Το Πατριαρχείο Αντιοχείας και η ιστορία του

Οι τελευταίες εξελίξεις στη Συρία, εκτός από την ανατροπή του καθεστώτος Άσαντ και τα υπόλοιπα πολιτικά γεγονότα έφεραν στο φως και το θέμα του Πατριαρχείου Αντιοχείας, την ύπαρξη του οποίου ίσως πολλοί αγνοούσαν. Και όμως πρόκειται για το τρίτο τη τάξη Πατριαρχείο μετά το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας. Αν και ο Χριστιανισμός στην Αντιόχεια διαδόθηκε πολύ νωρίς, τα γεγονότα των επόμενων αιώνων με την κατάκτηση της περιοχής από τους Άραβες (638) οδήγησαν στη μεταφορά της έδρας του Πατριαρχείου στη Δαμασκό της Συρίας, το 1343. Παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπισε στα χρόνια της κυριαρχίας των Οθωμανών το Πατριαρχείο επιβίωσε έχοντας όλα αυτά τα χρόνια Έλληνα Πατριάρχη. Με παρέμβαση των Ρώσων όμως κατά τον 19ο αιώνα, ο Πατριάρχης από το 1897 μέχρι σήμερα, είναι Άραβας.

Η Αντιόχεια

Μετά τη νίκη του στην Ισσό της Κιλικίας επί των Περσών (333 π.Χ.) ο Μέγας Αλέξανδρος ήθελε να ιδρύσει πόλη στη θέση της σημερινής Αντιόχειας. Δεν πρόλαβε όμως και αρκέστηκε στην ανέγερση βωμού προς τιμήν του «Βοττιαίου Διός» και φρούριο με το όνομα Ημαθία στις παρυφές του Σιλβίου Όρους, σύμφωνα με τον Λιβάνιο. Νεότεροι ιστορικοί θεωρούν απλά θρύλο, όσα γράφει ο Λιβάνιος. Το βέβαιο είναι ότι η Αντιόχεια ιδρύθηκε από τον Σέλευκο Α’ τον Νικάτορα το 300 π.Χ., μετά τη νίκη του στη μάχη της Ιψού (301 π.Χ.) στην οποία συγκρούστηκαν οι διάδοχοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Ο Ιωάννης Μαλάλας, χρονογράφος του 6ου μ.Χ. αιώνα από την Αντιόχεια, γράφει ότι ο Σέλευκος, που έδωσε στη νέα πόλη του πατέρα του Αντίοχου εγκατέστησε στην Αντιόχεια 3.500 Αθηναίους και Μακεδόνες, από τη γειτονική Αντιγόνεια. Λόγω της παρουσίας σ’ αυτή πολλών Αθηναίων αποκλήθηκε «Συριάδες Αθήναι». Στην πόλη εγκαταστάθηκαν επίσης Κρήτες, Κύπριοι και άλλοι. Η κομβική της θέση είχε σημαντική συμβολή στην ανάπτυξή της, τόσο στα χρόνια της ρωμαιοκρατίας, όσο και κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Από τον 4ο μ.Χ. αιώνα, η Αντιόχεια και η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ήταν οι σημαντικότερες πόλεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετά την Κωνσταντινούπολη. Έπειτα από την κατάληψή της από τους Άραβες το 638, οι σχέσεις της πόλης με το Βυζάντιο έγιναν πολύ δύσκολες, λόγω της καχυποψίας των Αράβων.


