Τοπωνύμια της Αττικής: Ποια από αυτά είναι αρβανίτικα;

Στο άρθρο μας για τους Αρβανίτες της Αττικής την προηγούμενη εβδομάδα, είχαμε προαναγγείλει ότι θα ασχοληθούμε με τα τοπωνύμια της Αττικής, κάποια από τα οποία είναι όντως αρβανίτικα και κάποια άλλα όχι. Για κάποια από αυτά, υπάρχουν διαφορετικές απόψεις. Θα συμπεριλάβουμε στο άρθρο μας όσο περισσότερες από αυτές είναι δυνατό.



Βόρεια – Δυτική Αττική
Όπως είδαμε, γύρω στο 1382, ο Καταλανός ιππότης Ραμόν ντε Βιλανόβα εγκατέστησε τους (Αρβανίτες) Λιόσηδες κι ένα μέρος από τους Μαλακασαίους και του; Μαζαρακαίους στη βόρεια και τη δυτική πλευρά της Αττικής, για να την προστατεύσουν από τις εχθρικές επιδρομές.

Τα Άνω Λιόσια, πήραν το όνομά τους από το επώνυμο Λιώσα (s) (αλβανικά Loshi). Όσο για το τι σημαίνει το Loshi; Προέρχεται από την αρβανίτικη λέξη ljioshe, ljosh-I, “ομαλή τοποθεσία σε βουνά με άφθονο χορτάρι βοσκής, βοσκοτόπι”). Οι Έλληνες συγγραφείς του Μεσαίωνα, αποδίδουν το επώνυμο Loshi, ως Λεώσας.

Να θυμίσουμε ότι ως το 1994, το Ίλιον της Αττικής ονομαζόταν Νέα Λιόσια (περισσότερα σε παλαιότερα άρθρα μας στο protothema.gr).

Λιοσάτι ονομαζόταν ως το 1927 ο Κοκκινόβραχος των Αφιδνών. Το τοπωνύμιο προέρχεται από τη λέξη Loshati, "οι απόγονοι του Loshi".

Η Μαλακάσα πήρε το όνομά της από τον Αρβανίτη φύλαρχο Malakasi (απ' όπου και το ελληνικό επώνυμο Μαλακάσης). Μια άλλη εκδοχή, "θέλει" το τοπωνύμιο Μαλακάσα να προέρχεται από το αλβανικό τοπωνύμιο Mallakaster, Mallakastra, του οποίου το β' συνθετικό είναι το λατινικό castrum, - a.

Οι Αφίδνες της Αττικής, ως το 1912 ονομάζονταν Κιούρκα.

Η λέξη Κιούρκα, προέρχεται από το αλβανικό επώνυμο Qurk < ελλ. Κυριακός. Κατά τον Γ. Οικονόμου, (Athenische Mitteilungen 35, 320), τα Κιούρκα πήραν το όνομά τους από τον αρχαίο αττικό Δήμο Κερκείς. Μεταξύ των αρχηγών των Αρβανιτών που εγκαταστάθηκαν στα Μεσόγεια της Αττικής το 1388, αναφέρεται κι ένας Κιούρκας.

Η αλβανική λέξη qurku, πληθ. qurqe, σημαίνει "γούνα, δέρμα, δερμάτινο παλτό" και προέρχεται από την τούρκικη λέξη Kurk = γούνα.



Το τοπωνύμιο Καπανδρίτι, προέρχεται από το μεσαιωνικό επώνυμο Καπανδρίτης < αλβαν. Επών. Kapandrit (= του παπά Αντρέα) < του Παπαντρέα.

Όπως γράφει ο Χ. Π. Συμεωνίδης, το αλβανικό Kapandrit βασίζεται στον τύπο Παπαντρίκος. Το Καπανδρίτης, φέρεται να είναι ελληνική δημιουργία παρά το γεγονός ότι το Kapandrit μαρτυρείται μόνο ως επώνυμο αλβανόφωνων. Εξελίχθηκε σε Καπανδρίτι από το "του Καπανδρίτη (το κτήμα)".

