24 Φεβρουαρίου 1981: Ο σεισμός των Αλκυονίδων

 Τρίτη, 24η Φεβρουαρίου 1981, ήταν μια συνηθισμένη χειμωνιάτικη μέρα χωρίς κάτι το αξιοσημείωτο. Το βράδυ της Τρίτης αυτής όμως, ένα ισχυρό χτύπημα του Εγκέλαδου, είχε σαν αποτέλεσμα 20 άνθρωποι να χάσουν την ζωή τους, εκατοντάδες να τραυματιστούν, χιλιάδες κτίρια να καταρρεύσουν και πολλά ακόμα να χρειαστούν επισκευές.

Από το βράδυ αυτό όμως, άλλαξε οριστικά ο τρόπος αντιμετώπισης του σεισμικού κινδύνου στη χώρα μας, καθώς για πρώτη φορά στην ιστορία προκλήθηκαν τόσο σοβαρές βλάβες στην Αθήνα.
Ήταν βέβαια νωπές τότε οι μνήμες από τον σεισμό της Θεσσαλονίκης (20 Ιουλίου 1977), των 6 R, ο οποίος είχε σαν αποτέλεσμα 45 άτομα να σκοτωθούν και 220 να τραυματιστούν. Ο σεισμός της Θεσσαλονίκης, ήταν ο πρώτος μεγάλος σεισμός που "χτύπησε" μια σύγχρονη ελληνική πόλη, με τεράστιες οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες.

"Το Φως του Αυγερινού" και το χτύπημα του Εγκέλαδου

Την εποχή εκείνη παιζόταν με πολύ μεγάλη επιτυχία στην ΕΡΤ (τότε δεν υπήρχαν ιδιωτικά τηλεοπτικά κανάλια), το σίριαλ "Το Φως του Αυγερινού".

Επρόκειτο για μια διασκευή του ομώνυμου έργου του Αλέξη Πάρνη, σε σκηνοθεσία Ερρίκου Ανδρέου και μουσική Γιάννη Μαρκόπουλου. 

Όπως γράφει ο Στάθης Βαλούκος στην "Ιστορία της Ελληνικής Τηλεόρασης", ήταν μια "τοιχογραφία της κοινωνίας των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων και των τραυμάτων που άφησε στον κοινωνικό ιστό η δίνη του εμφυλίου"

Το καστ της σειράς, ήταν εξαιρετικό: Αλμπέρτο Εσκενάζυ (στον ρόλο του Λουκή), Κοραλία Καράντη (στον ρόλο της Φιλιώς), Άγγελος Αντωνόπουλος, Τζένη Ρουσσέα, Εύα Κοταμανίδου, Γιώργος Νέζος, Βασίλης Κολοβός, Σοφία Κακαρελίδου, Ειρήνη Κουμαριανού κ.ά. 

Η ιστορία του Λουκή και της Φιλιώς, είχε καθηλώσει το τηλεοπτικό κοινό, που κυριολεκτικά καρφωμένο στους δέκτες του κι εκείνη την Τρίτη παρακολουθούσε την εξέλιξή της…. Ήταν 22:53:37, όταν ένας ισχυρότατος σεισμός ταρακούνησε Αττική, Κορινθία, Εύβοια, Βοιωτία, Φωκίδα, κατά κύριο λόγο, αλλά και άλλες γειτονικές περιοχές. Έντρομοι οι κάτοικοι βγήκαν από τα σπίτια τους και προσπαθούσαν να συνειδητοποιήσουν τι ακριβώς είχε συμβεί. Το κρύο ήταν τσουχτερό (Φλεβάρης γαρ….)



"Το Φως του Αυγερινού" διακόπηκε και από την τηλεόραση έγιναν εκκλήσεις στους πολίτες να
μην μένουν στα σπίτια τους. Ο κόσμος ήταν "απροετοίμαστος και ανεκπαίδευτος". Ο (περίφημος) κρατικός μηχανισμός… συνελήφθη κοιμώμενος, καθώς δεν υπήρχαν σχέδια και οργάνωση για την αντιμετώπιση ανάλογων περιστατικών.

