Μια σύντομη αναδρομή στην ιστορική πορεία των Ρομά- Η εγκατάστασή τους στην Ελλάδα- Αναφορές για τους Ρομά από λόγιους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα- Η εκπαίδευση και τα επαγγέλματα των Ρομά
Με τους Ρομά έχουμε ασχοληθεί σε τρία ακόμα άρθρα στο protothema.gr ως σήμερα. Σε αυτά αναφερθήκαμε κυρίως σε ιστορικά στοιχεία για την καταγωγή και την εξάπλωσή τους σε όλη σχεδόν την υφήλιο εστιάζοντας βέβαια βασικά στην άφιξη και τη διασπορά τους στη χώρα μας. Ο ερχομός στην επιφάνεια νέων στοιχείων αλλά και η διαρκής παρουσία των Ρομά στο προσκήνιο, δυστυχώς σχεδόν πάντα με αρνητικό τρόπο, μας κάνουν να γράψουμε ένα ακόμα άρθρο γι' αυτούς, στο οποίο περιλαμβάνονται διατυπωμένα με διαφορετικό τρόπο και εμπλουτισμένα με καινούριες πληροφορίες ,κάποια ιστορικά στοιχεία εν συντομία για τους Ρομά.
Η ιστορία των Ρομά
Η καταγωγή των Ρομά αποτέλεσε για αιώνες αντικείμενο ενασχόλησης εκατοντάδων επιστημόνων από διάφορους κλάδους. Τελικά η απάντηση δόθηκε από την γλωσσολογία. Η υπαγωγή της γλώσσας των Ρομά στις ινδικές γλώσσες αποκαλύφθηκε από τον Johann Christian Christoph Rudiger (1751- 1822). Αυτός απέδειξε πρώτος ότι η τσιγγάνικη είναι μια σύγχρονη ινδική γλώσσα. Μέχρι πρόσφατα ''πατέρας'' αυτής της κομβικής ανακάλυψης εθεωρείτο ο Ούγγρος (φοιτητής της Θεολογίας τότε) Istvan Valyi.
Μεταξύ 250 και 650 μ.Χ. ορισμένοι πληθυσμοί της ΒΔ Ασίας μετακινήθηκαν προς την Περσία, χωρίς όμως να είναι γνωστό τι ήταν αυτό που προκάλεσε αυτές τις μετακινήσεις. Η φτώχεια, οι πόλεμοι ή κάτι άλλο; Στην Περσία ,το σημερινό Ιράν ονομάστηκαν Dom (ινδική λέξη που σημαίνει άνθρωπος) και έτσι προέκυψε ο όρος Ρομά που σημαίνει επίσης άνθρωπος. Το 1011 ο Πέρσης ποιητής Firdusi στο βιβλίο του ''Περί των Βασιλέων'' (Shah Nameh) αναφέρεται στην άφιξη 10.000 Ινδών μουσικών στον Πέρση Βασιλιά Μπάχραμ Γκορ, ως δώρο από τον Ινδό βασιλιά Shengul. Ένα μέρος αυτών των Ινδών μουσικών και ειδικών της ψυχαγωγίας ,στο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα κινήθηκε προς την Αρμενία. Γύρω στο 1100 έχουμε τα πρώτα στοιχεία για την παρουσία Ρομά στο Βυζάντιο όπου ονομάζονταν Αθίγγανοι. Από τη λέξη Αθίγγανοι προέρχεται η λέξη Τσιγγάνοι.
Το 1255 στο ημερολόγιο του προσκυνήματος του στην Ιερουσαλήμ ο Φραγκισκανός μοναχός Niccolo da Poggibonsi περιγράφει σύγκρουση με μία κοινότητα ανθρώπων με σκούρο δέρμα και παράξενα ρούχα που ''πήγαιναν από τόπο σε τόπο με τις οικογένειές τους και τα υπάρχοντά τους''.
Το 1322 ή 1323 έχουμε πιθανότατα την πρώτη εγκατάσταση στον ελλαδικό χώρο των τσιγγάνων (τουλάχιστον με τα όσα γνωρίζουμε σήμερα). Συγκεκριμένα δύο ομάδες εμφανίζονται στην Κρήτη ζώντας νομαδικά σε τέντες- σκηνές.