Η Ροδόπολη της Αττικής, ως το 1981 ονομαζόταν Μπάλα. 

Η λέξη Μπάλα, ως τοπωνύμιο, προέρχεται από το νεότερο αλβανικό επώνυμο Bale, Bala.
Ο Άγιος Στέφανος της Αττικής, ήταν γνωστός παλαιότερα ως Νέο Μπογιάτι, ενώ η Άνοιξη ως Παλαιό Μπογιάτι, ως το 1954. Μπογιάτι < Μπουγιάτη < αλβανικό τοπωνύμιο Bujati «οι απόγονοι της οικογένειας Bua ή Buja». Από τον 14 αιώνα όπως έχουμε αναφέρει, υπάρχουν μαρτυρίες για τον Αλβανό φύλαρχο Γκίνο Σπάτα Μπούα.



Τα Βίλια, πήραν το όνομά τους είτε από την αλβανική λέξη viljia = vile – α (< λατινικό villa), "εξοχικό σπίτι, έπαυλη, κωμόπολη" ή από τη λέξη βίγλα, σκοπιά" < λατινικό vigilia, που πέρασε και στα αλβανικά ως vigle – a.

Αν και λόγω της θέσης της κωμόπολης, δικαιολογείται και η δεύτερη ετυμολογία, ο Χ.Π. Συμεωνίδης, θεωρεί το τοπωνύμιο αλβανικό.

Η Βαρυ(μ)πόμπη, πήρε το όνομά της από το ελληνικό επώνυμο και οικωνύμιο Varibopi < σλαβικό προσωπωνύμιο Varibob "μάγειρας φασολιών ή οσπρίων".

Ο Vasmer, συνδέει το τοπωνύμιο με σλαβικό κύριο όνομα Varibob "μάγειρας κόκκων σιτηρών".
Ίσως κάποιοι νομίζουν ότι και το Τατόι είναι αλβανικής προέλευσης.

Ο Τάσος Νερούτσος, διαπρεπής λόγιος του 19ου αιώνα, είναι ένας από αυτούς. Ωστόσο, ο Σαράντος Καργάκος, αναφέρει ότι η ονομασία είναι του 16ου αιώνα, μεταγενέστερη της καθόδου των Αρβανιτών και προέρχεται από το όνομα του ιδιοκτήτη της περιοχής Αρτίκη Τατόη.

Ομοίως, ο Τ. Νερούτσος, θεωρεί αλβανικά και τα τοπωνύμια Χασιά (σήμερα Φυλή) και Μενίδι (σήμερα Αχαρνές). Σύμφωνα με τον Κ. Μπίρη, η λ. Χασιά, είναι χαρακτηριστική της θέσης της κωμόπολης, που είναι αθέατη, όχι μόνο από την Αθήνα, αλλά και από κοντινή απόσταση, λόγω των πτυχώσεων της Πάρνηθας στις οποίες χάνεται η μικρή κοιλάδα της. Βέβαια, στο λάθος συντέλεσε και η γνώμη της επιτροπής Τοπωνυμίων του 1915, που θεώρησε ότι Χασιά < τουρκ. has= τιμάριο.



Αυτός ήταν κι ο λόγος που η Χασιά μετονομάστηκε σε Φυλή. Στο ότι η λέξη Χασιά δεν είναι τουρκική, συνηγορεί και το ότι ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή, την αναφέρει με το ελληνικό όνομά της και όχι με το τουρκικό has. Και ο Σαράντος Καργάκος συμφωνεί με την άποψη ότι η Χασιά είναι ελληνικό τοπωνύμιο.

Ο Σ. Καργάκος, αναφέρει επίσης, ότι και το Μενίδι, αναφέρεται σε βούλα (επίσημο έγγραφο), του πάπα  Ιννοκέντιου Γ’ το 1208, που σημαίνει ότι είναι προγενέστερο του έτους αυτού, του 1208 δηλαδή,  άρα προϋπάρχει και της καθόδου των Αρβανιτών στην Ελλάδα.

