Οι συνοικίες της Αθήνας και η προέλευση των ονομάτων τους

Με την Αθήνα, τις συνοικίες, τα προάστιά της και το πώς αυτά πήραν τα ονόματά τους, έχουμε ασχοληθεί σε αρκετά άρθρα, τα οποία είχαν μεγάλη απήχηση στις αναγνώστριες και τους αναγνώστες του protothema.gr.

Σήμερα θα ασχοληθούμε διεξοδικά με τον καθορισμό και την ονοματοδοσία των συνοικιών της πόλης, που έγιναν επί δημαρχίας Σπυρίδωνος Μερκούρη, αλλά και με παλαιότερες «διαιρέσεις» της Αθήνας σε «πλατώματα» και ενορίες.

Η Αθήνα επί τουρκοκρατίας

Σύμφωνα με τον Δημήτριο Καμπούρογλου(s), στα χρόνια της τουρκοκρατίας, η Αθήνα χωριζόταν σε τετράπλευρα διαμερίσματα που ονομάζονταν πλατώματα. Το κάθε πλάτωμα είχε το δικό του προστατευτικό τοιχίο με κοινή πύλη, η οποία έκλεινε το απόγευμα. Ο Καμπούρογλου(s) αναφέρει ότι τα πλατώματα ήταν οχτώ και διαιρούνταν σε μαχαλάδες, σε συνοικίες δηλαδή, οι οποίες με τη σειρά τους διαιρούνταν σε ενορίες.

Οι ενορίες–μαχαλάδες της Αθήνας το 1824

Το 1824, Αστυνόμος της Αθήνας είχε διοριστεί ο Μόσχος Αθανασιάδης, ο οποίος ανέλαβε το δύσκολο έργο να καταγράψει κατοίκους και σπίτια. Τον Οκτώβριο του 1824, συνέταξε τον «Κατάλογο των Μαχαλάδων, οσπιτίων, εργαστηρίων, κατοίκων και παροίκων της πόλεως Αθηνών». Οι μαχαλάδες αυτοί, ήταν:

1) Αγίου Αποστόλου, 2) Παναγίας Βλασαρούς, 3) Χριστοκοπίδη, 4) Σωτήρας Δικαίου, 5) Αγίου Φιλίππου, 6) Αγίων Αναργύρων, 7) Αγίου Αθανασίου (Ψυρρή), 8) Μισο-Σπηλιώτισσας, 9) Καθολικού (Αγίου Παντελεήμονος), 10) Μεγάλου Μοναστηρίου, 11) Αγίας Ειρήνης, 12) Νέου Αγίου Δημητρίου, 13) Αγίου Ιωάννου Προδρόμου, 14) Αγίας Ελεούσας, 15) Αγίου Νικολάου Χτενά (Κτενά), 16) Αγίας Κονόμας, 17) Παναγίας Ρόμπης (Ρόμβη), 18) Καμοκαρέας (Καπνικαρέα), 19) Αγίων Θεοδώρων, 20) Αγίου Γεωργίου Καρύτζη, 21) Παναγίας Αγγέλου, 22) Σωτήρας Αγίας Γοργοπιού (Παναγία Γοργοεπήκοος), 23) Ασωμάτων στα Σκαλιά, 24) Αγίου Νικολάου (Καλογριώνη),  25) Ραδακιού, 26) Σωτήρας Κωτάκη (Αγία Σωτήρα Πλάκας), 27) Αγίου Νικολάου Κοντίτου, 28) Κανδήλας, 29) Καμουκάτη, 30) Αγίου Νικολάου Ραγκαβά, 31) Δουβέργινας, 32) Αγίου Δημητρίου Κατεφορίτη, 33) Ιωάννη Μαγγούτη, 34) Αγίου Θωμά και 35) Αγέας Υπαπαντής.

Όπως αναφέρει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς, στο βιβλίο του «ΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ», απ’ όπου αντλήσαμε τα περισσότερα στοιχεία για το σημερινό μας άρθρο, «μαχαλάδες λοιπόν των Αθηνών, σύμφωνα με τον Αστυνόμο του 1824, αποκαλούνταν οι ενορίες και η πόλη παρουσίαζε έναν αμιγή και από κάθε άποψη έντονο χριστιανικό χαρακτήρα. Τα σπίτια ανέρχονταν σε 1.065 και το σύνολο των κατοίκων σε 9.040, συμπεριλαμβανομένων των «παροίκων» και όσων απογράφτηκαν στα εργαστήρια (1.141)».

