Ποιος ήταν ο Γεώργιος Γεμιστός- Πλήθων, ο τελευταίος σοφός του Βυζαντίου

Στο σημερινό μας άρθρο, θα ασχοληθούμε με τον τελευταίο και σπουδαιότερο Βυζαντινό σοφό και ταυτόχρονα "πρώτο Νεοέλληνα", τον Γεώργιο Γεμιστό - Πλήθωνα.

Από την Κωνσταντινούπολη στον Μυστρά – Το φιλοσοφικό του σύστημα – Η διαμάχη του με τον Σχολάριο – Το συγγραφικό του έργο – Η νέα (;) θρησκεία του Πλήθωνα
Στο σημερινό μας άρθρο, θα ασχοληθούμε με τον τελευταίο και σπουδαιότερο Βυζαντινό σοφό και ταυτόχρονα "πρώτο Νεοέλληνα", τον Γεώργιο Γεμιστό - Πλήθωνα.



Η ζωή και η δράση του

Ο Γεώργιος Γεμιστός – Πλήθων γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη γύρω στο 1360. Σε κάποιες πηγές, γράφεται ότι γεννήθηκε το 1355. Ενώ ο μαθητής του Βησσαρίων αναφέρει "Plethon  Constantinopolitanus" ("Πλήθων Κωνσταντινουπολίτης")και την ίδια άποψη εκφράζουν στην επιτάφιο προσφώνησή του και ο μαθητής του Ερμώνυμος αλλά και ο φανατικός εχθρός του Γεώργιος Σχολάριος (Γεννάδιος), ο Δούκας γράφει: "Ο Γεμιστός ο εκ Λακεδαιμονίας".

Πάντως, σίγουρα ο Πλήθων απέκτησε στην Κωνσταντινούπολη εξαιρετική κλασική παιδεία και μυήθηκε στον Πλατωνισμό, ο οποίος γνώριζε νέα άνθηση και ανακτούσε το χαμένο έδαφος από τον Αριστοτελισμό, ο οποίος είχε χρησιμοποιηθεί για την θεμελίωση του Χριστιανισμού.
Γύρω στο 1380, έφυγε από την Βασιλεύουσα και πήγε στην Αδριανούπολη, πρωτεύουσα του Οθωμανού ηγεμόνα Μουράτ Α' ο οποίος επιδεικνύοντας πνεύμα ανεξιθρησκίας είχε μετατρέψει την πόλη σε κέντρο συνάντησης προσωπικοτήτων και ρευμάτων. Εκεί, από τον Ελισαίο, Ιουδαίο στην καταγωγή, διδάχθηκε τον ζωροαστρισμό και την πολυθεΐα. Μετά τον θάνατο του Ελισαίου (κάηκε ζωντανός κατά τον Κ. Σάθα) και οπωσδήποτε μετά το 1393, εγκαταστάθηκε στη Λακεδαίμονα και συγκεκριμένα στον Μυστρά.

Πριν αναχωρήσει για τη Λακεδαίμονα, ο Πλήθων φαίνεται ότι είχε σχηματίσει σαφή άποψη σχετικά με το ποιος και τι ευθύνεται για την παρακμή του Βυζαντίου και για τον Χριστιανισμό ως κυρίαρχη θρησκεία του. Πίστευε ότι ο κρατικός οργανισμός του Βυζαντίου είναι κλονισμένος και πως μαζί με την κακή εκκλησιαστική διοίκηση και τον πληθωρικό κρατικό μηχανισμό, αποτελούσαν τις αιτίες για την αδυναμία της αυτοκρατορίας να αντιδράσει και να ανορθωθεί.

Στον Μυστρά, ο Πλήθων έδρασε ως δάσκαλος και δικαστής, κυρίως όμως, ως σοφός φιλόσοφος και συγγραφέας, με πιστούς μαθητές-οπαδούς.

