Ο Πόλεμος του Ειρηνικού (1879-1884): Πώς η Βολιβία έχασε τις παραθαλάσσιες περιοχές της

Κατά την πρόσφατη επίσκεψη του Βολιβιανού προέδρου Έβο Μοράλες στην Αθήνα, στη διάρκεια της κοινής συνέντευξης Τύπου, ο πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας, δήλωσε μεταξύ άλλων: «Θα στηρίξουμε τη Βολιβία στο θέμα της διευθέτησης της πρόσβασής της στη θάλασσα».

Η δήλωση αυτή, πέρασε μάλλον στα «ψιλά», καθώς δόθηκε μεγαλύτερη σημασία στην «ολιγαρκή αφθονία» που ανέφερε ο πρωθυπουργός (θα μπορούσε να είχε πει και «άφθονη ολιγάρκεια»…), στον «πύργο» του Έβο Μοράλες, που παρουσίασε η ΝΔ κλπ.

Ήταν πάντοτε η Βολιβία χώρα δίχως έξοδο στη θάλασσα όμως; Πώς καθορίστηκαν τα σύνορα στη δυτική ακτή της Λατινικής Αμερικής; Απαντήσεις σε αυτά και άλλα ερωτήματα, θα δώσουμε με το σημερινό μας άρθρο.

Ο πόλεμος του Ειρηνικού Ωκεανού (1879-1883)

Ως «πόλεμος του Ειρηνικού» (Pacific War), έμεινε στην ιστορία η σύγκρουση μεταξύ Χιλής, Βολιβίας και Περού. Αποτέλεσμα του πολέμου ήταν η Χιλή που επικράτησε της Βολιβίας και του Περού, να αποκτήσει σημαντικές εδαφικές εκτάσεις στις ακτές του Ειρηνικού και η Βολιβία, που είχε και τις μεγαλύτερες απώλειες, να μην έχει πλέον διέξοδο προς τη θάλασσα.

Η σύρραξη ξεκίνησε από μια διένεξη μεταξύ Χιλής και Βολιβίας για τον έλεγχο τμήματος της ερήμου Ατακάμα, που εκτείνεται ανάμεσα τον 23ο και τον 26ο νότιο παράλληλο στα παράλια της Νότιας Αμερικής στον Ειρηνικό. Το έδαφος της περιοχής αυτής, περιέχει πολύτιμο ορυκτό πλούτο, κυρίως νιτρικό νάτριο.

Η Λατινική Αμερική, είναι μια ταραγμένη περιοχή. Τα σύνορα στο δυτικό άκρο της δεν είχαν χαραχθεί οριστικά ως το 1870 περίπου.

Βολιβία και Χιλή, διαπραγματεύονταν τη σύναψη συνθήκης που αναγνώριζε τον 24ο παράλληλο ως σύνορό τους, κάτι που έδινε στην Χιλή το δικαίωμα να μετέχει στα εξαγωγικά τέλη επί των ορυκτών του βολιβιανού εδάφους, ανάμεσα στον 23ο και τον 24ο παράλληλο. Η Βολιβία όμως μετά από αυτό, έδειξε δυσαρέσκεια, γιατί θα υποχρεωνόταν να μοιράζεται τους δασμούς με τη Χιλή και εκδήλωσε φόβους για κατάληψη από τη Χιλή της παραλιακής ζώνης, όπου εταιρείες Χιλιανών συμφερόντων είχαν θέσει υπό τον έλεγχο τους την εξορυκτική βιομηχανία.

Αλλά και η άνθηση του περουβιανού κρατικού μονοπωλίου του γκουάνο (λιπάσματος) και της βιομηχανίας νιτρικών αλάτων στην επαρχία Ταραπακά του Περού, σχετιζόταν με τις εξορυκτικές δραστηριότητες στις βολιβιανές ακτές.

