Η αιματηρή μάχη του Σομ το 1916 και η εκατόμβη νεκρών με 1.200.000 θύματα μέσα σε λίγους μήνες

Η πιο αιματηρή μάχη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και μία από τις πιο αιματηρές όλων των εποχών ήταν η μάχη του ποταμού Σομ της Γαλλίας που ξεκίνησε την 1η Ιουλίου 1916 και έληξε στις 18 Νοεμβρίου 1916.

Στη διάρκεια των μαχών σκοτώθηκαν σχεδόν 1.200.000 άνδρες (περίπου 420.000 Βρετανοί και από χώρες της Βρετανικής Κοινοπολιτείας, περίπου 195.000 Γάλλοι και 465.000 Γερμανοί). Παρά τον τεράστιο αριθμό των θυμάτων και τις πολύμηνες μάχες, οι Βρετανοί και οι Γάλλοι κατέλαβαν μόλις 12 χλμ. εδάφους!

Ένα άλλο χαρακτηριστικό της μάχης του Σομ είναι ότι για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκαν άρματα μάχης, γνωστά στο ευρύ κοινό ως τανκ(ς) κατά τη διάρκειά της από τους Βρετανούς, στις 15 Σεπτεμβρίου 1916.

Παρά τις τεράστιες δυνατότητες που έδιναν στους Συμμάχους τα άρματα μάχης δεν αξιοποιήθηκαν όπως έπρεπε με αποτέλεσμα η προσφορά τους να είναι ελάχιστη. Ας δούμε όμως ποιοι ήταν αντίπαλοι στη μάχη του Σομ και τους διοικητές τους.

Οι λανθασμένες εκτιμήσεις των στρατιωτικών

Στα τέλη του 1914, το Δυτικό Μέτωπο μεταξύ των Συμμάχων και της Γερμανίας είχε φτάσει ως τις ακτές της Μάγχης λαμβάνοντας τη μορφή πολέμου χαρακωμάτων. Αυτό προκάλεσε ένα αδιέξοδο από το οποίο και οι μεν και οι δε προσπαθούσαν να βρουν τρόπους να απεμπλακούν. Οι Γερμανοί, γι’ αυτό τον λόγο είχαν χρησιμοποιήσει χημικά αέρια κατά τις επιθέσεις τους. Λόγω όμως των ανέμων που οδηγούσαν τα αέρια στη Βόρεια Γαλλία οι Γερμανοί δεν πέτυχαν τίποτα σημαντικό. Από την άλλη πλευρά, οι Σύμμαχοι επέμεναν να προσπαθούν να διασπάσουν τις γερμανικές αμυντικές τοποθεσίες με όλο και μεγαλύτερες δυνάμεις Πυροβολικού, χωρίς αποτέλεσμα όμως, καθώς οι έφοδοι Πεζικού που έγιναν στη συνέχεια αναχαιτίστηκαν από τους Γερμανούς. Ήταν τόσο εκτός πραγματικότητας όσοι σχεδίαζαν όλα αυτά, καθώς υπολόγιζαν στη χρήση του Ιππικού, το οποίο μετά τα ρήγματα που θα είχαν προκληθεί, θα προέλαυνε και θα έφτανε στα μετόπισθεν των Γερμανών δημιουργώντας πανικό και σύγχυση σ’ αυτούς. Η εποχή των επελάσεων του Ιππικού όμως είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί. Αλλά και οι Γερμανοί, στο ξεκίνημα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου πίστευαν ότι με το μεγαλοφυές «Σχέδιο Σλίφεν», θα καταλάμβαναν τη Γαλλία σε 70 μέρες. Καθώς όμως η αρχική τους επίθεση απέτυχε, υποχρεώθηκαν να αναθεωρήσουν τους στόχους τους και να ακολουθήσουν την τακτική στρατηγικής άμυνας. Τον Σεπτέμβριο του 1914 ο φον Μόλτκε ο νεότερος αντικαταστάθηκε στη θέση του Γενικού Επιτελείου της Αυτοκρατορικής Γερμανίας από τον Στρατηγό Έριχ φον Φαλκενχάιν, ο οποίος πίστευε ότι θα κατόρθωνε σημαντικά ψυχολογικά πλήγματα στους Γάλλους προκαλώντας τους βαριές απώλειες και δημιουργώντας απογοήτευση στον λαό. Παρά το υπερβολικά φιλόδοξο στοιχείο του σχεδίου, αυτό εγκρίθηκε από τον Κάιζερ Γουλιέλμο.