Το Καθολικό (9), που αναφέρεται, ήταν ο Άγιος Παντελεήμων, η Μητρόπολη της Αθήνας εκείνη την εποχή. Βρισκόταν, πριν κατεδαφιστεί, στην Πλατεία Δημοπρατηρίου, στη διασταύρωση των οδών Μητροπόλεως και Αιόλου. Μεγάλο Μοναστήρι, ήταν το Μοναστηράκι, για το οποίο δεν γνωρίζουμε πώς προέκυψε αυτή η αλλαγή στην ονομασία και Αγία Κονόμα, η Αγία Αγαθόκλεια του Ψυρρή, που πήρε το προσωνύμιο αυτό από το εκκλησιαστικό αξίωμα του Οικονόμου, που είχε ο εφημέριός της στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, Βησσαρίων. Τέλος, ο Άγιος Νικόλαος Κοντίτου (Υδραγωγείου), βρισκόταν μεταξύ του Μνημείου του Λυσικράτους  και της Αγίας Σωτήρας Πλάκας.

Μετά την απελευθέρωση

Η είδηση ότι υπογράφτηκε το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (3 Φεβρουαρίου 1830), με το οποίο αναγνωριζόταν  η ανεξαρτησία της Ελλάδας, βρήκε τους περισσότερους Αθηναίους εκπατρισμένους, από την εποχή της εκστρατείας του Κιουταχή κατά της πόλης, στην Αίγινα, τον Πόρο και τη Σαλαμίνα. Όπως γράφει ο Σουρμελής, «εύρον την πόλιν όλην ερείπιον, τον ελαιώνα κεκαυμένον το πλείστον μέρος, τους κήπους, αμπελώνας και αγρούς εξηφανισμένους παντάπασι. Τα λαμπρά Πατήσια και Σεπόλια κατεστημένα άμορφα, γυμνά και εις θέαν αξιολύπητον… Οι δε εντόπιοι Τούρκοι αναχωρούντες, έχυνον πικρότατα δάκρυα…».

Ο Γάλλος περιηγητής και ιστορικούς Μισό γράφει:

«Ιδού αι Αθήναι… σήμερον δεν διατηρούν καμίαν χαραγμένην οδόν. Εβαδίζομεν, δια σωρόν συντριμμάτων διεσπαρμένων, ατραπόν σχηματισθείσαν εις το μέσον των ερειπίων, υπερπηδώντας εις έκαστον βήμα σωρούς πετρών, τμήματα τοίχων, σπονδύλους κιόνων, εκτάδην κειμένων επί της σκόνης…».
Το 1834, η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Με τα πολεοδομικά θέματα που προέκυψαν και την οικοδόμηση της πόλης, θα ασχοληθούμε σε μελλοντικό μας άρθρο. Εκείνο που μας έκανε μεγάλη εντύπωση , είναι ότι πολλά μεσαιωνικά μνημεία της Αθήνας κατεδαφίστηκαν ή αφέθηκαν να μεταβληθούν σε ερείπια. Είναι χαρακτηριστικό, ότι το 1843, προκειμένου να ανεγερθεί ο νέος Μητροπολιτικός ναός, καταστράφηκαν 72 ερειπωμένες ή «μερικώς εφθαρμέναι» (Κ. Μπίρης), εκκλησίες, για να εκποιηθούν τα υλικά τους!

Το 1849, με πράξη που εκδόθηκε «Περί της υπηρεσίας των Υπαστυνόμων, Κλητήρων και Αγροφυλάκων της Διοικητικής Αστυνομίας», «η πόλις των Αθηνών διαιρείται εις τέσσερα τμήματα.: « Το τμήμα της Πλάκας», «Το του Λέκα», «Το του Ψυρή» και «Το των Γύφτικων».

Το 1858, ο Δήμος Αθηναίων που περιελάμβανε τότε στα όρια του το Μαρούσι, την Κηφισιά και το Χαλάνδρι, διαιρέθηκε σε 23 ενορίες:

1) Παναγίας Χρυσοκαστριωτίσσης, 2) Αγίων Αναργύρων, 3) Παναγίας Βλασσαρούς, 4)Μεταμορφώσεως Σωτήρος ή Κωτάκη, 5) Γεννήσεως Χριστού ή Χριστοκοπίδη, 6) Εισοδίων Θεοτόκου ή Καπνικαρέας, 7) Κοιμήσεως Θεοτόκου ή Χρυσοσπηλαιωτίσσης, 8) Ταξιαρχών, 9) Κοιμήσεως Θεοτόκου ή Μεγάλου Μοναστηριού, 10) Αγίου Φιλίππου, 11) Αγίου Δημητρίου, 12) Αγίου Γεωργίου ή Καρύκη (Καρύτση), 13) Κοιμήσεως Θεοτόκου ή Ρόμβης, 14) Αγίας Ειρήνης, 15) Ζωοδόχου Πηγής, 16) Αγίων Αποστόλων, 17) Αγίας Αικατερίνης, 18) Αγίου Νικολάου ή Ραγκαβά, 19) Ταξιαρχών στην Πύλη της Αγοράς και 20) Αγίων Θεοδώρων.