Το 1340 η αυτοκράτειρα Αικατερίνη εκδίδει διάταγμα θέσπισης Βαρονίας Τσιγγάνων (Feudum Acinganorum) στην Κέρκυρα με χορήγηση κάποιων προνομίων στον πληθυσμό τους. Στο λεγόμενο Φέουδο των Ατσίγγανων της Κέρκυρας θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Έγγραφο του 1362 βεβαιώνει την ύπαρξη Ρομά στη Ραγούζα (σημερινό Ντουμπρόβνικ της Κροατίας). Οι Ρομά στη Σερβία εμφανίζονται μετά το τέλος του 14ου αιώνα. Στη (σημερινή) Ρουμανία οι Ρομά υπήρχαν σίγουρα πριν το 1371.
Το 1384 έχουμε μαζική άφιξη Ρομά στη Μεθώνη, η οποία να σημειώσουμε ότι αποτελούσε κομβικό σημείο του ταξιδιού από τη Δύση προς τους Αγίους Τόπους (και αντίστροφα). Η Μεθώνη ήταν τότε γνωστή ως Μικρή Αίγυπτος. Κατά μία εκδοχή από το γεγονός αυτό προέρχεται η φήμη ότι κατάγονται από την Αίγυπτο. Έτσι ονομάστηκαν ''Αιγύπτιοι'' και ''Γύφτοι''. Το 1422 Χρονικό της Μπολόνια καταγράφει την πρώτη άφιξη Ρομά στην Ιταλία. Εν τω μεταξύ υπάρχουν πλέον ομάδες Ρομά και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Λόγω των κλοπών που διαπράττουν πέφτουν σε δυσμένεια.
Το 1492 εκδίδεται από ισπανικό δικαστήριο η πρώτη απόφαση υποβολής προτάσεων απέλασης των Ρομά από τη χώρα. Στη διάρκεια της Δίαιτας (Εθνοσυνέλευσης) του Augsburg το 1498 εκδόθηκε διαταγή σε βάρος των Ρομά της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κατά την οποία αυτός που χτυπά ακόμα και τους Ρομά που δεν διέπραξαν εγκλήματα δεν τιμωρείται.
Το 1523 υπολογίζεται ότι υπήρχαν στη Βουλγαρία 5.701 Ρομά, στην (πρώην) Γιουγκοσλαβία 4.382 και ελαφρώς λιγότεροι σε Ελλάδα, Αλβανία και (σημερινή) Τουρκία. Το 1539 ο Φραγκίσκος Α' εξέδωσε διάταγμα εκδίωξης των Ρομά κάτι που έγινε και στο Βασίλειο της Νεάπολης, όπου μεταξύ 1555 και 1585 οι Ρομά εκδιώχθηκαν. Το 1566 οι Ρομά αποβάλλονται από το Παπικό Κράτος. Το 1633 στην Ισπανία μία απόφαση υποχρεώνει τους Ρομά να εγκατασταθούν μόνιμα σε ορισμένες περιοχές. Το 1693 στο Μιλάνο εκδίδεται διάταγμα που ορίζει ότι κάθε πολίτης είναι ελεύθερος να σκοτώσει όλους τους Τσιγγάνους με ατιμωρησία και να τους πάρει όλα τα χρήματα και την υπόλοιπη περιουσία τους. Η Μαρία Τερέζα της Αυστρίας μεταξύ 1758 και 1773 πήρε μία σειρά μέτρων αναγκαστικής αφομοίίωσης των Ρομά. Οι περισσότεροι συγγραφείς του 19ου αιώνα επηρεασμένοι από τον επιστημονικό θετικισμό υιοθέτησαν ακραίες απόψεις για τους Ρομά. Ο Francisco Predari εξέδωσε το 1841 βιβλίο γι' αυτούς, στο οποίο τους ορίζει ως ''ανθρώπινα ερπετά''... Ο Cesare Lombroso προχώρησε περισσότερο γράφοντας ότι οι Ρομά είναι ένα είδος από εγκληματίες που πρέπει να σβήσουν. Το 1935 στη Νυρεμβέργη της Γερμανίας ψηφίστηκαν νόμοι για την προστασία της φυλετικής καθαρότητας. Το 1938 στη Γερμανία ψηφίστηκε νόμος για την καταγραφή και το φακέλωμα των Τσιγγάνων και των ''Ταξιδευτών''.