Ο φον Φαλκενχάιν αποφάσισε να χτυπήσει τους Γάλλους στο Βερντέν. Η γερμανική επίθεση ξεκίνησε στις 21 Φεβρουαρίου 1916. Όπως είχε υπολογίσει ο Φαλκενχάιμ, οι Γάλλοι υπερασπίστηκαν κάθε σπιθαμή του εδάφους τους, θυσιάζοντας χιλιάδες άνδρες. Τις ίδιες απώλειες είχαν περίπου και οι Γερμανοί. Αυτό όμως δεν απασχολούσε τον Φαλκενχάιν, ο οποίος θεωρώντας αναλώσιμους τους στρατιώτες του, σκεφτόταν μόνο ότι έχει περισσότερες εφεδρείες από τους Γάλλους. Σύντομα οι Γάλλοι βρέθηκαν σε δύσκολη θέση. Ο Στρατηγός Ζοζέφ Ζορφ, Αρχηγός του Γαλλικού Στρατού, ζήτησε βοήθεια από τους Συμμάχους για να μειώσει την πίεση που δεχόταν. Ανταποκρίθηκαν οι Ρώσοι, που ξεκίνησαν επίθεση τον Μάρτιο του 1916, αλλά δεν κατάφεραν τίποτα. Αντίθετα έχασαν 70.000 άνδρες. Τον Ιούνιο προσπάθησαν ξανά (αντεπίθεση του Μπρουσίλοφ) και πέτυχαν να απωθήσουν τους Αυστριακούς προς τις διαβάσεις των Καρπαθίων, σε μέτωπο εύρους 450 χιλιομέτρων, εντυπωσιάζοντας τους Συμμάχους.

Τελικά, η μάχη του Βερντέν έληξε στις 19 Δεκεμβρίου 1916 (!) δύο μέρες πριν συμπληρωθούν εννιά μήνες από την έναρξή της! Οι Γάλλοι, νικητές της πολύμηνης μάχης είχαν 163.000 νεκρούς και οι Γερμανοί 143.000. Τα οχυρωματικά έργα γύρω από το Βερντέν, τα οποία είχαν σημαντική συμβολή στη νίκη των Γάλλων οδήγησαν στη δημιουργία της Γραμμής Μαζινό, μετά το τέλος του Α’ ΠΠ. Να σημειώσουμε, ότι ανάμεσα στους επικεφαλής των γαλλικών στρατευμάτων στο Βερντέν ήταν ο Φιλίπ Πετέν, ο οποίος κατά τον Β’ ΠΠ συνθηκολόγησε με τους Ναζί και έγινε αρχηγός του Κράτους του Βισί…

Γιατί επιλέχθηκε ο ποταμός Σομ ως τόπος σύγκρουσης; - Διοικητές και δυνάμεις των αντιπάλων.

Οι Σύμμαχοι (Βρετανοί, Ρώσοι, Γάλλοι και Ιταλοί) αποφάσισαν τη στρατηγική που θα ακολουθούσαν το 1916 στη Διάσκεψη του Σαντιγί της Γαλλίας (6-8 Δεκεμβρίου 1915). Σ’ αυτήν αποφασίστηκε, οι Αγγλογάλλοι να επιτεθούν στο Δυτικό Μέτωπο, οι Ιταλοί στις Άλπεις και οι Ρώσοι, τη χώρα των οποίων κυβερνούσαν ακόμα οι τσάροι, στο Ανατολικό Μέτωπο. Αρχική επιλογή Βρετανών και Γάλλων ήταν να γίνει επίθεση στη Φλάνδρα του Βελγίου. Η γερμανική επίθεση στο Βερντέν όμως, άλλαξε τα συμμαχικά σχέδια.