Το ότι η Ελλάδα είναι μια σεισμογενής χώρα, το γνώριζαν όλοι. Το ότι αναφορές για σεισμούς στην Αθήνα, υπάρχουν ήδη στον Θουκυδίδη (στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου), οι αρμόδιοι όφειλαν να το γνωρίζουν.

Βέβαια, είχαν περάσει 53 χρόνια από τον σεισμό της Κορίνθου των 6,3 R (22/4/1928), που ισοπέδωσε την πελοποννησιακή πόλη (η 33η καταστροφή της από την κτίση της!) και προκάλεσε υλικές ζημίες σε σπίτια της Αθήνας και του Πειραιά και 43 χρόνια από τον σεισμό του Ωρωπού (6 R, 20/7/1938) που είχε σαν αποτέλεσμα 18 άνθρωποι να χάσουν την ζωή τους και να προκληθούν μεγάλες ζημιές σε Σκάλα Ωρωπού, Νέα Παλάτια, Χαλκούτσι, Μαλακάσα κ.ά.

Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να υπάρχει ένας εφησυχασμός. Στον κόσμο, υπήρχε μια αντίληψη ότι η Αττική είναι "ασεισμική". Βέβαια, ο μύθος αυτός είχε καταρριφθεί από τον μεγάλο σεισμολόγο Άγγελο Γαλανόπουλο (1910 – 2001), σε πολλές εργασίες του.


Χαρακτηριστικότερη και  πολύ πρόσφατη (για το 1981), ήταν η δημοσίευση "Ο Σεισμικός Κίνδυνος από Εστίας που Κείνται εις Απόστασιν > 10 km από την Πόλιν των Αθηνών", στα "¨Τεχνικά Χρονικά" ,Ιουλίου – Αυγούστου – Σεπτεμβρίου 1977, σελ. 5-11.
Η κατάρριψη, στην πράξη, του μύθου, ήρθε το βράδυ της 24/2/1981 και βέβαια το μεσημέρι της 7/9/1999, με τα 5,9 ρίχτερ της Πάρνηθας…

Οι Αλκυονίδες Νήσοι – Ο πανικός των Αθηναίων

Ο σεισμός της 24/2/1981, είχε μέγεθος 6,7 ρίχτερ.
Επίκεντρό του, ήταν οι Αλκυονίδες Νήσοι, στον μυχό του Κορινθιακού Κόλπου. Πρόκειται για τις νησίδες Ζωοδόχος Πηγή, Δακαλειό, Γλαρονήσι και Πρασονήσι και είναι γνωστές και ως "Καλά Νησιά". Το εστιακό βάθος του σεισμού ήταν 8 χιλιόμετρα.
Το επίκεντρο του, απέχει 70 km από την Αθήνα, 15 km από το Λουτράκι, 10 km από την Περαχώρα, 20 km από την Κόρινθο, 35 km από τα Μέγαρα και 24 km από τις Πλαταιές της Βοιωτίας.

Πολλοί Αθηναίοι διανυκτέρευσαν σε πάρκα και πλατείες, ανάβοντας φωτιές για να ζεσταθούν. Άλλοι κοιμηθήκαν στα αυτοκίνητά τους. Πολλοί εγκατέλειψαν την πόλη.
Επικράτησε απίστευτο κομφούζιο στις εξόδους της πρωτεύουσας. Όπως διαβάζουμε στο Λεξικό "Η Ελλάδα στη Δεκαετία του '80", σε οδικούς άξονες όπου σε φυσιολογικές συνθήκες κινούνται 60.000 οχήματα, μετά τον σεισμό έφτασαν να κυκλοφορούν 250.000 αυτοκίνητα! Λόγω μπλακ άουτ, τα φανάρια δεν λειτουργούσαν ενώ και η Τροχαία ήταν απούσα.
Η είδηση για τον σεισμό, μεταδόθηκε από την τηλεόραση σε ολόκληρη τη χώρα. Καθώς κινητά τηλέφωνα δεν υπήρχαν, το τηλεφωνικό δίκτυο (με τις υποδομές της εποχής) υπερφορτώθηκε και η τηλεφωνική επικοινωνία με συγγενείς, φίλους και γνωστούς, ήταν αδύνατη.
Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να μεγαλώσουν ο πανικός και η ανασφάλεια και να επεκταθούν σε όλη την επικράτεια.