Ανάμεσα στο 1416 και το 1423, συνέταξε υπομνήματα προς τον αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγο ("Περί των εν Πελοποννήσω Πραγμάτων") και τον δεσπότη του Μυστρά Θεόδωρο Β' Παλαιολόγο ("Συμβουλευτικός περί της Πελοποννήσου") στα οποία περιέχονται διορατικές προτάσεις για την άμυνα της Πελοποννήσου, την οποία θεωρούσε λίκνο των ευγενέστερων ελληνικών φύλων και πίστευε ότι από αυτή θα μπορούσε να ξεκινήσει η σωτηρία της Αυτοκρατορίας. 



Διατύπωσε ακόμα μια σειρά από πρωτοποριακές προτάσεις (αναδασμός της γης, τόνωση της χειρωνακτικής εργασίας, εθνική παραγωγή και εμπόριο, διοικητική αναδιοργάνωση, φορολογία, κρατικές δαπάνες, εθνικοποίηση του στρατού, ποινές κ.ά.).

Ο Πλήθων ξεχώριζε όμως για την ελληνική αυτοσυνειδησία του. Γράφει χαρακτηριστικά απευθυνόμενος στον αυτοκράτορα Μανουήλ: "Έλληνες εσμέν το γένος, ως η τε φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί".

Στις αρχαίες ελληνικές αξίες έβλεπε την πνευματική υποδομή της νέας ανορθωτικής πολιτικής που έπρεπε να ακολουθήσει το Βυζάντιο.

Για τις υπηρεσίες που πρόσφερε, συμβουλευτικές και ίσως δικαστικές προς τους αυτοκράτορες και τους δεσπότες του Μυστρά, ανταμείφθηκε με κάποιες παροχές: "Κατά Νοέμβριον του 1427 Θεόδωρος ο δεσπότης δι' αργυροβούλου έδωκε τιμάριον τω Γεμιστώ τα εν Λακεδαίμονι Κάστρον και χώραν Φαναρίου και Βρύσεως∙ κατά Οκτώβριον του 1428 ο αυτοκράτωρ Ιωάννης επεκύρωσε τω Γεμιστώ δια χρυσοβούλου τ' άνω κτήματα, δι' αργυροβούλου δε Δημήτριος ο Παλαιολόγος επεκύρωσε κατά Ιούλιο του 1450 ταυτά κτήματα τοις υιοίς του Γεμιστού Δημητρίω και Ανδρονίκω" (Κ. Σάθας, απόδοση από το "Acta et Diplomata" του Miklosich, σελ. 175 και 225).

Σε αυτές τις "παροχές" στέκονται κάποιοι πολέμιοι του Πλήθωνα, οι οποίοι του καταλογίζουν ανακολουθία ανάμεσα σε όσα δίδασκε και όσα έπραττε…

Πάντως ο Πλήθων εκείνη την εποχή, είχε πάρει σαφή θέση στη διαμάχη πλατωνικών και αριστοτελικών, τασσόμενος με το μέρος του Πλάτωνα, τον οποίο έβλεπε συνολικά ως πολιτικό παιδαγωγό κα από το έργο του αντλούσε ιδέες για μια γενική μεταρρύθμιση στη ζωή του Βυζαντίου.

Ήταν δύσπιστος απέναντι στον Αριστοτέλη, κυρίως λόγω του "εκχριστιανισμού" του στη δυτική μεσαιωνική παράδοση, η οποία είχε μεταφερθεί και στο Βυζάντιο από τις μεταφράσεις έργων του Θωμά Ακινάτη.





 Ο Πλήθων στη Σύνοδο Φεράρας-Φλωρεντίας
Το 1428, ο αυτοκράτορας Ιωάννης Παλαιολόγος που περιόδευε την Πελοπόννησο, συμβουλεύθηκε τον Πλήθωνα για το φλέγον ζήτημα της εποχής, την Ένωση των δύο Εκκλησιών. Ο ίδιος αυτοκράτορας, ο Ιωάννης Η' του ζήτησε δέκα χρόνια αργότερα να είναι μέλος της πολυμελούς αντιπροσωπείας που θα συμμετείχε στη Σύνοδο Φεράρας-Φλωρεντίας για την Ένωση των δύο Εκκλησιών. Η απόφαση αυτή του Πλήθωνα, δεν μπορεί να ερμηνευτεί εύκολα. Ενώ βρισκόταν στον Μυστρά, είχε εκφραστεί με απαισιοδοξία για την επιτυχία του όλου εγχειρήματος και είχε αποδοκιμάσει την αποστολή των επισκόπων της Ανατολικής Εκκλησίας στη Δύση, ως πράξη ατιμωτική.