Από τον Δεκέμβριο του 1915 ο Στρατηγός Ντάγκλας Χέιγκ είχε αντικαταστήσει στην ηγεσία του Βρετανικού Εκστρατευτικού Σώματος (BEF), τον ελάχιστα δημοφιλή Στρατηγό Τζον Φρεντς. Ο γαλλικός ποταμός Σομ ήταν μία από τις τρεις περιοχές όπου θα μπορούσαν οι Σύμμαχοι να αναλάβουν επιχειρήσεις μεγάλης κλίμακας. Οι άλλες δύο υποψήφιες περιοχές ήταν η Καμπανία και το Αρτουά. Η περιοχή του Σομ θεωρήθηκε ότι είναι η καλύτερη γιατί έχει στεγνό έδαφος και καλύτερη σιδηροδρομική πρόσβαση, ενώ αποτελούσε το φυσικό σύνορο μεταξύ του Βρετανικού και του Γαλλικού Στρατού. Ο ποταμός, αν και έχει λασπώδεις όχθες και ελώδη, βαθύ πυθμένα, δεν θα διαδραμάτιζε κανέναν απολύτως ρόλο στη σύγκρουση. Η πεδιάδα του όμως, που βρίσκεται εκατέρωθεν από τις όχθες του (κι από τις δύο πλευρές του ποταμού δηλαδή) είναι πανέμορφη και μία από τις ευφορότερες της Ευρώπης. Εκτός από τον Χέιγκ, από βρετανικής πλευράς σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και ο Χένρι Ρόλινσον. Προερχόταν από το Πεζικό, αλλά πίστευε πολύ στις δυνατότητες του Πυροβολικού. Όμως η τακτική που ακολουθούσε στη διοίκηση της 4ης Στρατιάς ήταν προβληματική, καθώς έδινε ελάχιστα περιθώρια για ανάληψη πρωτοβουλιών στους υφισταμένους του. Οι διαταγές που έδωσε προς το VIII (8ο) Σώμα είχαν έκταση 76 σελίδων, ενώ κάθε μεραρχία έλαβε διαταγές 365 σελίδων κατά μέσο όρο! Ο Ζοφρ από την πλευρά του μπορούσε να διαθέσει μόνο 22 μεραρχίες. Στην επίθεση θα συμμετείχε η 6η Γαλλική Στρατιά του Στρατηγού Φαγιόλ. Υπήρχαν πάντως διαφωνίες μεταξύ των Συμμάχων που φάνηκαν στην πορεία της μάχης και επηρέασαν την εξέλιξή της.

Ο Βρετανικός Στρατός ήταν ένα πραγματικά ετερόκλητο πλήθος. Έχοντας χάσει χιλιάδες στρατιώτες το 1914 και το 1915, αποτελούνταν σε μεγάλο βαθμό από άνδρες του λεγόμενου «Νέου Στρατού» του Λόρδου Κίτσενερ, Υπουργού Στρατιωτικών. Επρόκειτο για νεαρούς εθελοντές που έσπευσαν να καταταγούν στα τάγματα των «φιλαράκων» («pals»), πολεμώντας μαζί με τους φίλους και γείτονές τους. Από τα 143 τάγματα που παρέταξε ο Χέιγκ στη μάχη του Σομ, τα 97 ήταν τάγματα «pals». Οι λόγοι που οδήγησαν τους "pals" να πολεμήσουν εθελοντικά ήταν η φτώχεια και η ανεργία. Διάλεγαν το όνομα των μονάδων τους, ενίοτε τους αξιωματικούς τους και πάντα τους άνδρες με τους οποίους θα συνυπηρετούσαν.