Η Αντιόχεια ανακαταλήφθηκε από τους Βυζαντινούς το 966 (σύμφωνα με άλλη εκδοχή το 969 από τον Νικηφόρο Φωκά). Η οδυνηρή ήττα των Βυζαντινών στο Ματζικέρτ το 1071, είχε σαν αποτέλεσμα η Αντιόχεια να αναγνωρίσει την επικυριαρχία του ηγεμόνα της Μοσούλης Μουσλίμ και να καταβάλει σε αυτόν φόρο υποτελείας. Το 1084 καταλήφθηκε από τους Μουσουλμάνους του σουλτάνου του Ικονίου Σουλεϊμάν. Βυζαντινές πηγές αναφέρουν ότι η άλωση αυτή της Αντιόχειας οφείλεται σε προδοσία του διοικητή της πόλης. Μετά τον θάνατο του Σουλεϊμάν το 1086, η πόλη περιήλθε στον σουλτάνο των Σελτζουκίδων Μαλίκ-Σαχ, όμως το 1098 την κατέλαβαν οι Σταυροφόροι που ίδρυσαν την Ηγεμονία της Αντιόχειας, ως υποτελή του βασιλιά της Ιερουσαλήμ. Το 1268 η πόλη καταλήφθηκε από τους Μαμελούκους και το 1517 από τους Οθωμανούς Τούρκους.

Η παρακμή της πόλης στην ύστερη βυζαντινή περίοδο ήταν αναπόφευκτη, από τις αλλεπάλληλες κατακτήσεις και τις λεηλασίες των διαφόρων λαών. Με τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, η Αντιόχεια πέρασε στην κατοχή των Γάλλων και το 1939 δόθηκε από την Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ) στην Τουρκία. Άλλη μία περιοχή που η Τουρκία έχει στην κατοχή της χωρίς να πέσει ούτε μία πιστολιά! Σήμερα η Αντιόχεια έχει περίπου 220.000 κατοίκους, Τούρκους στη συντριπτική τους πλειοψηφία, υπάρχουν όμως και αρκετοί αραβόφωνοι.

Το Πατριαρχείο Αντιοχείας

Το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο της Μεγάλης Θεουπόλεως Αντιοχείας, Συρίας, Αραβίας, Κιλικίας, Ιβηρίας τε και Μεσοποταμίας, όπως είναι ο πλήρης τίτλος του αποτελεί τη μεγαλύτερη Ορθόδοξη Εκκλησία στη Μέση Ανατολή. Το ποίμνιό του υπολογίζεται σε 4,3 εκατομμύρια πιστούς.

Η διάδοση του Χριστιανισμού στην Αντιόχεια και η ίδρυση της Εκκλησίας της συνδέεται με τους πρώιμους αποστολικούς χρόνους. Η φυγή από τα Ιεροσόλυμα των ελληνιστών Χριστιανών μετά τον θάνατο του πρωτομάρτυρα Στεφάνου έκανε την Αντιόχεια σημαντικό κέντρο του Χριστιανισμού έξω από την Παλαιστίνη. Ο Νικόλαος, ένας από τους «επτά Διακόνους» ήταν πιθανότατα ο πρώτος Χριστιανός της πόλης. Κατά την παράδοση, η Εκκλησία της Αντιόχειας ιδρύθηκε το 34 μ.Χ. από τον Απόστολο Πέτρο, ενώ σ’ αυτήν οι οπαδοί του Χριστού αναφέρθηκαν, χλευαστικά τότε, για πρώτη φορά Χριστιανοί (Πράξεις των Αποστόλων 11,26). Ο Πέτρος, μαζί με τους Αποστόλους Παύλο και Βαρνάβα κήρυξαν τον Χριστιανισμό στους Εθνικούς και στους πολλούς Εβραίους της πόλης. Εκεί εκδηλώθηκε και μία από τις πρώτες συγκρούσεις του Χριστιανισμού, μεταξύ Πέτρου και Παύλου. Αυτή προκλήθηκε από το αν πρέπει ή όχι να κάνουν περιτομή οι νεοφώτιστοι εθνικοί Χριστιανοί.