Ήδη όμως ο Πλήθων, οραματιζόταν τη δημιουργία ενός κόσμου όπου ο Χριστιανισμός θα αποτελούσε παρελθόν και θα ήταν μόνο μια μικρή παρένθεση στη ζωή του Ελληνισμού. Μόνο έτσι, πίστευε ο Πλήθων, ο Ελληνισμός θα επανερχόταν στις ρίζες του και θα αναγεννιόταν.
Σύμφωνα με όσα γράφει ο Γεώργιος Τραπεζούντιος, στο πόνημά του "Σύγκρισις Πλάτωνος και Αριστοτέλους", όταν ο Πλήθων βρισκόταν στη Φλωρεντία, είπε ότι σύντομα όλοι οι άνθρωποι "μια ψυχή και καρδία", θα ασπάζονταν μία θρησκεία. Και όταν ο Τραπεζούντιος τον ρώτησε αν αυτή θα ήταν ο Χριστιανισμός ή το Ισλάμ, ο Πλήθων του απάντησε, ούτε η μία ούτε η άλλη αλλά η "πατρώα", δηλ. η ειδωλολατρία, ο παγανισμός.

Παρόλα αυτά, ο Πλήθων φαίνεται ότι πήρε ενεργά μέρος τόσο στην "Προσύνοδο" της Φεράρα (1438) όπου ήταν μέλος της επιτροπής για την κατάρτιση των προπαρασκευαστικών εργασιών κάθε τμήματος όσο και στη Φλωρεντία, όπου όπως γράφει ο Σίλβεστρος ο Συρόπουλος που διέσωσε τα πρακτικά της Συνόδου, ο Πλήθων αναίρεσε πολλά από τα επιχειρήματα των Λατίνων ως σοφιστείες και συνέβαλε στο να μην υποκύψουν σε ατιμωτικές υποχωρήσεις οι ιεράρχες της Ανατολικής Εκκλησίας. 



 Ο Πλήθων δεν υπόγραψε τα πρακτικά της Ένωσης των δύο Εκκλησιών που γιορτάστηκε μεγαλοπρεπώς στο ναό της Σάντα Μαρία ντελ Φιόρε στη Φλωρεντία, στις 6 Ιουλίου 1439.
Στη Φλωρεντία όμως, ο Πλήθων βρήκε την ευκαιρία να αναπτύξει στον Κόζιμο των Μεδίκων την πλατωνική φιλοσοφία. Ο Κόζιμο ενθουσιάστηκε και ξεκίνησε τη δημιουργία μιας Πλατωνικής Ακαδημίας.

Κατά την παραμονή του στην Ιταλία, φαίνεται ότι ο Γεμιστός άλλαξε και το όνομά του σε "Πλήθων", πιθανότατα, όπως γράφει και ο Μαρσίλιο Φίτσινο, λόγω της ομοιότητας που παρουσιάζουν τα ονόματα Pletho και Plato στα λατινικά. Η αλλαγή του ονόματός του προκάλεσε αντιδράσεις. Ο Γεώργιος Τραπεζούντιος, ο Μανουήλ ο ρήτορας και ο Ματθαίος Καμαριώτης τον κατηγόρησαν για ξεκάθαρη στροφή προς τον εθνισμό. Μάλιστα, ο τελευταίος γράφει χαρακτηριστικά: "υπό των δαιμόνων εδιδάχθη ο Γεμιστός να προσλάβει το εθνικόν εκείνον όνομα".