Συνολικά, στον Βρετανικό Στρατό είχαν καταταγεί 600.000 «pals». Δεν είχαν εκπαιδευτεί κατάλληλα, έλαβαν όπλα μόλις λίγες μέρες πριν τη μάχη του Σομ και οι περισσότεροι ήταν απειροπόλεμοι. Αντίθετα, στις 10 Μεραρχίες της Κοινοπολιτείας (5 από την Αυστραλία, 4 από τον Καναδά και 1 από τη Ν. Ζηλανδία) και μία Ταξιαρχία Νοτιοαφρικανών μετείχαν πιο καλά προετοιμασμένοι και σκληραγωγημένοι άνδρες.

Από την άλλη πλευρά, οι Γερμανοί παρέμεναν στις θέσεις που είχαν καταλάβει στον Σομ από το 1914. Οι απώλειές τους εκεί ήταν ελάχιστες. Δεν ενοχλούσαν τους αντιπάλους τους, αλλά φρόντιζαν να φτιάξουν και χαρακώματα σε αθέατες πλευρές γειτονικών λόφων. Η εναέρια παρατήρηση των Συμμάχων αποκάλυψε ότι το συνολικό βάθος των οχυρωματικών έργων έφτανε τα 5 χιλιόμετρα. Την ευθύνη της άμυνας του Σομ είχε επωμιστεί η γερμανική 2η Στρατιά του Στρατηγού Φριτς φον Μπίλοφ που είχε 5 μεραρχίες στα βόρεια του Σομ, όπου οι Σύμμαχοι εξαπέλυσαν τις σφοδρότερες επιθέσεις και άλλες 3 νοτιότερα. Υπήρχαν επίσης και εφεδρικές μεραρχίες. Η συμμαχική υπεροχή στον αέρα ήταν συντριπτική (386 αεροπλάνα έναντι 129 γερμανικών). Ο φον Μπίλοφ αντιλαμβανόμενος το μέγεθος του κινδύνου ζήτησε βοήθεια από τον Φαλκενχάιμ, αλλά το μόνο που έλαβε ήταν μια πυροβολαρχία με κυριευμένα ρωσικά οβιδοβόλα…

24 – 30 Ιουνίου: το πρελούδιο της μάχης του Σομ.

Το σχέδιο του Χέιγκ ήταν η Βρετανική 4η Στρατιά να επιχειρήσει «διάρρηξη» στο κέντρο των Γερμανών, ενώ η 3η Στρατιά στα βόρεια και η Γαλλική 6η Στρατιά στο κέντρο θα έκαναν επιθέσεις εκτροπής. Εάν το σχέδιο αυτό πετύχαινε, οι εφεδρικές συμμαχικές δυνάμεις, στις οποίες συμπεριλαμβανόταν το Ιππικό θα εκμεταλλευόταν αυτό το κενό και θα περικύκλωνε τους Γερμανούς, οι οποίοι όμως βρίσκονταν πίσω από μια άρτια οργανωμένη αμυντική γραμμή που είχε υποτιμηθεί από τους Συμμάχους. Στις 24 Ιουνίου 1916 ξεκίνησε ο προπαρασκευαστικός βομβαρδισμός των Γερμανών που συνεχίστηκε νυχθημερόν ως τις 30 Ιουνίου! Ο υπόκωφος ήχος τους ακουγόταν ως τη νότια Αγγλία! Από τις 26 Ιουνίου, οι Βρετανοί συμπλήρωσαν τους βομβαρδισμούς με οβίδες ασφυξιογόνων αερίων. Οι χαμηλές νεφώσεις και τα σύννεφα καπνού εμπόδισαν τα συμμαχικά αεροπλάνα να εντοπίσουν στόχους σε βάθος και να τους καταστρέψουν. 50.000 πυροβολητές, επί μία εβδομάδα έριξαν συνολικά 1.732.875 (!) βλήματα πυροβολικού στις γερμανικές θέσεις. Για άγνωστο, σε μας τουλάχιστον λόγο, οι Σύμμαχοι έκαναν ένα σοβαρότατο λάθος.