Το 1940 με εγκύκλιο απαγορεύτηκε συγκέντρωση των Ρομά στην Ιταλία. Το 1942 ο Χίμλερ επιλήφθηκε προσωπικά του εγκλεισμού των Ρομά στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Άουσβιτς και του Μπίρκεναου. Σ' αυτά εξοντώθηκαν και πέθαναν περίπου 500.000 Ρομά και Σίντι (στο θέμα αυτό θα επανέλθουμε με ξεχωριστό άρθρο) και αντίθετα με τους Εβραίους στερήθηκαν οποιασδήποτε αποζημίωσης για τη δίωξη και τη γενοκτονία τους. Το 1956 στην (τέως) ΕΣΣΔ ο Χρουστσόφ εξέδωσε διάταγμα απαγόρευσης του νομαδισμού και καταδίκης σε πέντε χρόνια σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας σε όσους δεν προσαρμόζονται. Παρόμοια μέτρα πήραν και άλλες χώρες του πάλαι ποτέ ανατολικού μπλοκ (Βουλγαρία, Πολωνία, Ουγγαρία, Τσεχοσλοβακία). (Τα στοιχεία αυτού του κεφαλαίου προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από την εισαγωγή του Γιώργη Έξαρχου στο βιβλίο του Adriano Colocci «ΟΙ ΤΣΙΓΓΑΝΟΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΩΜΕΝΟΥ ΛΑΟΥ»).
Το ''φέουδο των Ατσίγγανων'' στην Κέρκυρα (14ος- 19ος αι.) Μια ξεχωριστή περίπτωση στην Ελλάδα είναι το λεγόμενο ''φέουδο των Ατσίγγανων'' (Feudum Acinganorum), η ύπαρξη του οποίου πιστοποιείται από τα μέσα του 14ου αιώνα ως και το τέλος του 19ου αιώνα. Η Διδάκτωρ- Ιστορικός Ιωάννα Αθανασοπούλου έχει παρουσιάσει την πληρέστερη μέχρι σήμερα μελέτη γι' αυτό. Τα στοιχεία που παραθέτουμε υπάρχουν σ' αυτή τη μελέτη. Πληροφορίες για την ύπαρξη αυτού του φέουδου μας δίνουν οι αρχειακές σειρές της ''Εγχωρίου Διαχειρίσεως, της Ενετικής Διοίκησης, της Ενετοκρατίας, του Ιονίου Κράτους'' καθώς και του αρχείου Proveditori Sopra i Feudi της Βενετίας.
Υπάρχει μια σύγχυση για το αν οι υποτελείς του φέουδου ήταν τσιγγάνοι ή όχι. Αυτό οφείλεται στο ότι την ίδια περίπου εποχή με τη δημιουργία του, έχουμε έντονη πληθυσμιακή μετακίνηση από τη Βαγενετία (περιοχή της Ηπείρου που περιλάμβανε τις περιοχές της Πάργας, της Βαστίας, του Βουθρωτού, των Συβότων και της Χιμάρας) προς την Κέρκυρα. Σχετικό είναι το έγγραφο που αναφέρεται στους ''Βαγενίτες'' που έφτασαν στο νησί και έχει ημερομηνία 23 Σεπτεμβρίου 1386. Το αρχειακό υλικό για τους τσιγγάνους της Κέρκυρας χρονολογείται από το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα και στη συνέχεια. Σε διάφορα αρχεία υπάρχουν σποραδικές αναφορές σε ''Ατσίγγανους''. Υπάρχουν επίσης οι όροι: ''αθίγγανος'', ''ατζί(η)γκανος'', ''τζι(η)γκάνος'', ''γίπτος'',''έγι(υ)πτος'', ''έγι(υ)φτος''. Στα απογραφικά δελτία καταγράφονται ξεχωριστά με τη λέξη ''γίφτι''. Το φέουδο αυτό από τα σημαντικότερα της Κέρκυρας διατηρήθηκε ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Στις 19 Αυγούστου 1895 η Ειδική Επιτροπή του Κράτους αρμόδια για τα φέουδα ορίζει την εξαγορά του με βάση την ετήσια πρόσοδο και το προς εξαγορά κεφάλαιο.
Οι Έλληνες λόγιοι για τους Ρομά Ο πρώτος από τους Έλληνες λόγιους που ασχολήθηκε με τους Ρομά ήταν ο Δανιήλ (Δημήτριος) Φιλιππίδης (περ. 1750- 1832), που καταγόταν από τις Μηλιές του Πηλίου. Ο Φιλιππίδης εξέδωσε στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες όπου ζούσε ήδη από το 1780 δύο εγχειρίδια, ένα ιστορικό και ένα γεωγραφικό για τις περιοχές αυτές. Τα δύο αυτά έργα κυκλοφόρησαν το 1816 στη Λειψία. Ο Φιλιππίδης κάνει μνεία σε διάφορα ξένα έθνη ανάμεσα στα οποία ήταν και ''οι Αιγύπτιοι, ους τζιγγάνους οι μολδοβάνοι ονομάζουσιν... ους γύφτοις καλείν ειώθαμεν''.