Ζητήθηκε η σύγκληση της Αποστολικής Συνόδου της Ιερουσαλήμ, για να καθορίσει τη θέση του Μωσαϊκού νόμου στη ζωή του Χριστιανισμού. Αυτή με επικεφαλής τον Αδελφόθεο Ιάκωβο αποφάσισε ότι δεν χρειαζόταν να κάνουν περιτομή οι νέοι Χριστιανοί και απάλλαξε έτσι τους Εθνικούς που θα γίνονταν Χριστιανοί από την ανάγκη τήρησης του Μωσαϊκού νόμου. Από την Αντιόχεια ξεκίνησαν τις περιοδείες τους οι Απόστολοι Παύλος και Βαρνάβας. Παρά τις αντιθέσεις που υπήρχαν σ’ αυτή, η αποστολική δράση της Εκκλησίας της Αντιόχειας δεν μειώθηκε καθόλου. Στις αρχές του 2ου μ.Χ. αιώνα έλαμψε η προσωπικότητα του Επισκόπου Αντιοχείας Ιγνάτιου ο οποίος με τις περίφημες επιστολές του προς τις Εκκλησίες της Ρώμης και διάφορες Εκκλησίες της Μικράς Ασίας πρόσφερε το πρώτο πρότυπο αυθεντικής χριστιανικής ζωής και οργάνωσης των τοπικών κοινοτήτων. Την εξαιρετική αυτή θέση διατήρησε η Αντιόχεια στη διάρκεια των τριών πρώτων χριστιανικών αιώνων παρά τους διωγμούς και τη δράση Γνωστικών και άλλων αιρετικών.


Η ιδιαίτερη ανάπτυξη στην Αντιόχεια της αιρετικής τάσης του Μοναρχιανισμού, οι οπαδοί του οποίου ήταν γνωστοί ως Υιοθετιστές ή Δυναμικοί Μοναρχιανοί ευνόησαν την καλλιέργεια φιλοσοφικού και θεολογικού διαλόγου με την τοπική Εκκλησία. Η σχολή αυτή με βάση την αριστοτελική φιλοσοφία προσπαθούσε να ερμηνεύσει τις πηγές της χριστιανικής πίστης κάτω από την πολεμική των Δυναμικών Μοναρχιανών. Κυριότερος εκπρόσωπος αυτής της Σχολής στον 3ο και στις αρχές του 4ου αιώνα ήταν ο περίφημος Λουκιανός, οι μαθητές του οποίου ήταν οι κυριότεροι υποστηρικτές του Άρειου και της αίρεσής του. Υποστηρικτής του Λουκιανού ήταν αρχικά ο Επίσκοπος Αντιοχείας Παύλος ο Σαμοσατεύς που καταδικάστηκε το 268 ως θιασώτης του Δυναμικού Μοναρχιανισμού. Ο ίδιος ο Λουκιανός ήταν ύποπτος για αιρετικές απόψεις που πήγαζαν από τον ορθολογισμό στην ερμηνεία της Αγίας Γραφής. Οι μαθητές του υποστήριξαν τον Αρειανισμό, γιατί δεν ήταν τελείως άσχετος με τον ορθολογισμό και την ιστορικογραμματική ερμηνεία της αντιοχειακής Σχολής.

Οι Αντιοχειανοί θεολόγοι Θεόδωρος Μοψουεστίας, Διόδωρος Ταρσού, Νεστόριος κ.ά. ασχολήθηκαν με το χριστολογικό πρόβλημα και δημιούργησαν τις προϋποθέσεις της αίρεσης του Νεστοριανισμού που καταδικάστηκε από τη Γ’ Οικουμενική Σύνοδο (431). Παρ’ όλα αυτά, η «Σχολή» της Αντιόχειας επηρέασε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ως τα τέλη του 6ου αιώνα. Άλλωστε, η Αντιόχεια, από τον 3ο αιώνα ήταν η δεύτερη, μετά την Κωνσταντινούπολη πόλη στην εκκλησιαστική διοίκηση και αναγνωρίστηκε με τον έκτο κανόνα της Α’ Οικουμενικής Συνόδου ως επισημότατος εκκλησιαστικός θρόνος μαζί με τη Ρώμη και την Αλεξάνδρεια. Ο Αρχιεπίσκοπος Αντιόχειας Ευστάθιος μάλιστα προήδρευσε στην Α’ Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας της Βιθυνίας, την οποία είχε συγκαλέσει ο Μέγας Κωνσταντίνος το 325. Άλλωστε το 316 ο Επίσκοπος Αντιοχείας είχε προεδρεύσει στη Σύνοδο Καισαρείας, ενώ προήδρευσε και στη Σύνοδο της Άγκυρας το 351.

