Τοπωνύμια: Ο Πειραιάς, οι δήμοι και οι συνοικίες του

Με τα τοπωνύμια της ευρύτερης περιοχής του Πειραιά θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο, ολοκληρώνοντας, σε μεγάλο βαθμό τις ετυμολογίες των Δήμων και των συνοικιών της Αττικής. Υπάρχουν βέβαια κάποιες ελλείψεις. Σε μελλοντικό μας άρθρο θα προσπαθήσουμε να καλύψουμε και αυτό το κενό.

Ο Άγιος Βασίλειος, είναι συνοικία του Πειραιά μεταξύ Καλλίπολης και Φρεαττύδας. Η συνοικία πήρε το όνομά της από την ομώνυμη εκκλησία που βρίσκεται εκεί.

Ο Άγιος Νείλος, είναι περιοχή του Πειραιά στο Χατζηκυριάκειο, όπου βρίσκεται η βυζαντινού ρυθμού εκκλησία του Αγίου Νείλου που χτίστηκε το 1931.

Αρχικά, ήταν μια μικρή εκκλησία, στη μνήμη του αγίου από την Κυνουρία που γιορτάζεται στις 12 Νοεμβρίου. Τα παλιά χρόνια σύχναζαν εκεί επικίνδυνοι και ύποπτοι τύποι.
Η Αγία Σοφία, πήρε το όνομά της από τον ομώνυμο ναό που βρίσκεται στην περιοχή.
Η Αμφιάλη, είναι παλιός προσφυγικός συνοικισμός. Το όνομα Αμφιάλη είχε στην αρχαιότητα και το ακρωτήριο του Αιγάλεω απέναντι από την Σαλαμίνα, το σημερινό δηλαδή Πέραμα.
Βάλτος, ονομαζόταν η έκταση που επιχωματώθηκε στα χρόνια του Όθωνα και βρισκόταν κοντά στο αρχαίο λιμάνι των Αλών. Ήταν γνωστή η περιοχή και με τα ονόματα Έλος ή Αλίπεδο.

Βούρλα ή Βουρλιές, ονομαζόταν στο παρελθόν περιοχή του Πειραιά κοντά στον Άγιο Διονύσιο και που μέχρι τη  διαμόρφωση του λιμανιού των Αλών, ήταν βαλτώδης.



Βρυώνη, ονομάζεται μια συνοικία του Πειραιά, πάνω από την ακτή Μιαούλη στο σημείο του Εκθεσιακού κέντρο του ΟΛΠ στο κεντρικό λιμάνι. Η ονομασία οφείλεται στο πρώτο κτίριο της περιοχής, που ήταν ιδιόρρυθμο και κατέληγε σε γοτθικού ρυθμού τρούλο με μεγάλο ρολόι. Το είχε χτίσει ένα πλούσιος έμπορος από τη Ρωσία, ο Βρυώνης. Σύμφωνα με την παράδοση, όσοι κάθονταν στα γύρω καφενεία χλεύαζαν τον Βρυώνη για τα υπερβολικά και άσκοπα έξοδα που έκανε. Εκείνος όμως τους απαντούσε, ότι βάζοντας το ρολόι, είναι σίγουρος ότι η περιοχή θα ονομάζεται και στο μέλλον Βρυώνη, κάτι που συμβαίνει.

Η Δραπετσώνα μαζί με το Κερατσίνι, απαρτίζουν ενιαίο καλλικρατικό Δήμο. Η Δραπετσώνα ήταν προσφυγικός συνοικισμός πάνω από τον προλιμένα του Πειραιά. Το όνομα προήλθε από τη ρεματιά – χαράδρα Ντράπε Τσώνα, που μεσολαβούσε μεταξύ των όρμων Κανθάρου και Κερατσινίου και δόθηκε πιθανότατα από Σαλαμίνιους ναυτικούς, που μιλούσαν αρβανίτικα. Η λέξη ντράπε, είναι στα αρβανίτικα η μεσαιωνική λέξη ντράφος < μεσν. τράφος, που απαντά στο έπος του Διγενή Ακρίτα, αλλά και Ντράφι, όπως απαντά σε τοπωνύμιο κοντά στο Πικέρμι. Ντράπε Τσώνα, σημαίνει λοιπόν "το ρέμα του Τσώνα" (Κ. Μπίρης).


 Ευγένεια ή Ευγενία (ή Αυγιάνα), είναι ονομασία περιοχής του Κερατσινίου, ΝΔ του νεκροταφείου της Αναστάσεως. Το όνομα προέκυψε τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, από τα κτήματα ονομαστής Αθηναίας.