Οφείλουμε να καταθέσουμε την άποψη του Κ. Άμαντου, ότι το Μενίδι < επών. Μενίδης. Η γνώμη του Χ. Π. Συμεωνίδη ότι και το Μενίδι είναι αλβανικό τοπωνύμιο (από το αλβανικό man – i, μουριά = τοσκικό men – i, + περιεκτικό επίθημα – ίδι), δεν φαίνεται να ευσταθεί.

Τέλος, το Πολυδένδρι της Αττικής, ως το 1928, λεγόταν Μάζι. Το όνομα αυτό προέρχεται κατά τον Αλέξανδρο Ηρ. Γέροντα, από την φάρα, την οικογένεια των Αρβανιτών.

Ο Π. Φουρίκης, γράφει ότι η λέξη maz - i, δηλώνει έκταση γης ανάμεσα σε βουνά που είναι πρόσφορη για καλλιέργεια, ενώ ο Κ.Οικονόμου, το ερμηνεύει από το αλβανικό mazi- α, "καλλιεργημένος αγρός έτοιμος για σπορά".


Τα Μεσόγεια της Αττικής

Αρκετά αρβανίτικα τοπωνύμια, υπάρχουν και στα Μεσόγεια της Αττικής.
Στα Μεσόγεια, εγκαταστάθηκαν πολλοί Αρβανίτες και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα πόλεις και κωμοπόλεις της περιοχής, να έχουν πάρει ονόματα Αρβανιτών.



Οι Αρβανίτες, μεταφέρθηκαν στα Μεσόγεια για οικονομικούς λόγους (καλλιέργεια της γης), αλλά και στρατιωτικούς (ενίσχυση της άμυνας της περιοχής). Οι μετακινήσεις των Αρβανιτών στα Μεσόγεια, φαίνεται ότι έγιναν στα τέλη του 14ου αιώνα.

Η Παιανία, λεγόταν ως το 1915 Λιόπεσι. Ο Αλέξανδρος Ηρ. Γέροντας, γράφει: "Εκ του "Λιόπεσς" = βουστάσιου. Λιόπα δε αλβανιστί λέγεται η αγελάς".



Κατά τον Ν. Πολίτη, πιθανότατα  το Λιόπεσι πήρε το όνομα αυτό από κάποιον Αρβανίτη, ιδιοκτήτη της περιοχής.

Αλλά και ο Χ. Π. Συμεωνίδης γράφει σχετικά:
Λιόπεσι: το αλβαν. lopesi (< lope – α "αγελάδα"), "τόπος όπου σταβλίζονται αγελάδες, βουστάσιο".

Ο Δ. Καμπούρογλου, το μεταφράζει "βουστάσιο".

(Εβδομάς 1887, αρ. 38, 1). Το επώνυμο Lopesi αναφέρεται συχνά σε βενετσιάτικα αρχεία.
Η Αρτέμιδα, ονομαζόταν ως το 1977 Λούτσα.



Λούτσα = τέλμα < αλβαν. lluce-α "λάσπη, βόρβορος" το οποίο με τη σειρά του, βασίζεται στο σλαβικό luza= τέλμα.

Το Μαρκόπουλο, είναι τοπωνύμιο προερχόμενο από επώνυμο. Προέρχεται, όπως είναι ευκολονόητο, από το επώνυμο Μαρκόπουλος. Για ένα… άλλο Μαρκόπουλο, το Μαρκόπουλο Ηλείας, υπάρχει αναφορά σε οθωμανικό έγγραφο του 15ου αιώνα ως Markopulu.

Τα Σπάτα, πήραν το όνομά τους από τον φύλαρχο Gjin Bua Shpata, που έδρασε στην Αιτωλία τον 14ο και 15ο αιώνα. Το επώνυμο Spata υπάρχει τόσο στον ελλαδικό όσο και στον ιταλικό χώρο.