Τα περισσότερα από τα βλήματα που ρίχτηκαν ήταν κατάλληλα για χρήση κατά προσωπικού σε ανοιχτό χώρο και όχι για καταστροφή μόνιμων οχυρώσεων, όπως ήταν τα θωρακισμένα γερμανικά καταφύγια. Υπολογίζεται ότι το 30% των οβίδων που εκτοξεύθηκαν απέτυχαν να εκραγούν. Οι Γερμανοί έχασαν 6.960 άνδρες και στις δύο όχθες του Σομ από τον «συνεχή τουφεκισμό» (κυλιόμενο πυρ). Το ηθικό του Γερμανικού Στρατού δοκιμάστηκε βέβαια από τον εξαήμερο βομβαρδισμό και επηρέασε ψυχολογικά τους άνδρες του. Και η πολυήμερη παραμονή μέσα στα οχυρά μαζί με το μονότονο σφυροκόπημα των βομβαρδισμών προκάλεσαν αισθήματα κλειστοφοβίας σε πολλούς.

1η Ιουλίου 1916: η πρώτη μέρα της μάχης

Στις 7.30 π.μ. της Κυριακής 1ης Ιουλίου, από τα συμμαχικά χαρακώματα ακούστηκαν οι σφυρίχτρες των αξιωματικών και αμέσως μετά οι ιαχές των 66.000 Βρετανών στρατιωτών που εξέρχονταν σκαρφαλώνοντας από τις σκάλες πάνω από τα αναχώματα για να αποτελέσουν το πρώτο κύμα εφόδου. Οι περισσότεροι αξιωματικοί είχαν στα χέρια τους μόνο μία ράβδο και ούτε καν περίστροφο, θεωρώντας ότι ο ρόλος τους ήταν να καθοδηγούν στη μάχη, όχι να σκοτώνουν… Οι άνδρες είχαν πάρει το πρωινό τους ενώ σύμφωνα με διηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων, αρκετοί είχαν καταναλώσει μεγάλες ποσότητες από ρούμι! Ωστόσο η βρετανική επίθεση απέτυχε παταγωδώς, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων. Κακός σχεδιασμός, υποτίμηση του αντιπάλου και ασυνεννοησία ήταν μερικές από τις αιτίες για αυτό.

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Ιρλανδοί της 107ης Ταξιαρχίας που πέτυχαν να φτάσουν στη δεύτερη γερμανική ζώνη άμυνας (υπήρχαν τρεις), δέκα λεπτά νωρίτερα απ’ ό,τι προέβλεπε το χρονοδιάγραμμα δέχτηκαν καταιγισμό πυρών από το Βρετανικό (!) πυροβολικό και έχασαν τα 2/3 των ανδρών τους… Άλλο απίθανο περιστατικό: την άμυνα του τομέα του Τιπβάλ είχε αναλάβει το 180Ο Σύνταγμα της 26ης Εφεδρικής Μεραρχίας, με επικεφαλής τον Υποστράτηγο φον Σόντεν. Οι Γερμανοί δέχτηκαν την επίθεση της βρετανικής 8ης Μεραρχίας (ΙΙΙ Σώμα) και της 32ας Μεραρχίας (Χ, δέκατο Σώμα) που διέθεταν τάγματα από όλες τις περιοχές της χώρας. Οι Βρετανοί επιτέθηκαν με ιαχές ακολουθώντας τους αξιωματικούς τους που κλοτσούσαν μπροστά τους μπάλες ποδοσφαίρου (!!!). Η κατάληξη της επίθεσης ήταν αναμενόμενη. Οι Βρετανοί αποδεκατίστηκαν…

