Ποιος ήταν τελικά ο Vincent van Gogh

Το 2015 τo μουσείο του Άμστερνταμ, που έχει πάρει το όνομά του από το μεγαλοφυή εξπρεσιονιστή, δέχτηκε περισσότερους από ενάμισι εκατομμύριο επισκέπτες, αποδεικνύοντας με τον εμφατικότερο τρόπο πως στις επιλογές των τουριστών της Κάτω Χώρας το όνομα Van Gogh είναι συνώνυμο με την κουλτούρα της Ολλανδίας, αφήνοντας τα πάρκα με τις τουλίπες και τους ανεμόμυλους σε δεύτερη μοίρα.

O Van Gogh κυνηγήθηκε από τους δαίμονές του. Στιγματίστηκε από τους σύγχρονούς του. Αλλά ζωγράφιζε χωρίς ανάσα. Μοναδικό του «σπίτι» τα τελάρα και τα χρώματά του, εκεί βρισκόταν ο δικός του μικρόκοσμος.

Το πορτραίτο του Van Gogh σε νεαρή ηλικία.
Στα 37 χρόνια της ζωής του δεν γεύτηκε την ικανοποίηση της αναγνώρισης. Υπέγραψε 2.013 πίνακες και σκίτσα αλλά πούλησε μόνο ένα έργο. Το «Κόκκινο Αμπέλι» αγοράστηκε για 400 φράγκα από την πλούσια κληρονόμο Anna Boch. H χαρά του καλλιτέχνη παροδική, αφού λίγους μήνες αργότερα αυτοκτονεί.

Ο Van Gogh «ανακαλύφθηκε» και δικαιώθηκε 40 χρόνια μετά το θάνατό του. Το 1910 οι κριτικοί τέχνης μιλούν για «αριστουργήματα που μαγεύουν». Το σύνθημα έχει δοθεί: Οι συλλέκτες και τα μουσεία αγοράζουν Van Gogh.

Δεν είναι όμως μόνο οι πίνακές του. Tο 1934 ο Αμερικανός συγγραφέας Irving Stone στο βιβλίο του Lust for Life γίνεται ο πρώτος που δεν μένει στον καμβά, αλλά συστήνει στους αναγνώστες του την ταραγμένη προσωπική ζωή του ζωγράφου, που έτρωγε κρεμμύδια βουτηγμένα σε μπογιές από την παλέτα του και ξεδιψούσε με μεγάλες γουλιές από αψέντι.

Ο κόσμος μαθαίνει πως ο χαρισματικός καλλιτέχνης είχε μια εύθραυστη ψυχολογία. Πως υπήρξε σημαδεμένος από αλλεπάλληλες νευρικές κρίσεις, εγκλεισμούς σε άσυλα και νοσοκομεία αλλά και αντιμέτωπος με τη χλεύη. Ο Van Gogh, άθελά του, έχει εξασφαλίσει μια θέση στην τροχιά του μύθου.

Το άσυλο, όπου είχε εγκλειστεί.
Οι πίνακές του ανήκουν στη χρυσή λίστα με τα ακριβότερα και πολυτιμότερα έργα στην ιστορία της ζωγραφικής. Το πορτρέτο του γιατρού Γκασέ αγοράστηκε το 1992 από Ιάπωνα επιχειρηματία για 152 εκατομμύρια δολάρια, ενώ τα περίφημα «Ηλιοτρόπια» αποτελούν ιερό δισκοπότηρο για όλους τους συλλέκτες.

Όμως, ο άντρας που παράδερνε ανάμεσα στο φως και στο σκοτάδι παραμένει ένα αγαπημένο καταραμένο μυστήριο. Όσο για το αυτί του, που ο ίδιος ακρωτηρίασε με φαλτσέτα, έχει γίνει αφορμή για δεκάδες ιστορίες που βασίζονται σε εικασίες.