Από μία ενορία σχηματίστηκε στο Μαρούσι (Κοιμήσεως Θεοτόκου), στην Κηφισιά (Αγίου Δημητρίου) και στο Χαλάνδρι (Αγίου Γεωργίου).
Αυτή ήταν η επίσημη διαίρεση της πόλης για τα επόμενα πενήντα χρόνια, ως το 1908.

Η διοικητική διαίρεση του 1908

Στα χρόνια της δημαρχίας του Σπυρίδωνος Μερκούρη, παππού της αξέχαστης Μελίνας, έγιναν πολλά έργα στην Αθήνα. Πολύ σημαντική, ήταν και η διαίρεση της πόλης σε συνοικίες, με βάση την εργασία και τις προτάσεις του νομομηχανικού Αθανάσιου Γεωργιάδη.

Το Δημοτικό Συμβούλιο, αποφάσισε επίσης τη μετονομασία ορισμένων περιοχών. Έτσι μετονομάστηκαν:

1) Το «Βατραχονήσι» σε συνοικία «Σταδίου & Ιλισού»,
2) Τα «Παντρεμενάδικα» σε συνοικία «Αρδηττού»,
3) Η «Γούβα» και το «Παγκράτι» σε συνοικία «Υμηττού»,
4) Η «Πλάκα» σε συνοικίες «Μητροπόλεως» και Λυσικράτους,
5) Το «Δουργούτι» σε συνοικίες «Κυνοσάργους» και «Αλωπεκής»,
6) Η «Γαργαρέτα» σε συνοικίες «Διονύσου» και «Φιλοπάππου»,
7) Τα «Πετράλωνα» σε συνοικίες «Μελίτης» και «Βαράθρου» ,
8) Τα «Πιθαράδικα» σε συνοικίες «Πεδίου του Άρεως»,
9) Του «Ψυρρή» σε συνοικίες «Νέας Αγοράς»,
10) Το «Γκαζοχώρι» σε συνοικία «Κεραμεικού Έξω»,
11) Του «Κασίδη» σε συνοικία «Αχαρνών»,
12) Το «Χεζολίθαρο» σε συνοικία «Ακαδημίας Πλάτωνος»,
13) Τα «Ελαιοτριβεία» σε συνοικία «Ιεράς Οδού» και
14) Το «Κολωνάκι» σε συνοικίες «Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου» και «Ευαγγελισμού».

Όπως ειπώθηκε τότε, ήταν η κατάλληλη εποχή για την ονομασία των συνοικιών καθώς με τις ανασκαφές που είχαν πραγματοποιηθεί καθορίστηκαν με αρκετή ακρίβεια οι αρχαίοι χώροι.

Ας δούμε με κάποιες λεπτομέρειες τις συνοικίες αυτές:

1) Αβερωφείου που κάλυπτε τμήματα των σημερινών γειτονιών Γ(κ)ύζη και Αβέρωφ. Πήρε το όνομά της από τον μεγάλο εθνικό ευεργέτη Γεώργιο Αβέρωφ.
2) Αγίου Κωνσταντίνου που περιελάμβανε τμήματα της σημερινής γειτονιάς Αγίου Κωνσταντίνου-Πλατείας Βάθης. Το όνομά του οφείλεται στο ναό του Αγίου Κωνσταντίνου στην οδό Λένορμαν που θεμελιώθηκε το 1870.
3) Αγίου Παύλου που κάλυπτε το μεγαλύτερο μέρος της σημερινής ομώνυμης συνοικίας. Την ίδια εποχή ολοκληρωνόταν ο ναός του Αγίου Παύλου στην περιοχή.
4) Αγίων Θεοδώρων, από την ομώνυμη εκκλησία.
5) Αγοράς, από τη Νέα Αγορά της οδού Αθηνάς που οικοδομήθηκε τη δεκαετία του 1880.
6) Αδριανού, από το όνομα του Ρωμαίου, αθηναιολάτρη αυτοκράτορα Αδριανού.
7) Ακαδημίας Πλάτωνος, από την αρχαία Ακαδημία που ίδρυσε ο μεγάλος φιλόσοφος.
8) Ακροπόλεως.
9) Αλωπεκής, από τον αρχαίο αττικό Δήμο.
10) Αμπελοκήπων, με ευρύτερα όρια από τα σημερινά.
11) Ανακτόρων, από τα, τότε, Ανάκτορα και νυν Βουλή
12) Αρδηττού, ακριβώς στα όρια του σημερινού Μετς, από τον ομώνυμο λόφο πάνω από το Παναθηναϊκό Στάδιο.
13) Αρείου Πάγου από τον ομώνυμο λόφο.
14) Αττάλου, από την ομώνυμη Στοά.
15) Αττικής, στον σημερινό σταθμό του Μετρό και του ΗΣΑΠ.
16) Αχαρνών.
17) Βάθειας, στη σημερινή πλατεία Βάθης.
18) Βαράθρου, τα σημερινά Άνω Πετράλωνα. Βάραθρο ονομαζόταν στην αρχαία Αθήνα ένας βαθύς και σκοτεινός λάκκος όπου ρίχνονταν όσοι καταδικάζονταν σε θάνατο.
19) Βουλής, από την Παλαιά Βουλή.
20) Δημαρχείου, από το Δημαρχείο της οδού Αθηνάς.
21) Δημοτικού Νοσοκομείου από το νοσοκομείο «Η Ελπίς».
22) Διονυσίου Αρεοπαγίτου από τον ομώνυμο ναό που χτίστηκε το 1886.
23) Διονύσου, η σημερινή γειτονιά Μακρυγιάννη από το αρχαίο θέατρο του Διονύσου.
24) Διπύλου, από την κυριότερη είσοδο της αρχαίας πόλης απέναντι από τις εγκαταστάσεις του φωταερίου.
25) Εθνικού Μουσείου.
26) Ευαγγελισμού.
27) Ζαππείου.
28) Ιεράς Οδού που είχε τα ίδια όρια με τη σημερινή συνοικία Βοτανικού περιλαμβάνοντας και μεγάλο τμήμα του Ελαιώνα.
29) Ιλισού.
30) Καλλιρρόης, από την περίφημη πηγή της αρχαίας Αθήνας.
31) Κεραμεικού (Έξω).
32) Κοίλης, από τον αρχαίο αττικό Δήμο.
33) Α’ Κοιμητηρίου.
34) Κολωνού, από τον Ίππειο Κολωνό, τον αρχαίο Δήμο.
35) Κυκλοβόρου, από τον ομώνυμο χείμαρρο.
36) Κυνοσάργους, από τις Κυνόσαργες, ένα από τα τρία Γυμνάσια της αρχαίας Αθήνας.
37) Κυψέλης.
38) Λυκαβηττού.
39) Λυκείου (Ρηγίλλης).
40) Λυσικράτους, από το Μνημείο του Λυσικράτους, το Φανάρι του Διογένη.
41) Μητροπόλεως.
42) Νεαπόλεως (Εξάρχεια).
43) Ολυμπίου, από τον ναό του Ολυμπίου Διός.
44) Ομονοίας.
45) Πανεπιστημίου.
46) Πατησίων (Άνω και Κάτω).
47) Πειραιώς (Κειριαδών), τα σημερινά Κάτω Πετράλωνα.
48) Πνυκός.
49) Πολυτεχνείου.
50) Πτωχοκομείου, του νυν Γηροκομείου.
51) Σταδίου, από το Καλλιμάρμαρο Παναθηναϊκό Στάδιο.
52) Συντάγματος.
53) Υμηττού.
54) Φιλοπάππου (Κουκάκι).
55) Φυλής, από την οδό Φυλής, ενός από τους κεντρικότερους δρόμους της και
56) Ωδείου, από το περίφημο «Ωδείον Αθηνών» της οδού Πειραιώς ,όπου σήμερα στεγάζεται η Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου.

Με βάση τη διαίρεση αυτή έγινε η απογραφή του πληθυσμού του 1920. Η Αθήνα είχε τότε 285.365 κατοίκους. Η μικρασιάτικη καταστροφή, η έλευση χιλιάδων προσφύγων, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος κλπ., είχαν σαν αποτέλεσμα να υπάρξουν διαφοροποιήσεις στα όρια των συνοικιών.

Το 1951, η Αθήνα διαιρέθηκε σε διαμερίσματα, το 1981 σε επτά δημοτικά διαμερίσματα και αργότερα σε 38 συνοικίες και 129 πολεοδομικές ενότητες (γειτονιές).

Πηγές: Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς, «ΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ, 2018.
ΚΩΣΤΑ Η. ΜΠΙΡΗ, «ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟΥ 19ου ΕΙΣ ΤΟΝ 20ου ΑΙΩΝΑ’’, ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΜΕΛΙΣΣΑ, Ε’ ΕΚΔΟΣΗ, 2005.