τι διαψεύδει γρήγορα αυτές τις προσδοκίες; Θα έρθει ο φοβερός χειμώνας του ’41-’42, υπάρχει ένας λιμός άνευ προηγουμένου που οδηγεί στον θάνατο ενδεχομένως ακόμα και 300.000 ανθρώπους.

Δ.Δ.: Ειδικά στην Αθήνα.

Σ.Ρ.: Οπότε καταλαβαίνει κανείς εκεί ότι η δικαιολογία πως αναλαμβάνει την κυβέρνηση για να γλιτώσει τον πληθυσμό από τα χειρότερα δεν μπορεί να σταθεί πουθενά. Το δεύτερο στοιχείο είναι ότι από το τέλος του ’41 μπαίνουν στον πόλεμο οι Ηνωμένες Πολιτείες. Οι Γερμανοί δεν θα καταλάβουν ούτε το Λένινγκραντ, ούτε τη Μόσχα και αργότερα θα υποστούν μεγάλη ήττα στο Στάλινγκραντ. Οπότε όλα αυτά το επιχείρημα υπέρ της συνεργασίας το υπονομεύουν.

Δ.Δ.: Οταν έφυγε από δω ο Τσουδερός, έφυγε ο βασιλιάς Γεώργιος και έφυγαν και πολλοί πολιτικοί των αστικών κομμάτων, όπως λένε οι κομμουνιστές, άφησαν την πατρίδα ανοχύρωτη πολιτικά, δεν είναι έτσι; Είναι αλήθεια επίσης ότι μερικοί από αυτούς έστελναν επιστολές προς τον Χίτλερ, όπως ο Νικόλαος Πλαστήρας;

Σ.Ρ.: Βεβαίως, είναι ακριβές, και το πλήρωσε και πολιτικά, γιατί η επιστολή αυτή διέρρευσε μετά τον πόλεμο. Ο Πλαστήρας είχε αναλάβει πρωθυπουργός τον Ιανουάριο του 1945. Είχε αναλάβει με ένα πρόγραμμα, ας το αποκαλέσουμε, ειρήνευσης και συμφιλίωσης. Και τον Απρίλιο του 1945 η επιστολή αυτή διαρρέει και υποχρεώνεται σε παραίτηση. Και ενδεχομένως χάνεται μια ευκαιρία να υπάρξει μια πιο ισορροπημένη πολιτική στην εποχή μετά τη Βάρκιζα.

Επίλογος

Θαυμαστή ομοψυχία

Προτού ολοκληρώσουμε την κουβέντα μας, του ζήτησα να μου πει το τελικό συμπέρασμα για την 28η Οκτωβρίου.

Σ.Ρ.: Αν τον Σεπτέμβριο του 1940 ρωτούσε κανείς ποια μπορεί να είναι η εξέλιξη, δεν θα φανταζόταν ότι θα υπάρξει τέτοια ομοθυμία, τέτοια ομοψυχία στην αντιμετώπιση της ιταλικής επίθεσης. Γι’ αυτό είπε και ο Τσόρτσιλ ότι δεν πολεμούν οι Ελληνες σαν ήρωες, αλλά οι ήρωες πολεμούν σαν Ελληνες! Είναι το μόνο μέτωπο που άνοιξε τότε, όλοι σχεδόν είχαν υποχωρήσει, είχαν υποταχθεί.

Αρα η Ελλάδα, ο Δαβίδ, κάτω από την ηγεσία ενός δικτάτορα, έδειξε πρωτοφανή ομοθυμία και ομοψυχία. Αυτό το μεγαλύτερο, το φωτεινότερο συμπέρασμα. Μαζί όλα τα μπορούμε. Χώρια άσε καλύτερα!


Φωτογραφίες: William Fauthfull, Getty Images, Ideal image