Σήμερα νέα ντοκουμέντα φαίνεται να απαντούν στην ερώτηση που ίσως και ο εκείνος θα ήθελε να θέσει στον ίδιο του τον εαυτό: «Τελικά ποιος ήταν ο Vincent van Gogh;».
Penguin Random House Canada Limited-New Van Gogh Book

Το βιβλίο για τη ζωή του Van Gogh.
Δύο αυτοπροσωπογραφίες του 1889 που απεικονίζουν το ζωγράφο με το αυτί του δεμένο με γάζες αποτελούν την απαρχή ενός γρίφου. Το θέμα του πίνακα δεν είναι αποκύημα της φαντασίας του καλλιτέχνη αφού λίγους μήνες πριν είχε τσακωθεί με το ζωγράφο και συγκάτοικό του Paul Gauguin. Η ένταση ανάμεσά τους οδήγησε τον Gauguin να φύγει από το κίτρινο σπίτι στην περιοχή της Αρλ που μοιράζονταν οι δυο άντρες. Ο Van Gogh, εξοργισμένος από τη συμπεριφορά του, πρώην πια, φίλου του, προχωράει σε μια βίαιη και απρόβλεπτη κίνηση. Αρπάζει ένα ξυράφι και το πλησιάζει στο αυτί του. Αργότερα τυλίγει σε μια εφημερίδα… το μακάβριο έργο των χεριών του και το δωρίζει σε μια πόρνη (;) του γειτονικού οίκου ανοχής.

Ο γιατρός του Van Gogh.
Η μαύρη σελίδα της ζωής του Van Gogh θα έκλεινε εδώ, αν στα χρόνια που ακολουθούν οι ερευνητές δεν είχαν βρεθεί αντιμέτωποι με ένα θολό σημείο που τους αναγκάζει να αναρωτηθούν: «Ο Van Gogh έκοψε όλο το αυτί ή μόνο ένα μέρος του;». Η απάντηση, όποια και αν είναι, θα προσθέσει ένα σημαντικότατο κομμάτι στο παζλ της κατανόησης της ψυχοσύνθεσης του ζωγράφου. Κόντρα στις αρχικές επιφυλάξεις, οι μελετητές καταλήγουν πως «ο Van Gogh έκοψε το λοβό του» και, όπως σημειώνουν, «είναι αδύνατο να είχε προχωρήσει σε μια δραστικότερη κίνηση ολοκληρωτικής αφαίρεσης του αυτιού του».

Το γενεαλογικό δέντρο του Van Gogh.
Πριν από λίγες μέρες όμως έρχεται η απόλυτη ανατροπή. Μια άσημη καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης παρουσιάζει ένα συγκλονιστικό ντοκουμέντο. Η Bernadette Murphy, στο πλαίσιο της έρευνάς της για τη ζωή του Van Gogh, διάβασε ένα άρθρο του περιοδικού Life που είχε δημοσιευτεί το 1954, το οποίο σημείωνε πως «ο συγγραφέας Stone είχε στην κατοχή του έγγραφο του γιατρού που είχε περιθάλψει τον Vincent μετά τον αυτοτραυματισμό του». Το δημοσίευμα είχε περάσει απαρατήρητο από τους άλλους ερευνητές. Η Murphy δεν καταφέρνει να εντοπίσει την πολυπόθητη έγγραφη διάγνωση. Όμως, επιμένει, ώσπου έρχεται η στιγμή της αλήθειας. Το Δεκέμβριο του 1888 σε ένα φύλλο χαρτί με ένα σκαρίφημα ο Dr. Rei είχε αποτυπώσει το θέαμα που είχε αντικρίσει: ο ασθενής Van Gogh δεν είχε κόψει το λοβό του αυτιού του αλλά σύρριζα όλο το αριστερό του αυτί. Το ντοκουμέντο φέρνει την ανατροπή. Είναι πια σαφές ότι οι κρίσεις του Van Gogh ήταν ανεξέλεγκτες και τον οδηγούσαν στην αυτοκαταστροφή!