Ο δάσκαλος Κωνσταντίνος Πολυχρονιάδης από το Ζαγόρι της Ηπείρου δημοσίευσε στο Παρίσι ανώνυμα μεταξύ 1820- 1821 μελέτη για τη γλώσσα και το θρήσκευμα των Ρομά. Όσον αφορά τη θρησκεία τους ο Πολυχρονιάδης ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε, ενώ για τη γλώσσα των Ρομά είχε γράψει και ο Πατρινός αξιωματούχος της Βλαχίας Διονύσιος Φωτεινός. Κορυφαίος μελετητής των Ρομά κατά τον 19ο αιώνα ήταν ο Κωνσταντινουπολίτης γιατρός και λόγιος Αλέξανδρος Πασπάτης, ο οποίος το 1857 δημοσίευσε στο περιοδικό ''Πανδώρα'' τη μελέτη του ''Περί των Ατσιγγάνων και της Γλώσσης Αυτών''. Το 1861 η μελέτη αυτή εμπλουτισμένη και μεταφρασμένη στα αγγλικά δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ''Journal of the American Oriental Society'', ενώ το 1871 κυκλοφόρησε ως μονογραφία στα γαλλικά. Η ευρυμάθεια και η γλωσσομάθεια του Πασπάτη προκάλεσαν έντονη αμηχανία στους Αθηναίους διανοούμενους της εποχής. Ως τα τέλη του 19ου αιώνα με τους Ρομά ασχολήθηκαν και οι: Σταύρος Μερτζίδης (γιατρός), Δ.Ε. Δανιήλογλου και Σπυρίδων Λάμπρος.
Η θέση των Ρομά στην ελληνική κοινωνία Μετά το 1922 χιλιάδες Ρομά ήρθαν από την Κωνσταντινούπολη στην Ελλάδα. Αυτοί καταγράφηκαν ως ''αλλοδαποί, ακαθορίστου υπηκοότητας και αθιγγανικής καταγωγής''. Μετά από κάποια χρόνια μετακινήσεων σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας δημιουργήθηκε στο χρονικό διάστημα μεταξύ 1932- 1935 η πρώτη μεγάλη συγκέντρωση προσφύγων Τσιγγάνων στην Αθήνα στα Πετράλωνα. Κάποιοι από αυτούς ίδρυσαν το 1939 τον Πανελλήνιο Μορφωτικό Σύλλογο Ελλήνων Αθίγγανων που αποτελεί το πρώτο επίσημο ιδρυθέν όργανο εκπροσώπησης Τσιγγάνων στην Ελλάδα.
Από το 1950 ως και το 1962 η κοινότητα των Τσιγγάνων της Αθήνας μετακόμισε σχεδόν ολόκληρη από τα Πετράλωνα στην Αγία Βαρβάρα. Όπως γράφει ο Μανώλης Ράντης η χούντα ήταν εκείνη που επέτρεψε στους Ρομά να αποκτήσουν ελεύθερα την ελληνική υπηκοότητα στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Και ως τα τέλη της ίδιας δεκαετίας τα δελτία ταυτότητάς τους ανανεώνονταν από τα κατά τόπους αρμόδια τμήματα της Υπηρεσίας Αλλοδαπών.
Οι Ρομά στην Ελλάδα σήμερα- Στέγαση, εκπαίδευση, επαγγέλματα Οι εκτιμήσεις για τον αριθμό των Ρομά στην Ελλάδα ποικίλλουν. Από 120.000- 150.000 έως 300.000. Τα τελευταία χρόνια αθρόα είσοδος Βαλκάνιων Ρομά έχει αυξήσει σίγουρα κατά πολύ τον αριθμό τους. Ιδιαίτερα μετά το 1980 ,συχνά με χρήματα από ευρωπαϊκά κονδύλια έγιναν προσπάθειες από διάφορους φορείς για τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής, της εκπαίδευσης και της επαγγελματικής αποκατάστασης των Ρομά. Το αν τα προγράμματα αυτά είχαν αποτελέσματα νομίζουμε ότι είναι πολύ εύκολο να το διαπιστώσει κανείς. Εκείνο όμως που σίγουρα όμως έχει μεγάλο ενδιαφέρον είναι τα στατιστικά συμπεράσματα από διάφορες έρευνες που έγιναν στους Ρομά. Κάποιες χρονολογούνται από τις δεκαετίες του '80 και του '90, κάποιες άλλες είναι μεταγενέστερες. Θα μεταφέρουμε εδώ τα σημαντικότερα από αυτά.