Αντίθετα, οι Γάλλοι στο νότιο τμήμα του Σομ σημείωναν αξιόλογη πρόοδο. Σε αυτό τους βοήθησε η διάταξη των Γερμανών, το 62% των δυνάμεων των οποίων βρισκόταν στη βόρεια όχθη του Σομ, αλλά και η εκκίνηση της επίθεσής τους στις 09.30 π.μ., οπότε οι γερμανικές εφεδρείες είχαν απορροφηθεί στον αγώνα κατά των Βρετανών. Ο Στρατηγός Φαγιόλ πέτυχε μια ακόμα θριαμβευτική νίκη, κάτι που συντέλεσε σημαντικά στην «αναρρίχησή» του στο αξίωμα του Στρατάρχη αργότερα. Ο Χέιγκ, που δεν είχε αντιληφθεί το μέγεθος της αποτυχίας και των τεράστιων απωλειών των δυνάμεών του σκεφτόταν αν θα πρέπει να επαναλάβει την επίθεση την επόμενη ημέρα ή στις 3 Ιουλίου! 57.470 Βρετανοί σκοτώθηκαν την 1η Ιουλίου 1916 στον ποταμό Σομ. Ο αριθμός αυτός ξεπερνά τον συνολικό αριθμό των θυμάτων που είχαν οι Βρετανοί στους πολέμους της Κριμαίας, των Μπόερ και της Κορέας. Και η θυσία αυτή είχε σαν αποτέλεσμα την κατάληψη λιγότερων από 7 τ.χλμ ανεσκαμμένου εδάφους…

Από τον Ιούλιο ως τον Νοέμβριο

Οι νέες επιθετικές απόπειρες των Συμμάχων στον Σομ, από τις 3 ως τις 13 Ιουλίου είχαν 25.000 θύματα. Το μόνο που κατάφεραν οι Αγγλογάλλοι ήταν να αποσπάσουν από τους Γερμανούς έναν θύλακα μετρίου μεγέθους, που οριζόταν από το τόξο Μπομόν Αμέλ – Τιπβάλ – Λε Σαρ – Λεσμπέφ – Ρανκούρ – Μεζονέτ – Σολνέ. Απέτυχαν όμως, όπως και τις προηγούμενες φορές να διασπάσουν το γερμανικό μέτωπο, παρά το ότι είχε προηγηθεί ένας ισχυρότατος βομβαρδισμός που εξαφάνισε κάθε ίχνος ζωής και βλάστησης.

Στις 14 Ιουλίου 4 βρετανικές μεραρχίες πραγματοποίησαν επίθεση τα ξημερώματα στο Lonqueval Ridge. Υποστηριζόμενες από πυρά πυροβολικού αιφνιδίασαν τους Γερμανούς και μέχρι τα μέσα του πρωινού της ίδιας μέρας είχαν καταλάβει την κορυφογραμμή. Οι επιθέσεις συνεχίστηκαν όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού, ενώ συχνά οι Γερμανοί έκαναν αντεπιθέσεις. Στις 15 Σεπτεμβρίου 1916 οι Βρετανοί χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά άρμα μάχης σε πολεμική επιχείρηση, προκειμένου να υποστηρίξουν μια επίθεση στο Flers-Courcelette. Δεν κατάφεραν όμως πολλά πράγματα. Προχώρησαν μόλις 2,4 χλμ, χωρίς να καταλάβουν κάποια περιοχή στρατηγικής σημασίας. Στις 18 Νοεμβρίου 1916 ο καιρός επιδεινώθηκε ραγδαία και ο Χέιγκ διέταξε τον τερματισμό των επιχειρήσεων. Ένα συγκλονιστικό γεγονός που διαβάσαμε και θεωρούμε άξιο αναφοράς είναι ότι την 1η Ιουλίου, πολλοί Βρετανοί που είχαν επιζήσει ή ήταν τραυματίες περίμεναν να σκοτεινιάσει για να επιστρέψουν στις φίλιες γραμμές. Υπήρχαν όμως και άλλοι Βρετανοί βαριά τραυματισμένοι. Αν και εξουθενωμένοι από την ολοήμερη μάχη, οι Γερμανοί στρατιώτες έβγαιναν από τα χαρακώματά τους, για να τους δώσουν τις πρώτες βοήθειες, κυρίως γιατί θαύμαζαν τη γενναιότητα και την αυτοθυσία των Βρετανών. Όταν στα τέλη Ιουλίου οι Βρετανοί κατέλαβαν τμήματα που βρίσκονταν υπό γερμανικό έλεγχο ανακάλυψαν τα πτώματα συμπολεμιστών τους που σκοτώθηκαν την 1η Ιουλίου ή καθώς είχαν τραυματιστεί βαριά πέθαναν τις επόμενες μέρες. «Είχαν συρθεί μέσα σε κρατήρες οβίδων, έβγαλαν τα αδιάβροχά τους, έβγαλαν τις Βίβλους τους και πέθαναν κατ’ αυτόν τον τρόπο».