Η ερευνήτρια Bernadette Murphy.
Η Murphy δεν σταματά εκεί, αλλά διορθώνει μια ακόμα λαθεμένη αντίληψη αιώνων. Ψάχνοντας τα δημόσια έγγραφα της πόλης της Αρλ εντοπίζει πως ο ζωγράφος δεν χάρισε το αυτί του σε μια πόρνη, αλλά στη νεαρή Gabrielle Berlatier, που εργαζόταν ως καθαρίστρια στον οίκο ανοχής της περιοχής όπου ζούσε ο Van Gogh. H Murphy υποστηρίζει ότι o ζωγράφος επέλεξε την κοπέλα γιατί είχε ένα μεγάλο σημάδι στον ώμο από το δάγκωμα ενός λυσσασμένου σκύλου και εκείνος με την αλλόκοτη χειρονομία του είχε καλές προθέσεις. Ήθελε να την… παρηγορήσει.

Η ιστορία του Vincent van Gogh ξεκαθαρίζει, ενώ στο επίκεντρο βρίσκεται το Μουσείο Van Gogh στο Άμστερνταμ που φιλοξενεί έκθεση αφιερωμένη σε αυτόν με τίτλο «Στο χείλος της παραφροσύνης» (έως τις 25 Σεπτεμβρίου 2016), όπου οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να δουν ανάμεσα σε σκίτσα, έργα και αρχειακό υλικό δυο γνωστά-άγνωστα εκθέματα: μια επιστολή (1889) κατά του Vincent που συνυπέγραφαν τριάντα «φίλοι» του αλλά και ένα αντικείμενο-έκπληξη, ένα όπλο.

Τι είναι η συγκεκριμένη επιστολή; Το επεισόδιο με το κομμένο αυτί και ο παροξυσμός του καλλιτέχνη ήταν το κερασάκι στην τούρτα για τους κατοίκους της Αρλ. Το Φεβρουάριο του 1889, οι συντοπίτες του απηύθυναν αίτημα στο δήμαρχο της πόλης απαιτώντας είτε να διώξει το ρακένδυτο ημίτρελο Vincent ή να επιληφθεί για τον εγκλεισμό του σε ψυχιατρείο… Η επιστολή που εκτίθεται στο μουσείο αποκτά ειδικό βάρος, αν αναλογιστεί κανείς πως πέτυχε το στόχο της: έκανε θρύψαλα τον ήδη λαβωμένο ψυχισμό του ζωγράφου και τον ανάγκασε να πάρει ο ίδιος την δυσβάσταχτη απόφαση του για εγκλεισμό σε άσυλο.

Η γιαγιά του Van Gogh.
Στο επίκεντρο όμως των εκθεμάτων του μουσείου και σε θέση πρωταγωνιστή βρίσκεται το όπλο που έστειλε το ζωγράφο στην αγκαλιά της αθανασίας. Το μικρό ρεβόλβερ για περισσότερα από 50 χρόνια βρισκόταν καλυμμένο από χώματα στο χωράφι που έγινε το θέατρο της αυτοκτονίας του Van Gogh και βρέθηκε το 1960 από έναν αγρότη. Το όπλο, που παρουσιάζεται για πρώτη, και ίσως τελευταία, φορά στο κοινό (δεν ανήκει στη συλλογή του μουσείου αλλά σε ιδιώτη, που δεν επιθυμεί να γίνει γνωστό το όνομά του), είναι διαβρωμένο από την υγρασία, όμως ακόμα και έτσι δεν χάνει τη συμβολική δυναμική του.

Σήμερα, 126 χρόνια από το θάνατο του Vincent van Gogh, βρισκόμαστε πιο κοντά στην αποκρυπτογράφηση της ιδιαίτερης αλλά και τόσο βασανισμένης ύπαρξής του. Στο ταξίδι της αιωνιότητας αδιαπραγμάτευτη παραμένει η μεγαλοφυΐα του και η βεβαιότητα πως πέτυχε αυτό που τόσο επιθυμούσε: να μην περάσει απαρατήρητος.

Πηγή: PEOPLE (κυκλοφορεί μαζί με το ΘΕΜΑ)