Η τηλεόραση στο μεταξύ, συνέχιζε το πρόγραμμά της, μεταδίδοντας νεότερα για τον σεισμό και τις συνέπειες του αλλά και τη θρυλική σαπουνόπερα της εποχής "Ντάλας". Ακολούθησε το ντοκιμαντέρ "Τα Σπίτια της Ελλάδας"! Πραγματικά, τη ώρα που χιλιάδες σπίτια είχαν καταρρεύσει ή ήταν ετοιμόρροπα, όποιος σκέφτηκε να προβληθεί το συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ ήταν… πρωτοπόρος του τρολαρίσματος κατά την άποψή μας! Στις 4.30, ο δημοσιογράφος Κώστας Χούντας αποχαιρετούσε τους τηλεθεατές, ευχόμενος να μην γίνει άλλος σεισμός. Δυστυχώς, στις 4.36, νέος σεισμός με μέγεθος 6,4 ρίχτερ, τρομοκράτησε ακόμα περισσότερο τους σεισμόπληκτους και έδωσε ένα ισχυρό, αν όχι και τελειωτικό, χτύπημα σε πολλά κτίρια…



Το πρωί της Τετάρτης 25/2, αποκάλυψε τις τραγικές συνέπειες του σεισμού. Η Περαχώρα της Κορινθίας είχε σχεδόν ισοπεδωθεί. Το 10% των σπιτιών των Μεγάρων δεν ήταν πλέον κατοικήσιμα. Τεράστιες ζημιές είχαν υποστεί κτίρια σε Κόρινθο και Λουτράκι, όπου κατέρρευσαν δύο ξενοδοχεία που λόγω της εποχής ευτυχώς, ήταν άδεια από κόσμο. Στην Αθήνα, τις μεγαλύτερες ζημιές είχαν υποστεί κτίρια στην Ανθούπολη του Περιστερίου λόγω κυρίως του προβληματικού υπεδάφους (δείτε και άρθρο μας για το "Κάρβουνο" στο protothema. gr), στο Χαλάνδρι, στο Πέραμα, τη Νίκαια, το Φάληρο και τον Πειραιά.

Οι σεισμόπληκτοι, είχαν ανάμεσα στα άλλα να αντιμετωπίσουν και τους μετασεισμούς 1.500 δονήσεις έγιναν το πρώτο εικοσιτετράωρο και εκατοντάδες τα επόμενα.

Και προτού καλά καλά, προλάβουν να συνέλθουν, δύο νέοι, ισχυρότατοι σεισμοί 6,2 R στις 23.58 της 4/3/1981 και 6,0 R στις 8.50 της 5/3/1981, προκάλεσαν νέα αναστάτωση. Από τους σεισμούς αυτούς "χτυπήθηκε" κυρίως η Βοιωτία, στη "γραμμή" Πλαταιών – Καπαρελλίου.

Ο τραγικός απολογισμός – Η επόμενη μέρα των σεισμών

Ο απολογισμός των σεισμών αυτών, ήταν κάτι παραπάνω από τραγικός. 20 άτομα έχασαν την ζωή τους  και περίπου 500 τραυματίστηκαν. 22.554 οικοδομές καταστράφηκαν ή έπαθαν μη επισκευάσιμες βλάβες, 11.745 οικοδομές έπαθαν σοβαρές βλάβες και άλλες 50.222 ελαφρότερες.