Θεόσπιτα, ονομάζεται περιοχή της Πειραϊκής χερσονήσου μεταξύ της Νέας Καλλίπολης και της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. Σε βράχο που βρίσκεται εκεί, υπήρχαν αρχαία θολωτά λαξεύματα ή μικρές σπηλιές, που ίσως χρησίμευσαν ως μέρη λατρείας των αρχαίων θεών.
Ιπποδάμεια, είναι πλατεία και οδός στον Πειραιά στη μνήμη του μεγάλου αρχιτέκτονα και φιλόσοφου Ιππόδαμου του Μιλήσιου. Σ' αυτόν οφείλεται η ρυμοτομίας της πόλης του Πειραιά. Τον 5ο π.Χ. αιώνα οικοδομήθηκε με σχέδιά του δημόσια αγορά στο κέντρο της πόλης.
Τα Καμίνια, πήραν το όνομά τους από τα καμίνια πλινθοποιΐας που υπήρχαν εκεί στα χρόνια του Όθωνα.

Με τα όνομα Καραβάς, υπάρχουν δύο συνεχόμενοι λόφοι στη ΒΔ πλευρά του Πειραιά, μεταξύ Κερατσινίου και Κοκκινιάς. Το όνομα αυτό, προέρχεται από επώνυμο κτηματία της περιοχής. Μάλιστα παλιότερα η περιοχή ονομαζόταν Λόφος του Καραβά.


Καρβουνιάρικα ονομαζόταν το ΒΔ άκρο του λιμανιού του Πειραιά, καθώς εκεί γινότανως τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο απόθεση γαιανθράκων. Το ίδιο όνομα έχει και άλλη περιοχή, στην ανατολική πλευρά του λιμανιού, στην ακτή Μανίκα.

Η Καστέλλα, είναι συνοικία του Πειραιά που περιλαμβάνει το τμήμα της πόλης γύρω από το λιμάνι της Μουνιχίας (Τουρκολίμανο) και τον ομώνυμο λόφο, στην κορυφή του οποίου κατά τη φραγκοκρατία υπήρχε φρούριο (Καστέλι), από το οποίο πήρε το όνομά της η Καστέλλα.
Κερατόπυργος ονομάζεται το ακρωτήριο που βρίσκεται δυτικά του όρμου του Κερατσίνιου, όπου κατά τον Μεσαίωνα υπήρξε πύργος, ερείπια του οποίου σώζονται ακόμα.
Το Κερατσίνι, ονομαζόταν παλιά Τζερατζίνι και Κερακίνι. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας, πιθανότατα λεγόταν Κόσολα Τζερατιά (Κερατιά του Προξένου). Μετά την απελευθέρωση, ονομαζόταν Ξυλοκερατιά. Στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, ο ιδιοκτήτης της ονομαζόταν Τζίνης ή Γκίνης. Ο Κ. Μπίρης, γράφει ότι το αρχικό όνομα ήταν Κερατιά του Τζίνη ή Κερατιά Τζίνη, που αργότερα έγινε Κερατζίνι και Κερατσίνι.



Όσο για τον πρόξενο που αναφέραμε παραπάνω, σύμφωνα με τον Ι.Α. Μελετόπουλο ("Πειραϊκά", 1945), πρόκειται για τον Γάλλο πρόξενο Γκασπαρί, ο οποίος στα μέσα του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα είχε αποθήκες στον Πειραιά, συνεργαζόμενος με τον μοναδικό κάτοικο της περιοχής Καϊράκ. Όταν πέθανε ο Καϊράκ, ο Γκασπαρί έγινε πιθανότατα ο μοναδικός κληρονόμος των κτημάτων του στο Κερατσίνι.

Η Κοκκινιά (Παλαιά και Νέα), είναι μεγάλη περιοχή που εκτείνεται από τον λόφο του Καραβά μέχρι την οδό Πέτρου Ράλλη.  Ήταν γνωστή για το κόκκινο χρώμα των χωμάτων της, από τα οποία πήρε πιθανότατα την ονομασία της. Η Παλαιά Κοκκινιά, ανήκε άλλοτε στον Πειραιά και το 1940 έγινε ανεξάρτητος Δήμος, μετονομάστηκε δε σε Νίκαια.
Η Κοπή, είναι περιοχή της Δραπετσώνας, κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό του ΟΣΕ. Το όνομά της οφείλεται σε γειτονικό εργοστάσιο κοπής καπνού.