Το 27,1% των Ρομά έχει ένα ή δύο παιδιά, ενώ το 64,4% έχει τρία ως οκτώ παιδιά. 70% των Ρομά είναι μόνιμα εγκατεστημένοι σε κατοικίες, 22% είναι μόνιμα εγκατεστημένοι σε καταυλισμούς, 5% θεωρούνται ''ημιεγκατεστημένοι'', δηλαδή περνούν τον χρόνο τους εξίσου σε δύο περιοχές, ενώ οι ''διερχόμενοι νομάδες'' αυτοί δηλαδή που συνεχώς μετακινούνται είναι περίπου το 3% των Ρομά. Από όσους διαμένουν σε μόνιμη κατοικία το 50% και πλέον έχουν σπίτια ενός και δύο δωματίων και οι υπόλοιποι οικίες τριών ή τεσσάρων δωματίων. Στους ημιεγκατεστημένους και σε όσους διαμένουν μόνιμα σε καταυλισμούς ,το 70% και 90% διαθέτουν ένα μόνο δωμάτιο και οι υπόλοιποι όχι περισσότερα από δύο. Οι περισσότεροι απ' όσους μόνιμα σε σπίτια διαθέτουν τουαλέτα. Αντίθετα το ποσοστό των ημιεγκατεστημένων που διαθέτει τουαλέτα είναι 25%. Στους διαμένοντες σε καταυλισμούς το ποσοστό είναι 7,6%. Το 41% των μόνιμα εγκατεστημένων διαθέτει λουτρό και το 38% πλυντήριο ρούχων. Στους ημιεγκατεστημένους το ποσοστό είναι 16% και 10% αντίστοιχα. Σύγχρονη εγκατάσταση θέρμανσης διαθέτει το 20% των μόνιμα εγκατεστμένων και το 5% των ημιεγκατεστημένων. Όμως οι Ρομά σε ποσοστό πάνω από 60% διαθέτουν αυτοκίνητο. Στο θέμα της εκπαίδευσης των Ρομά τα πράγματα είναι τραγικά.
Σε έρευνα που έγινε σε ενήλικες τσιγγάνους ,το 59,3% από αυτούς δεν πήγε καθόλου σχολείο, το 10,5% παρακολούθησε μία ή δύο τάξεις και το 13,7% τρεις ως πέντε τάξεις. Αλλά και στα παιδιά τους η κατάσταση δεν είναι πολύ καλύτερη. Μόνο το 34% από αυτά φοιτούσαν στο σχολείο. Το 32, 7% δεν πήγε ποτέ σχολείο και το 32,6% διέκοψε τη φοίτησή του. Σε νεότερη έρευνα το 2003- 2004 από τους 8.774 εγγεγραμμένους Ρομά μαθητές, παρακολούθησαν μαθήματα οι 6.212, 286 πήραν μεταγραφή, 2.264 διέρρευσαν, προήχθησαν στην επόμενη τάξη 4.910 και οι υπόλοιποι 445 είτε πήραν απολυτήριο είτε έμειναν στάσιμοι.
Όσον αφορά τα επαγγέλματα των Ρομά το 59,6% των ερωτηθέντων δήλωσαν ότι απασχολούνται ως υπαίθριοι πωλητές και γυρολόγοι και το 13% ως εργάτες γης. Από το 59,6% των πωλητών και των γυρολόγων το 51,2% αναφέρει ότι εμπορεύεται ''είδη ένδυσης- προικός'', το 19,2% ''οπωρολαχανικά'' και το 16% ''ηλεκτρονικά- μικροείδη'' (ρολόγια, σακούλες, χαρτικά κλπ). Στις μέρες μας πολλοί Ρομά είναι ανακυκλωτές. Συλλέγουν δηλαδή προϊόντα προς ανακύκλωση από κάδους και τα μεταπωλούν. Δυστυχώς κάποιοι μετατρέπονται σε ''κυνηγούς μετάλλων'' περνώντας έτσι στην παρανομία και προκαλώντας κινδύνους για το κοινωνικό σύνολο και ζημιές εκατοντάδων χιλιάδων ευρώ στο Δημόσιο και σε ιδιώτες. Και όσο και αν προσπαθήσουν κάποιοι μορφωμένοι και «φωτισμένοι» Ρομά και διάφοροι ειδικοί και μη να εξωραΐσουν την εικόνα τους, όσο βλέπουμε παραβατικές και αντικοινωνικές συμπεριφορές κατ’ εξακολούθηση , τα στερεότυπα που έχουν δημιουργηθεί για τους Ρομά, μάλλον δεν πρόκειται ν’ αλλάξουν ποτέ…