Περίπου 10 μέρες μετά τον σεισμό, ιδρύθηκε η Υπηρεσία Αποκατάστασης Σεισμοπλήκτων (Υ.Α.Σ.), όπου φάνηκε χρήσιμη η εμπειρία του σεισμού της Θεσσαλονίκης (1978), καθώς σχεδιάστηκε με πρότυπο την Υπηρεσία Αποκατάστασης Σεισμοπλήκτων Βόρειας Ελλάδας (Υ.Α.Σ.Β.Ε.).

Υπολογίζεται ότι ως τις 3/12/1983, δόθηκαν 60 δισεκατομμύρια δραχμές για την αποκατάσταση των σεισμόπληκτων.

Πολλοί συνέχιζαν να κοιμούνται για μέρες στα αυτοκίνητά τους. Άλλοι όμως υποχρεώθηκαν να ζουν για μήνες σε σκηνές. Περισσότεροι από 3.000 από αυτούς, ήταν κάτοικοι της Ανθούπολης και των άλλων συνοικιών του Περιστερίου. Ο Ανδρέας Παπανδρέου (μέσα σε αποθέωση) και ο Χαρίλαος Φλωράκης τους επισκέφτηκαν και κατηγόρησαν την κυβέρνηση Ράλλη για την "ανύπαρκτη παρουσία της". Ο Πρωθυπουργός Γ. Ράλλης, τόνιζε ότι "ο πανικός είναι χειρότερος από τον σεισμό" και λίγο καιρό αργότερα από το βήμα της Βουλής καλούσε τους πολίτες "να χτίσουμε όλοι μαζί οχυρωμένες πόλεις άτρωτες από σεισμούς". Κι αν το δεύτερο φαντάζει κάπως ουτοπικό το πρώτο είναι σωστό, σε μεγάλο βαθμό. Δυστυχώς, πολλοί  στους σεισμούς του 1981, έχασαν τη ζωή τους ή τραυματίστηκαν πηδώντας από ταράτσες, παράθυρα ή τρέχοντας στις σκάλες των σπιτιών τους.



Στις εφημερίδες, έγιναν καταχωρήσεις με οδηγίες για το πώς πρέπει να αντιμετωπίζουν οι πολίτες τους σεισμούς.

Από τον Μάρτιο κιόλας, ξεκίνησε ερευνητικό πρόγραμμα για την παρακολούθηση της σεισμικής δραστηριότητας την ενημέρωση του κοινού και την αλλαγή του ξεπερασμένου Αντισεισμικού Κανονισμού Οικοδομικών Έργων, που ίσχυε από το 1959. Μετά τους Σεισμούς, το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, εξέδωσε προσωρινές οδηγίες για την αντιμετώπιση βασικών αδυναμιών του. Αυτές αξιοποιήθηκαν στον Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό, που εκδόθηκε το 1985.

Ακολούθησε η εκπόνηση του σχεδίου έκτακτης ανάγκης "Ξενοκράτης Σεισμός".

Το 1983, ιδρύθηκε ο Οργανισμός Αντισεισμικής Προστασίας (ΟΑΣΠ), στο πλαίσιο του οποίου καθιερώθηκε η συνεργασία ειδικών από τους τομείς της σεισμολογίας, της γεωλογίας, των κατασκευών και της πολεοδομίας.

Οι σεισμολόγοι και το Β.Α.Ν.

Στο μεταξύ, μετά τους καταστροφικούς σεισμούς, είχαν αρχίσει να κυκλοφορούν, όπως γίνεται συνήθως, φήμες για νέο, μεγαλύτερο χτύπημα του Εγκέλαδου.