Η Λάκκα Βάβουλα, είναι εδαφική λεκάνη, γνωστή και ως Γούβα στη βορειοδυτική πλευρά του λόφου της Καστέλλας. Ανήκε σε κάποιον Βάβουλα, απ' όπου πρόκυψε και το τοπωνύμιο.
Η Λεύκα, είναι περιοχή του Πειραιά που ονομάστηκε έτσι στα χρόνια του Γεωργίου Α΄, από τις λεύκες που υπήρχαν εκεί.
Τα Λεμονάδικα, γνωστά και από το λαϊκό τραγούδι "Κάτω στα Λεμονάδικα, έγινε φασαρία…", βρίσκονται στην ακτή της προβλήτας Καραϊσκάκη προς τον λιμένα των Αλών του Πειραιά και ιδιαίτερα στο ανατολικό τμήμα της, όπου προσορμίζονταν ιστιοφόρα στις αρχές του 20ου αιώνα. Ήταν εκεί η φρουταγορά του Πειραιά. Από τα ξημερώματα συγκεντρώνονταν  έμποροι για να κάνουν τα ψώνια για τα μαγαζιά τους.

Τα Μανιάτικα, πήραν το όνομά τους από τους πρώτους οικιστές τους που ήταν Μανιάτες.
Η Ακτή Μανίνα, είναι τοπωνύμιο στην καμπή των κρηπιδωμάτων του Κωφού λιμένος του Πειραιά. Εκεί υπήρχε, παλιά αλευρόμυλος κάποιου Μανίνα, μεταξύ των σημερινών οδών Ιάσονος και Κανάρη.
Ντάπια, είναι τοπωνύμιο περιοχής γύρω από τον σηματωρό του προλιμένα στον Πειραιά. Σημαίνει οχύρωμα και ονομάστηκε έτσι από το εκεί πυροβολείο που υπήρχε από τα χρόνια του Όθωνα ως τις αρχές του 20ου αιώνα.
Η Ακτή Ξαβερίου, πήρε το όνομά της στα χρόνια του Γεωργίου Α' από το ναυπηγείο καϊκιών του Ιταλού Ξαβέριου Στέλα, που ήταν εγκατεστημένο εκεί.


Το Πασαλιμάνι (Ζέα), οφείλει το όνομά του στο ότι το λιμάνι όπως και ολόκληρη η περιοχή της Μουνιχίας, στα χρόνια της τουρκοκρατίας ανήκαν αποκλειστικά στη στρατιωτική αρχή και βρισκόταν κάτω από την άμεση εξουσία του πασά της Εύβοιας.
Τα Ταμπούρια, ονομάστηκαν έτσι από σκάμματα πρόχειρης οχύρωσης, τα οποία άνοιξε ο στρατός του Καραϊσκάκη κατά την Επανάσταση του 1821.

Η Ακτή Τζελέπη, πήρε το όνομά της από το σπίτι του Αθηναίου Γιαννακού Τζελέπη που χτίστηκε εκεί κατά τον εποικισμό του Πειραιά και σωζόταν ως το 1920, οπότε χτίστηκε εκεί το μέγαρο Γιαννουλάτου.
Ο Τινάνειος Κήπος, που βρίσκεται μεταξύ της οδού Φίλωνος και της λεωφόρου Γεωργίου Α', πήρε το όνομά του από τον Γάλλο ναύαρχο Μπαρμπιέ ντε Τινάν, που ήταν επικεφαλής των στρατευμάτων κατοχής του Πειραιά (1854 – 1855).
Για να μην περιφέρονται άσκοπα οι άνδρες του, με έξοδα του Δήμου (!), φτιάχτηκαν διάφορα έργα, ανάμεσά τους και ο Τινάνειος Κήπος.


Το Τουρκολίμανο (λιμάνι της Μουνιχίας), οφείλει το όνομά του, στο ότι η γύρω περιοχή και το λιμάνι, υπάγονταν στα χρόνια της τουρκοκρατίας στον πασά της Εύβοιας, ως στρατιωτική περιοχή.