Περού και Βολιβία, συμφώνησαν μυστικά το 1873 στην αμοιβαία εγγύηση της εδαφικής ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας τους. Το 1874, οι σχέσεις Βολιβίας και Χιλής εξομαλύνθηκαν, με την υπογραφή συνθήκης, σύμφωνα με την οποία η Χιλή δεχόταν να παραιτηθεί από το μερίδιό της στα εξαγωγικά τέλη επί των ορυκτών που φορτώνονταν από τη Βολιβία και η Βολιβία, συμφώνησε να μην επιβάλει φόρους σε Χιλιανές επιχειρήσεις στη Βολιβία. Το 1876 την εξουσία στη Βολιβία κατέλαβε ο Ιλαριόν Ντάσα, ο οποίος το 1878 επιχείρησε να αυξήσει τους φόρους σε βάρος της Εταιρείας Νιτρικών Αλάτων της Χιλιανής Αντοφαγκάστα, παρά τις διαμαρτυρίες των Χιλιανών.


Όταν η Βολιβία απείλησε να δημεύσει την περιουσία της εταιρείας, η Χιλή κατέλαβε το λιμάνι και την πόλη της Αντοφαγκάστα (14 Φεβρουαρίου 1879). Η Βολιβία κήρυξε τότε πόλεμο ενάντια στη Χιλή και ζήτησε τη βοήθεια του Περού. Η Χιλή πλέον, κήρυξε τον πόλεμο κατά της Βολιβίας και του Περού.

Η Χιλή κατέλαβε εύκολα την παραλιακή ζώνη (επαρχία Αντοφαγκάστα) της Βολιβίας και επιτέθηκε εναντίον του ισχυρότερου Περού. Με δύο ναυτικές νίκες στο Ικίκε (21 Μαΐου 1879) και στο Ανγκάμος (8 Οκτωβρίου 1879), η Χιλή εξασφάλισε τον έλεγχο στις θαλάσσιες προσβάσεις στο Περού όπου στη συνέχεια επιχείρησε χερσαία εισβολή . Οι Η.Π.Α. προσπάθησαν ανεπιτυχώς να μεσολαβήσουν (Οκτώβριος 1880) και οι Χιλιανές δυνάμεις κατέλαβαν την πρωτεύουσα του Περού, τη Λίμα, τον Ιανουάριο του 1881. Οι Περουβιανοί αντιστάθηκαν με τη στήριξη των Η.Π.Α. για περίπου ακόμη τρία χρόνια. Στις 20 Οκτωβρίου 1883, το Περού και η Χιλή υπέγραψαν τη Συνθήκη της Ανκόν, με την οποία η επαρχία Ταρακαπά περνούσε στην κυριαρχία της Χιλής.

Η Χιλή επίσης, θα καταλάμβανε τις επαρχίες Τάκνα και Αρίκα για δέκα χρόνια και στη συνέχεια, θα γινόταν δημοψήφισμα, για να αποφασιστεί σε ποια χώρα θα ανήκαν.

Όμως οι δύο χώρες για δεκαετίες δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν τους όρους διεξαγωγής του δημοψηφίσματος, κάτι που αναφερόταν ως «Ζήτημα του Ειρηνικού». Τελικά, το 1929 με τη μεσολάβηση των Η.Π.Α. οι διαπραγματεύσεις κατέληξαν σε συμφωνία.

Η Χιλή κράτησε την Αρίκα ενώ το Περού ανέκτησε την Τάκνα και πήρε 6.000.000 δολάρια ως αποζημίωση και άλλες παροχές.

Το 1884, Βολιβία και Χιλή υπέγραψαν Συμφωνία Ανακωχής, με την οποία η δεύτερη εξασφάλισε τον έλεγχο όλης της βολιβιανής ακτής (επαρχία Αντοφαγκάστα), που είναι πολύ πλούσια σε νιτρικά άλατα, χαλκό και άλλα ορυκτά. Ο διακανονισμός αυτός, οριστικοποιήθηκε με τη Συμφωνία Ειρήνης που υπογράφτηκε το 1904.

Μετά την ήττα και τις εδαφικές τους απώλειες στον Πόλεμο του Ειρηνικού, Βολιβία και Περού είχαν και πολλά εσωτερικά προβλήματα.