Παράλληλα, υπήρχαν δημοσιεύματα στον Τύπο από σεισμολογικά κέντρα του εξωτερικού (π.χ. το Ινστιτούτο της Ουψάλα, της Σουηδίας) αλλά σταδιακά άρχισαν να εμφανίζονται στο προσκήνιο και οι, άγνωστοι στο ευρύ κοινό ως τότε, Έλληνες σεισμολόγοι, που καθησύχαζαν τον κόσμο που είχε πανικοβληθεί από τις ανεύθυνες φήμες.

Τον Απρίλιο του 1981, παρουσιάστηκε σε συνέδριο Φυσικής στο Όσλο της Νορβηγίας, η μέθοδος ΒΑΝ, που πήρε το όνομά της από τους επιστήμονες που την επινόησαν. Αυτοί ήταν , ο (μετέπειτα Καθηγητής, τότε Υφηγητής Φυσικής στο ΕΚΠΑ) Παναγιώτης Βαρώτσος, ο Καθηγητής Φυσικής στο ΕΚΠΑ Καίσαρ Αλεξόπουλος (1909 – 2010), ίσως ο κορυφαίος Έλληνας φυσικός του 20ου αιώνα και ο φυσικός του ΕΚΠΑ Κωνσταντίνος Νομικός.



Οι καθηγητές Βαρώτσος και Αλεξόπουλος, είχαν στηρίξει τη μέθοδό τους στην πρόβλεψή τους ότι λόγο πριν την εκδήλωση ενός σεισμού, θα εκδηλώνονταν στην ευρύτερη περιοχή του "σεισμικά ηλεκτρικά σήματα". Ο Κωνσταντίνος Νομικός ανέπτυξε το σύστημα συλλογής των δεδομένων. Υπήρξαν έντονες αντιδράσεις από τους σεισμολόγους, με βασικούς εκφραστές τους Καθηγητές Ιωάννη Δρακόπουλο (τον Ε.Κ.Π.Α.) ο οποίος έφυγε από κοντά μας το 1999, Βασίλη Παπαζάχο (του Α.Π.Θ.) και τον αείμνηστο Γιώργο Σταυρακάκη (1954 – 2015), του Γεωδυναμικού Ινστιτούτου του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.



Ήταν μια "σύγκρουση" φυσικών (του ΒΑΝ) με γεωλόγους (σεισμολόγους). Οι τελευταίοι ισχυρίζονταν ότι τα σεισμικά ηλεκτρικά σήματα (Seismic Electric Signals, SES), ήταν απλοί θόρυβοι που δεν είχαν καμία σχέση με τους σεισμούς. Η κοινή γνώμη, που θεωρούσε ότι κάτι κρύβεται πίσω από τις αντιδράσεις των σεισμολόγων και ότι η μέθοδος ΒΑΝ είχε τη δυνατότητα να προβλέψει σεισμούς, πίεζε για χρηματοδότηση της ομάδας ΒΑΝ. Στην όλη ιστορία, έχουν κατά καιρούς εμπλακεί και ξένοι επιστήμονες, όπως ο Γάλλος γεωλόγος Haroun Tazieff (1914 – 1998), υποστηρικτής της μεθόδου ΒΑΝ αλλά και χώρες, όπως η Ιαπωνία, που είχε εγκαταστήσει 14 -18 σταθμούς του δικτύου ΒΑΝ. Ο μόνος σεισμολόγος που είχε εκφραστεί από την αρχή θετικά για τη μέθοδο ΒΑΝ, είναι ο γνωστός μας καθηγητής Άκης Τσελέντης.