Στη Φλωρεντία, μετά από παρότρυνση των θαυμαστών του, ο Πλήθων έγραψε το πόνημα: "Περί ων Αριστοτέλης προς Πλάτωνα Διαφέρεται", που προκάλεσε πολλές συζητήσεις και εντάσεις ανάμεσα στους οπαδούς των δύο μεγάλων αρχαίων στοχαστών.

Το 1441, ο Πλήθων επέστρεψε στη Λακεδαίμονα, όπου τον επισκέφθηκε ο Φραγκίσκος Φίλελφος και τον βρήκε υπέργηρο. Από τότε ως τον θάνατό του, ο Πλήθων ασχολήθηκε με το έργο του "Περί Νόμων" ή "Νόμων Συγγραφή", το οποίο είχε σχεδιάσει πριν φύγει για την Ιταλία και όπου εξέθεσε τους στοχασμούς του.


Ο Πλήθων πέθανε στη Σπάρτη στις 26 Ιουνίου 1452, ημέρα Δευτέρα, γύρω στη 1 π.μ. όπως προκύπτει από "ενθύμηση" χειρογράφων της Βιβλιοθήκης του Μονάχου που δημοσίευσε ο Σπυρίδων Λάμπρος στο "Νέο Ελληνομνήμονα" το 1910.

Οι φίλοι και μαθητές του (Βησσαρίων, Μανουήλ Χρυσολωράς, Γρηγόριος μοναχός, Ιερώνυμος Χαριτώνυμος, Λαόνικος Χαλκοκονδύλης κ.ά.) πένθησαν την απώλεια του δασκάλου τους με κείμενα που υμνούν τη σοφία και την αρετή του.

Ακόμα και οι αμείλικτοι εχθροί του Γ. Σχολάριος και Γ. Τραπεζούντιος παραδέχονταν ότι ο Πλήθωνας ήταν ο πλέον σοφός άνδρας του 15ου αιώνα.

 Το φιλοσοφικό - θρησκευτικό σύστημα του Πλήθωνα
Ο φιλοσοφικός θρησκευτικός στοχασμός του Πλήθωνα έχει αφετηρία τον Πλάτωνα, στην ύπαρξη των άφθαρτων και αιώνιων ιδεών και την αποδοχή της Ειμαρμένης.
Προεξέχουσα θεότητα είναι ο Δίας, από τον οποίο αντλούν την ύπαρξή τους όλες οι άλλες θεότητες. Η Ειμαρμένη αποτελεί το μέσο με το οποίο ο Δίας κυβερνά το Σύμπαν. Η ανθρώπινη ψυχή χωρίζεται σε αθάνατη και φθαρτή. Ο άνθρωπος οφείλει κατά τον Πλήθωνα, μέσω των πράξεών του, κυρίως με την τήρηση της ευνομίας, να μοιάσει στις ανώτερες νοήσεις, οι οποίες αποτελούν εμφανίσεις του Θείου.



Όπως γράφει ο Κ. Σάθας, με τη διδασκαλία του Πλήθωνα, ο Χριστιανισμός στην Ελλάδα και την Ιταλία κινδύνευσε σοβαρά. Ο Πλήθωνας, συνεχίζει ο Κ. Σάθας, είχε ιδρύσει στη Σπάρτη μια Σχολή που είχε στοιχεία από τα Ελευσίνια Μυστήρια και είχε πολλούς πιστούς μαθητές - οπαδούς. Πολλοί από αυτούς λάτρευαν τα αγάλματα των θεών της αρχαιότητας.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Βησσαρίωνα. Αλλά και στην Ιταλία, είχε αρχίσει να αναγεννάται ο πολυθεϊσμός. Ο Πέτρος ο Καλαβρός, μαθητής του Πλήθωνα, όχι μόνο ίδρυσε στη Ρώμη νεοπλατωνική Ακαδημία αλλά και μπροστά στους Πάπες διατυμπάνιζε ότι θα καταργήσει τον Χριστιανισμό. 