Η Βολιβία που έχασε 120.000 τ.χλμ. εδάφους και 400 χλμ. ακτών, ταλανίστηκε από εσωτερικές εξεγέρσεις για 15 χρόνια. Η ηρεμία αποκαταστάθηκε το 1899 με την ανάληψη της προεδρίας της χώρας από τον φιλελεύθερο Χοσέ Μανουέλ Παντότσε.

Να σημειώσουμε ότι, με τη Συνθήκη του 1904, η Χιλή ανέλαβε να κατασκευάσει σιδηροδρομική γραμμή που συνέδεσε τη μία βολιβιανή πρωτεύουσα Λα Πας(η άλλη είναι το Σούκρε) με το λιμάνι της Αρίκα και εγγυήθηκε την ελευθερία του βολιβιανού διαμετακομιστικού εμπορίου μέσω της ενδοχώρας και των λιμανιών της. Η Βολιβία συνέχισε όμως να αναζητεί διέξοδο προς τη θάλασσα, αυτή τη φορά προς τα παράλια του Ατλαντικού, μέσω του υδάτινου δικτύου του ποταμού Λα Πλάτα.

Αυτό οδήγησε σε νέα σύγκρουση, αυτή τη φορά με την Παραγουάη, γνωστή με την ονομασία «Πόλεμος του Τσάκο» (1932-1935). Και από αυτή τη διαμάχη, η Βολιβία βγήκε ηττημένη. Ο πόλεμος έληξε ουσιαστικά με τη Συμφωνία του 1938, με βάση την οποία η Παραγουάη διατήρησε όλο σχεδόν το Τσάκο ενώ η Βολιβία από τη πλευρά της απέκτησε κάποιες διευκολύνσεις τράνζιτ κατά μήκος των υδάτινων αρτηριών που από την Παραγουάη, που επίσης δεν έχει διέξοδο στη θάλασσα, οδηγούν μέσω της Αργεντινής στον Ατλαντικό Ωκεανό.

 

Και στο Περού όμως, μετά το τέλος του Πολέμου του Ειρηνικού ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος που κράτησε επτά χρόνια. Η χώρα είχε και χιλιάδες νεκρούς, εκτός από τις εδαφικές απώλειες. Παράλληλα, οδηγήθηκε και σε οικονομική κατάρρευση από την οποία «συνήλθε» μετά από δεκαετίες.

Η απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης (Οκτώβριος 2018)

Ακόμα και μετά τη Συμφωνία του 1904 μεταξύ Βολιβίας και Χιλής, οι δύο χώρες συνέχισαν τις διαπραγματεύσεις για το πώς η Βολιβία θα μπορούσε να αποκτήσει «κυρίαρχη, πρόσβαση» στον Ειρηνικό.

Το 2013, η κυβέρνηση του Έβο Μοράλες, προσέφυγε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, υποστηρίζοντας ότι η Χιλή ήταν υποχρεωμένη να βάλει τέλος στον εγκλωβισμό της Βολιβίας.

Η απόφαση εκδόθηκε τη Δευτέρα 1 Οκτωβρίου 2018 και το Διεθνής Δικαστήριο αποφάσισε, με ψήφους 12 εναντίον 3, ότι η Χιλή δεν είναι υποχρεωμένη ούτε καν να διαπραγματευτεί με την Βολιβία την πρόσβαση της προς τη θάλασσα. Ο Έβο Μοράλες που ήταν παρών στην ακροαματική διαδικασία, δήλωσε ότι «ο αγώνας συνεχίζεται».

Από την άλλη πλευρά, η Χιλή υποστηρίζει ότι τι θέμα έχει λήξει από το 1904 και δεν έχει καμία υποχρέωση να δώσει εδαφική πρόσβαση προς τον Ειρηνικό στη Χιλή.

Η επιθυμία Βούλγαρων και Σέρβων για έξοδο στο Αιγαίο

Δεν γνωρίζουμε αν ο κύριος πρωθυπουργός όταν δήλωνε ότι στηρίζει τη διευθέτηση της πρόσβασης της Βολιβίας στη θάλασσα,ήξερε τι έγινε στη Λωζάνη, στις διαπραγματεύσεις για την υπογραφή της Συνθήκης του 1923.