Κατά το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα έγινε το λεγόμενο Αντιοχειανό Σχίσμα, το οποίο διέσπασε την ενότητα ολόκληρης της Εκκλησίας. Όμως ο Αρχιεπίσκοπος Αντιοχείας Μελέτιος προήδρευσε στη Β’ Οικουμενική Σύνοδο που έγινε στην Κωνσταντινούπολη το 381. Κατά το πρώτο μισό του 5ου αιώνα ο Αρχιεπίσκοπος Αντιοχείας διεκδίκησε την επέκταση της διοικητικής του δικαιοδοσίας σε ολόκληρη τη Διοίκηση της Ανατολής, δηλαδή στις επαρχίες Συρίας, Φοινίκης, Αραβίας και Κύπρου, γι’ αυτό συγκρούστηκε πολλές φορές με τον Αρχιεπίσκοπο Ιεροσολύμων και τον Μητροπολίτη Κύπρου. Στη Γ’ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου (431) η Εκκλησία της Κύπρου ανακηρύχθηκε αυτοκέφαλη, ενώ στη Δ’ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας (451), η Εκκλησία της Αντιόχειας έλαβε τον τίτλο του Πατριαρχείου, το οποίο θα είχε υπό τη δικαιοδοσία του τις επαρχίες Συρίας, Φοινίκης και Αραβίας, ενώ το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων τις τρεις επαρχίες της Παλαιστίνης.

Η κατάκτηση της Αντιόχειας από τους Άραβες και το Πατριαρχείο της (638)

Σταδιακά, το κύρος της Αντιοχειακής θεολογίας άρχισε να αποκαθίσταται. Όμως η κατάληψη της Αντιόχειας από τους Άραβες το 638 ήταν ολέθρια για τους Χριστιανούς. Οι Άραβες θεωρούσαν ότι με τις εκκλησιαστικές σχέσεις, το Βυζάντιο υλοποιούσε πολιτική εναντίον τους! Οι Χριστιανοί καταδιώχθηκαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 695 ο Πατριάρχης Αλέξανδρος Β’ σκοτώθηκε και ο θρόνος έμεινε κενός για 40 χρόνια! Πολλοί Χριστιανοί εξισλαμίστηκαν. Από τον 8ο αιώνα άρχισαν να γίνονται Πατριάρχες ντόπιοι αραβόφωνοι. Οι Χριστιανοί της Αντιόχειας υπέστησαν πολλά δεινά από τους φανατικούς Άραβες. Όμως η πόλη απελευθερώθηκε το 966 ή το 969 από τον Νικηφόρο Φωκά.

Η Εκκλησία της Αντιόχειας στα χέρια των σταυροφόρων και των Οθωμανών

Ανήκοντας και πάλι στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η Αντιόχεια άρχισε να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στα εκκλησιαστικά ζητήματά της. Χαρακτηριστική είναι η προσπάθεια του Πατριάρχη Αντιοχείας Πέτρου Γ’ (1052-1056) να αποτρέψει το Σχίσμα των Εκκλησιών (1054), κάτι που δεν κατάφερε. Το 1098 η Αντιόχεια καταλήφθηκε από τους σταυροφόρους και στην πόλη ιδρύθηκε Λατινικό Πατριαρχείο. Ο Ορθόδοξος Πατριάρχης αναγκάστηκε να διαμένει στην Κωνσταντινούπολη και ο θρόνος έμεινε ουσιαστικά κενός. Όμως το 1155 ο Μανουήλ Κομνηνός μπήκε θριαμβευτικά στην Αντιόχεια, νικώντας τους Λατίνους και τους υποχρέωσε να δεχθούν Ορθόδοξο Πατριάρχη, τον Ιωάννη Θ’ που είχε χειροτονηθεί στην Κωνσταντινούπολη. Αργότερα όμως και πάλι οι Πατριάρχες Αντιοχείας διέμεναν στη Βασιλεύουσα. Το 1268 εκδιώχθηκαν από την πόλη οι ευρωπαϊκοί στρατοί και το 1343 η έδρα του Πατριαρχείου μεταφέρθηκε στη Δαμασκό, όπου και βρίσκεται μέχρι σήμερα.

Στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, το Πατριαρχείο Αντιοχείας εντάχθηκε στα γενικότερα πλαίσια της εκκλησιαστικής πολιτικής της Υψηλής Πύλης. Η λατινική προπαγάνδα και η αξιοποίηση Μαρωνιτών και Αρμενίων που είχαν ενωθεί με τη Ρώμη από το 1439 δημιούργησαν ουνιτικές κοινότητες που προκάλεσαν νέα δεινά στο πολύπαθο Πατριαρχείο. Το 1837 οι Ουνίτες της Συρίας πέτυχαν να αναγνωριστούν από την Υψηλή Πύλη και να δημιουργήσουν οξύτητα στις σχέσεις με το Πατριαρχείο Αντιοχείας που είχε μπει στο στόχαστρο της ρωσικής προπαγάνδας με την καλλιέργεια του «Αραβικού Ζητήματος» του Πατριαρχείου Αντιοχείας. Το 1843 ο απεσταλμένος της Ρωσικής Εκκλησίας Πορφύριος Ουσπένσκι αγωνίστηκε και πέτυχε να δημιουργήσει ζήτημα αφελληνισμού και αραβοποίησης του Πατριαρχείου Αντιοχείας. Στόχος του ήταν η εκλογή Άραβα Πατριάρχη και η στελέχωση του Πατριαρχείου με Άραβες ιεράρχες και κληρικούς. Αυτό έγινε το 1897, όταν Πατριάρχης Αντιοχείας εκλέχθηκε ο Άραβας επίσκοπος Λαοδικείας Μελέτιος Ντουμάνι. Δημιουργήθηκε σχίσμα με τα άλλα Πατριαρχεία, το οποίο άρθηκε το 1909 χάρη στις προσπάθειες του διαδόχου του Μελετίου Γρηγορίου Χαντάντ. Μέχρι σήμερα Πατριάρχες, ιεράρχες και κληρικοί του Πατριαρχείου Αντιοχείας είναι αραβόφωνοι. Η δικαιοδοσία του εκτείνεται στους Ορθόδοξους Χριστιανούς της Συρίας και του Λιβάνου και την αραβική διασπορά. Η Μπελλεμέντειος Θεολογική Σχολή που βρίσκεται κοντά στην Τρίπολη του Λιβάνου παρέχει τη θεολογική εκπαίδευση. Πατριάρχης Αντιοχείας από τις 10 Φεβρουαρίου 2013 είναι ο Ιωάννης Ι’. Ας ελπίσουμε ότι το νέο καθεστώς της Συρίας θα σεβαστεί τις ατομικές και συλλογικές ελευθερίες και την ελεύθερη έκφραση της θρησκείας. Άλλωστε, όπως τόνισε ο Πατριάρχης Ιωάννης Ι’: «Δεν είμαστε φιλοξενούμενοι σε αυτή τη γη, ούτε ήρθαμε σε αυτή τη γη σήμερα ή χθες. Είμαστε από τις αρχαίες ρίζες της Συρίας και τόσο παλιοί όσο το γιασεμί της Δαμασκού».

Πηγές: Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, ΤΟΜΟΣ 27, «ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ»



Ειδήσεις σήμερα:

Τα δραματικά τελευταία 9 λεπτά του αεροπλάνου που συνετρίβη στη Νότια Κορέα - Η χώρα ξεκινά έλεγχο σε όλα τα Boeing

Ο Άρειος Πάγος δεν «έσπασε» τα ισόβια για τον πρώην αστυνομικό που σκότωσε τη γυναίκα του - Το έγκλημα που είχε συγκλονίσει την Κέρκυρα

Influencer από την Αυστραλία δίχασε με βίντεο στο TikTok που μιλάει στο παιδί της: «Όλοι ξέρουμε γιατί το έκανες», της γράφουν