Ο Αλέξανδρος Ηρ. Γέροντας, γράφει σχετικά:
"Το εν τοις Μεσογείοις χωρίον Μπούρα ή κατά τινάς των σημερινών χωρικών "Μπουράνι" λεγόμενον, έκειτο μεταξύ των δύο απ' αυτού τμηθέντων κατόπιν χωρίων Σπάτα και Μπάλα και ηρημώθη εις την γενικήν ερήμωσιν της Αττικής την γενομένην υπό την επί Μπορζίνη Ενετών (σημ. 1687). Τ’  ανωτέρω χωρία, κατά τας γενομένας διαιρέσεις υπό των ιδιοκτημόνων, απεσπάσθησαν του Μπούρα, όπερ κατά την αρχαιότητα ελέγετο Κίθυρος και απετέλει μίαν των δώδεκα πόλεων του Κέκροπος, είναι όμως μία και η αυτή περιφέρεια. Οι Τουρκαλβανοί Σπάτης και Μπάλας, όστις και Μπαλής επροφέρετο, ήσαν οι κύριοι του τόπου και οι τελευταίος μάλιστα πωλητής του Μπάλα, Μπαλής ελέγετο".

Το Κορωπί ή Κοροπί, είναι καθαρά ελληνικό τοπωνύμιο, προέρχεται  δε η ονομασία του, είτε από το αρχαίο Κρωπεία = η περιοχή του αρχαίου Δήμου των Κρωπιδών, είτε από τον αρχαίο αττικό Δήμο Κεκροπίς.

Ελληνικότατο είναι και το τοπωνύμιο Κερατέα, από την λέξη "κερατία, κερατέα" (λέξη που υπάρχει από ελληνιστική περίοδο) και σημαίνει "ξυλοκερατιά, χαροπιά" Ανάλογο τοπωνύμιο στην Κρήτη, Κερατέα, μαρτυρείται από το 1577!

Τέλος και η Βάρη, που από κάποιους έχει χαρακτηριστεί ως αρβανίτικο τοπωνύμιο, είναι ελληνικό και δηλώνει ελώδη περιοχή (Σαράντος Καργκάκος). Στον ελλαδικό χώρο, υπάρχουν πολλά χωριά με τα όνομα Βαρκά και Βαρικό (ν). Η Βάρη της Αττικής, βρίσκεται στη θέση του αρχαίου Αναγυρούντα < ανάγυρος < το φυτό βρομόχορτο.

Παρουσιάσαμε όσο περισσότερα τοπωνύμια της Βόρειας, της Δυτικής και της Ανατολικής Αττικής ήταν εφικτό.

Ίσως υπάρχουν και λάθη. Το βέβαιο είναι, πως όλοι όσα γράψαμε, υπάρχουν και μάλιστα τεκμηριωμένα, σε βιβλία έγκυρων επιστημόνων (γλωσσολόγων, ιστορικών κλπ.), που έχουν αφιερώσει μεγάλο μέρος από τη ζωή τους σε ανάλογα θέματα…

Πηγές: Χαράλαμπος Π. Συμεωνίδης, "ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΟΙΚΩΝΥΜΙΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΜΕΛΕΤΩΝ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΥΚΚΟΥ, ΛΕΥΚΩΣΙΑ- ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ , 2010.
Σαράντος Ι. Καργάκος , «ΑΛΒΑΝΟΙ ΑΡΒΑΝΙΤΕΣ ΕΛΛΗΝΕΣ», 6η έκδοση, εκδόσεις Ι. Σιδέρης 2008
ΚΩΣΤΑΣ Η. ΜΠΙΡΗΣ, "ΑΙ ΤΟΠΩΛΥΜΙΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΧΩΡΩΝ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ'', έκδοση ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΤΑΜΕΙΟΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ  ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΔΕΛΤΙΟΥ, ΑΡ. 17, ΑΘΗΝΑ 2006 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΗΡ. ΓΕΡΟΝΤΑΣ, ''Οι Αρβανίτες της Αττικής'', Αθήνα 1984.