Η Τρούμπα, άλλοτε κακόφημη συνοικία του Πειραιά, πήρε το όνομά της από το ατμοκίνητο αντλιοστάσιο (τρόμπα = αντλία), με δεξαμενή στο πάνω μέρος, για άντληση και αποθήκευση νερού από πηγάδι που υπήρχε εκεί για πότισμα και για άλλες ανάγκες του Δήμου.
Υδρέικα ονομαζόταν η προς τη νότια πλευρά του Πειραιά, πέρα από την οδό Φιλελλήνων και κοντά στον Κωφό λιμένα περιοχή, που παραχωρήθηκε έναντι χαμηλού τιμήματος σε Υδραίους το 1838, για να ενισχυθεί ο πληθυσμός της πόλης.
Φανάρι, ονομαζόταν παλιά, περιοχή του Τουρκολίμανου, που προήλθε από πλοηγικό φανό που υπήρχε στο βορινό μέρος του όρμου.


Παρλαμά, ονομαζόταν περιοχή του Πειραιά, κοντά στην εκκλησία της Παναγίτσας, γνωστής ως "Ρόδο το αμάραντο" προς τα βράχια της παραλίας. Πήρε το όνομά της από κοσμικό κέντρο  που λειτουργούσε εκεί προπολεμικά. Λέγεται ότι ο ιδιοκτήτης του εκτελέστηκε από τους Γερμανούς ως σαμποτέρ των Άγγλων.
Ας αναφερθούμε και στο πρώτο λιμάνι της χώρας, τον Πειραιά, παραθέτοντας κάποιες, μάλλον άγνωστες στους πολλούς, πληροφορίες.
Ο Πειραιάς ήταν κάποτε νησί. Ο Στράβων γράφει σχετικά: "τον τε Πειραιά νησιάζοντα πρότερον και πέραν της ακτής κείμενον ούτως φασίν ονομασθήναι". Το βυζαντινό λεξικό Σουίδα, στη λέξη Έμβαρος, γράφει: "ην πρότερον ο Πειραιεύς νήσος όθεν και τούνομα είληφεν από του διαπεράν".



Οι πρώτοι κάτοικοι του Πειραιά φαίνεται ότι εγκαταστάθηκαν εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το κτίριο του Ναυτικού Ομίλου. Οικισμός υπήρχε και στη Νησίδα Κουμουνδούρου (Σταλίδα) που απέχει 30 μέτρα από το Μικρολίμανο. Μετά την ακμή που γνώρισε στην αρχαιότητα, καταστράφηκε από τον Σύλλα (86 π.Χ.).
Τους επόμενους αιώνες, άρχισε να παρακμάζει. Στα χρόνια της φραγκοκρατίας και της τουρκοκρατίας, ήταν έρημος και αφύλακτος. Οι Τούρκοι τον ονόμαζαν Ασλάν-Λιμάνι (ασλάνι=λιοντάρι) και οι ναυτικοί Πόρτο Δράκο ή Πόρτο Λεόνε από το μαρμάρινο λιοντάρι που βρισκόταν κοντά στη βορειοανατολική γωνία του μεγάλου λιμανιού και το οποίο κλάπηκε από τον Μαροζίνι το 1687 και μεταφέρθηκε στη Βενετία όπου υπάρχει μέχρι σήμερα.
Στα τέλη του 18ου αιώνα, στη "Νεωτερική Γεωγραφία" των Γ. Κωνσταντά - Δ. Φιλιππίδη, αναφέρεται ως Πόρτο Δράκος. "Δράκον κάτω από την Αθήνα εις το γιαλό, αυτό ήταν το παλαιό το αξιολογότερο επίνειο των Αθηνών".
Εκείνη την εποχή, στον Πειραιά υπήρχαν η Μονή του Αγίου Σπυρίδωνα (κτισμένη τον 12ο αιώνα), μια αποθήκη-κατοικία του Τούρκου τελώνη και 2-3 ακόμα χαμόσπιτα!


Το 1827 είχε 22 κατοίκους (!) και το 1835, 1.011, καθώς το 1834 είχε μεταφερθεί η πρωτεύουσα στην Αθήνα. Από τότε άρχισε η ραγδαία ανάπτυξή του. Πρώτος δήμαρχος της πόλης (1835-1841) ήταν ο Κυριάκος Σερφιώτης.
Κάπου εδώ κλείνει η περιήγησή μας στον Πειραιά και τις γειτονιές του. Θα επανέλθουμε με τοπωνύμια της ευρύτερης Αττικής σε άρθρο μας προσεχώς.

Πηγές: Κώστας Μπίρης, "Αι Τοπωνυμίαι της Πόλεως και των Περιχώρων των Αθηνών", Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου, Αρ. 17, Αθήνα, 2006.
Γιάννης Καιροφύλας, "ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ, ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΧΩΡΩΝ", εκδόσεις ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ, Αθήνα, 1995.
Εγκυκλοπαίδειες: ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ,
ΔΟΜΗ.