Επίλογος

Η μάχη του Σομ, δεν ήταν τελικά μία μάχη. Έγιναν συνολικά 12 μάχες μέσα σε 140 ημέρες, κάποιες από τις οποίες διήρκεσαν και εβδομάδες. Επρόκειτο για «μάταια σφαγή» ή για ανικανότητα; Αρκετοί ιστορικοί προσπάθησαν να δώσουν ένα νόημα στη θυσία χιλιάδων «pals». Κάποιοι τη θεωρούν παντελώς άδικη, κάποιοι άλλοι όμως θεωρούν ότι από τις μάχες του Σομ, οι επιζήσαντες και οι διάδοχοί τους έμαθαν πολλά και τα αξιοποίησαν στις περίφημες νικηφόρες μάχες του 1918. Άξιζε τον κόπο όμως να σκοτωθούν 420.000 Βρετανοί, 195.000 Γάλλοι και 465.000 Γερμανοί, περισσότεροι από 1 εκατομμύριο άνθρωποι για να «πάρουν» κάποιοι μαθήματα για το μέλλον. Όσο για το αν η μάχη του Σομ είναι η πιο πολύνεκρη όλων των εποχών, υπάρχει μια ασάφεια. Άλλοι, ιστορικοί θεωρούν ότι συνολικά οι νεκροί ήταν γύρω στα 1,2 εκ. και άλλοι ότι νεκροί και τραυματίες και πλησίαζαν τα 1,2 εκατομμύρια. Το βέβαιο είναι ότι η μάχη του Σομ ήταν μία από τις πλέον πολύνεκρες όλων των εποχών και ότι δεκάδες χιλιάδες από τα θύματά της θεωρήθηκαν από τον Χέιγκ και τον Ρόλινσον ως «αναλώσιμοι» και στάλθηκαν στην πρώτη γραμμή του μετώπου, ως πρόβατα επί σφαγή και ότι οι απώλειες των Βρετανών την 1/7/1916 ήταν οι μεγαλύτερες που είχαν σε μάχη, στη διάρκεια μιας μέρας, στη μακραίωνη ιστορία τους…

Βασική πηγή μας, ήταν το άρθρο του Δημήτριου Β. Σταυρόπουλου «ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΣΟΜ – Η ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΕΚΑΤΟΜΒΗ ΤΗΣ 1ης ΙΟΥΛΙΟΥ 1916», ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ» ΤΕΥΧΟΣ 71, ΙΟΥΛΙΟΣ 2002.

Στοιχεία αντλήσαμε επίσης από το άρθρο «BATTLE OF THE SOMME», του NATIONAL ARMY MUSEUM (Τσέλσι, Λονδίνο).