Στο πέρασμα των χρόνων, οι διαμάχες για το ΒΑΝ συνεχίστηκαν. Πρόβλεψη σεισμού με ακριβές μέγεθος, επίκεντρο και χρόνο εκδήλωσης, όπως ζητούσε ο καθηγητής Β. Παπαζάχος από την ομάδα ΒΑΝ, δεν έγινε. Από την άλλη, η ομάδα ΒΑΝ θεωρούσε π.χ. ότι η πρόβλεψη, τον Σεπτέμβριο του 1988, για σεισμό της τάξης των 5,8 R, 240 χλμ. δυτικά της Αθήνας ήταν 100% επιτυχής, καθώς "αντιστοιχούσε" στον σεισμό της Κυλλήνης (6 R, 16/10/1988). Η επιτυχία της πρόβλεψης της ομάδας ΒΑΝ για σεισμό 5,9 R το 1989 στην Ηλεία, επιβεβαιώθηκε και από το αρμόδιο Υπουργείο. Πάντως, ο αείμνηστος καθηγητής Ιωάννης Δρακόπουλος, άνθρωπος μειλίχιος και συμβιβαστικός, ως πρόεδρος του ΟΑΣΠ, καλούσε τα μέλη της ομάδας ΒΑΝ στις συσκέψεις του ανώτατου συντονιστικού οργάνου, αν και διαφωνούσε ριζικά με τη μέθοδο αυτή.

Τα περιστέρια της Φωκίδας

Σχεδόν όλοι, έχουμε ακούσει για την περίεργη συμπεριφορά ορισμένων ζώων πριν από ένα μεγάλο σεισμό, όπως και για διάφορα "πρόδρομα" φαινόμενα ενός σεισμού, που παρατηρούνται στη φύση. Στα, αυστηρά επιστημονικά βιβλία που αναφέρουμε στις "Πηγές", γίνεται λόγος για την περίεργη συμπεριφορά περιστεριών στη Δωρίδα της Φωκίδας, λίγες ώρες πριν το σεισμό. Γράφει χαρακτηριστικά ο καθηγητής (Ομότιμος πλέον), Β. Παπαζάχος:
"Σε επιστολή που στάλθηκε στο Εργαστήριο Γεωφυσικής του ΑΠΘ στις 7.3.1981 από τον Αστυνόμο της Δωρίδας κ. Ανδρέα Καλαμάτα περιγράφεται το εξής περιστατικό που συνέβη 2 ώρες πριν τον σεισμό. Ιδιοκτήτης περιστεριών παρατήρησε ότι τα περιστέρια του, ένα από τα οποία είχε μόλις γεννήσει, αρνιόταν να μπουν στον περιστερώνα παρότι έβρεχε και ήταν ήδη νύχτα, περίπου 9 το βράδυ. Κάθονταν περίπου 20cm μακριά από τη στέγη τους. Συνήθως μαζεύονταν γύρω στο σούρουπο. Αποφάσισε τότε ο ίδιος να τα βάλει στις φωλιές τους αλλά τότε από τη μια πόρτα τα έβαζε και από την άλλη αυτά έβγαιναν. Σε δύο ώρες περίπου μετά έγινε ο σεισμός".

Πάντως, 18 χρόνια μετά το 1981, ο σεισμός της Πάρνηθας έδειξε ότι η προτροπή του καθηγητή Ι. Δρακόπουλου "να μάθουμε να ζούμε με τους σεισμούς", μάλλον δεν εισακούστηκε. Όσο κι αν πολλοί Έλληνες είναι θιασώτες του vivere pericolosamente, η εξοικίωση με τον Εγκέλαδο και τα χτυπήματά του, είναι μάλλον ανέφικτη…

Πηγές: Βασίλης Παπαζάχος – Κατερίνα Παπαζάχου, "Οι ΣΕΙΣΜΟΙ της ΕΛΛΑΔΑΣ". Εκδόσεις ΖΗΤΗ, Β' Έκδοση 1999, Γ' Έκδοση 2003.
Παναγιώτης Σπυρόπουλος, "ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΣΕΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ" από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα", Εκδόσεις "ΔΩΔΩΝΗ", 1997.
"Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ '80", εκδόσεις 
Επίκεντρο, Οκτώβριος 2014 (άρθρα των Π. Παναγιωτόπουλου – Ν. Τζήμου για το ΒΑΝ και Ισαβέλλας Λογοθέτη για τον σεισμό του 1981).