Στην Πλατωνική Ακαδημία της Φλωρεντίας καιγόταν λιβάνι και σίγουρα κάποιοι κόκκοι του, καταλήγει ο Σάθας, υπήρχαν και για τον Πλήθωνα…

Το 1465 (ή 1466) Ιταλοί θαυμαστές του με επικεφαλής τον ηγεμόνα του Ρίμινι, Σιγκισμόντο Μαλατέστα, εισέβαλαν στον Μυστρά και πήραν τα οστά του Πλήθωνα και τα μετέφεραν στην ιταλική πόλη όπου φυλάσσονται μέχρι σήμερα σε μαρμάρινη λάρνακα στον καθεδρικό ναό του Αγίου Φραγκίσκου.



Πλήθων και Σχολάριος
Όπως είπαμε, υπήρχε μεγάλη αντιπαλότητα ανάμεσα στον Πλήθωνα και τον Σχολάριο, ο οποίος όμως, όπως κι ο Γεώργιος Τραπεζούντιος, παραδέχονταν την αξία του Πλήθωνα. "Ο λόγος του Πλήθωνα δεν ήταν κατώτερος του Πλάτωνα" έγραφε ο Τραπεζούντιος. Μετά τον θάνατο του Πλήθωνα, ένα αντίτυπο του "Περί Νόμων" έφτασε στα χέρια του Σχολάριου, ο οποίος μόλις το διάβασε, θεωρώντας επικίνδυνη τη διάδοσή του, το έκαψε δημόσια, ζητώντας από όσους είχαν αντίτυπά του να το καταστρέψουν.

"Ασεβέστατο και αφρονέστατο" χαρακτήρισε το "Περί Νόμων" ο Σχολάριος, η πράξη του οποίου να το κάψει, προκάλεσε τη γενική κατακραυγή. Ο Δημήτριος Ράλλης όμως, διέσωσε αρκετά αποσπάσματα, ενώ αργότερα, περισσότερα ο C. Alexandre. 

Μερικές από τις "διατάξεις" των νόμων αυτών έχουν προκαλέσει πολλές συζητήσεις. Οι ομοφυλόφιλοι, οι μοιχοί, οι βιαστές και κτηνοβάτες πρέπει να καίγονται στη φωτιά. Ομοίως και οι μαστροποί. Οι μοιχαλίδες πρέπει να παραδίδονται στις υπεύθυνες των οίκων ανοχής και αφού τις κουρέψουν, να περάσουν την υπόλοιπη ζωή τους στην πορνεία.

Όσοι επίσης διδάσκουν θεωρίες αντίθετες προς τις "δικές μας απόψεις" έγραφε ο Πλήθων, πρέπει να καταδικάζονται σε θάνατο στην πυρά.




"Ισλαμολάτρη" τον χαρακτηρίζει η Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ. Εμείς μπορούμε να σημειώσουμε ότι ο Πλήθων δεχόταν την πολυγαμία για τους άντρες όχι όμως και για τις γυναίκες.

Το συγγραφικό έργο του Πλήθωνα ήταν τεράστιο. Η επίδραση που άσκησε στους σύγχρονους αλλά και στους μεταγενέστερους ήταν πολύ μεγάλη. Το 1459 ιδρύθηκε στη Φλωρεντία η Πλατωνική Ακαδημία των Μεδίκων. Σημαντική ήταν η δράση των μαθητών του, κυρίως του Βησσαρίωνα, όπως και των Μαρσίλιο Φιτσίνο και Πίκο ντε λα Μιράντολα.

Ο αείμνηστος φιλόσοφος και ακαδημαϊκός Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος (1900-1981) ίδρυσε το 1975 στη Μαγούλα της Σπάρτης φιλοσοφική σχολή που την ονόμασε προς τιμήν του "Ο Πλήθων".



Πηγές: "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους", τ. 8, Εκδοτική Αθηνών.
Εγκυκλοπαίδεια "Πάπυρος - Λαρούς - Μπριτάνικα", τ. 49, έκδοση 1992.
Κ. Σάθας, "ΒΙΟΓΡΑΦΙΑΙ ΤΩΝ ΕΝ ΤΟΙΣ ΓΡΑΜΜΑΣΙ ΔΙΑΛΑΜΨΑΝΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ (1453-1821)", Αθήνα, 1868.