Παρών στην ελβετική πόλη ήταν και ο Βούλγαρος πρωθυπουργός Stamboliyski, που έθεσε θέμα Θράκης. Ζήτησε τελικά την απόδοση στη χώρα του της Δυτικής Θράκης και αν αυτό δεν γινόταν, τη μετατροπή της σε ουδέτερη περιοχή όπου θα κινούνταν οι βουλγαρικοί σιδηρόδρομοι και στις ακτές της θα κατασκευάζονταν λιμάνια που θα εξυπηρετούσαν εκτός από τη Βουλγαρία, την, τότε Γιουγκοσλαβία, τη Ρουμανία, ακόμα και την Ουκρανία!

Η απαίτηση του απορρίφθηκε και ζήτησε την προσάρτηση της Αλεξανδρούπολης «μετ’ επαρκούς εδάφους πέριξ της σιδηροδρομικής γραμμής» ή την αυτονόμησή της. Οι Μεγάλες Δυνάμεις απέρριψαν τις βουλγαρικές αξιώσεις.

Η Βρετανική πλευρά, αντιπρότεινε την ενοικίαση από την Ελλάδα μιας ζώνης στη Βουλγαρία για 99 έτη. Αυτή θα είχε πλάτος 3 χλμ. και βάθος 1 χλμ. και την κατάλληλη μορφολογία για την κατασκευή λιμανιού, ενώ η τοποθεσία που θα επιλεγόταν από τη Σοφία και θα βρισκόταν μεταξύ Αλεξανδρούπολης και Μάκρης . Η ζώνη από τελωνειακή και διοικητική άποψη θα θεωρείτο βουλγαρική ενώ η σιδηροδρομική γραμμή θα βρισκόταν υπό τον έλεγχο διεθνούς επιτροπής.

Οι κινηματίες στην Αθήνα απέρριψαν την πρόταση, ενώ ο Βενιζέλος φαινόταν διατεθειμένος να τη συζητήσει.

Η Σοφία ήταν ανένδοτη και το βρετανικό σχέδιο ναυάγησε. Ο Βενιζέλος αντιπρότεινε στους Βούλγαρους διευκολύνσεις στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης (26/1/1923) αλλά οι Βούλγαροι δεν τις δέχτηκαν.
Η μικρασιατική καταστροφή όμως, άνοιξε την όρεξη και άλλων. Οι Σέρβοι, με τον Pasic, ζήτησαν από τον Βενιζέλο την αναθεώρηση της συμφωνίας του 1914 για τα προνόμια των ομοεθνών του στη Θεσσαλονίκη, προκειμένου να στηρίξει την Ελλάδα στη Λωζάνη.

Έτσι, στις 10 Μαΐου 1923, υπογράφτηκε από τον Υπουργό Εξωτερικών Αλεξανδρή και τον Σέρβο ομόλογό του Momcilo Nincic, η Συνθήκη του Βελιγραδίου, με την οποία δινόταν στη Σερβία, μία ολόκληρη ζώνη στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Αν και παρέμενε η ελληνική κυριαρχία, η διοίκηση της ζώνης θα περνούσε σε σερβικές τελωνειακές αρχές. Λόγω της στάσης των Σέρβων στη Λωζάνη αλλά και την κατάσταση της χώρας μας μετά τη μικρασιατική καταστροφή, η συνθήκη δεν εφαρμόσθηκε ποτέ. Στις 17 Νοεμβρίου 1924 το Βελιγράδι κατήγγειλε τόσο τη συμφωνία αυτή και τη Συνθήκη Συμμαχίας.

Πηγές: ENCYCLOPEDIA BRITANNICA
Δρ. Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος, «Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ (1833-1949)», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΑΚΚΟΥΛΑ, 2014 (τόμοι Α+Β)
Ευχαριστούμε θερμά τον Δρα. Ι. Παπαφλωράτο για τις πολύτιμες υποδείξεις και την άδεια να χρησιμοποιήσουμε αποσπάσματα από το έργο του.