Οι μεγάλες πλατείες της Αθήνας και τα ονόματά τους

Σε άρθρο μας στο protothema.gr στις 29/7/2017 με τίτλο ‘’Από πού πήραν το όνομά τους διάσημες πλατείες και συνοικίες της Αθήνας;’’, είχαμε αναφερθεί εκτενώς σε πολλές πλατείες και συνοικίες της Αθήνας και στην προέλευση των ονομάτων τους.

Ήταν ένα άρθρο με μεγάλη απήχηση στους αναγνώστες μας. Για κάποιες όμως πλατείες και συνοικίες, δεν είχαμε βρει επαρκή στοιχεία (για κάποιες οι πληροφορίες ήταν σχεδόν ανύπαρκτες). Συνεχίζοντας την έρευνα, εντοπίσαμε καινούρια στοιχεία για πολλές από αυτές και πρόσθετα, συχνά διαφορετικά από τα όσα είχα παρουσιάσει στο άρθρο της 29/7/2017. Αυτά θα τα παραθέσουμε στο σημερινό μας άρθρο.

Η πλατεία Αβησσυνίας στο Μοναστηράκι, πήρε το όνομά της από το παλαιότερο όνομα της Αιθιοπίας, που ήταν Αβησσυνία.

Βρίσκεται ανάμεσα στις οδούς Ερμού- Ηφαίστου και Κυνέτου. Είναι επίσης γνωστή και με τα ονόματα ‘’Παλιατζίδικα’’ καθώς και ‘’Πλατεία του Γιουσουρούμ’’. Κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας και μέχρι περίπου το 1875, το τμήμα της πλατείας προς την οδό Ερμού λεγόταν ‘’Μαγγαναριά’’ και εκεί υπήρχε η εκκλησία του Αγίου Νικολάου Μαγγαναριάς, που κατεδαφίστηκε στα χρόνια του 1821.

Τα μαγγανάρια ήταν κλωστοϋφαντουργικά μηχανήματα που αποτελούνταν από μία μικρή και μία μεγάλη ανέμη. Η λέξη μαγγανάρι προέρχεται από το μάγγανο( και μάγκανο).

Η πλατεία της Αγίας Αικατερίνης στην Πλάκα, πήρε το όνομά της από τον ομώνυμο Βυζαντινό ναό του 11ου αιώνα που βρίσκεται εκεί. Ο ναός ήταν αρχικά αφιερωμένος στους Αγίους Θεοδώρους. Παραχωρήθηκε το 1867 στη Μονή Σινά ως μετόχι και έγινε ναός της Αγίας Αικατερίνης. Ωστόσο, το 1882, οι κάτοικοι εξεγέρθηκαν και ‘’κατέλαβαν ‘’ την εκκλησία, η οποία έγινε από τότε ενοριακός ναός.

Η πλατεία Αγίου Γεωργίου Καρύτση, πήρε κι αυτή το όνομά της από τον παρακείμενο ομώνυμο ναό. Ο σημερινός ναός, χτίστηκε το 1845-1850, σε σχέδια του μεγάλου Θεσσαλονικιού αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου (1811-1885), στη θέση του παλαιότερου ναού που ανήκε στην αρχοντική οικογένεια της Αθήνας Καρύτση (ή Καρύκη ή Καρίκη). Ένα από τα μέλη της, ο Θεοφάνης Καρύκης το 1592 έγινε Μητροπολίτης Αθηνών και τον Φεβρουάριο του 1597, εκλέχθηκε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Ένα μήνα αργότερα, πριν την αναστάσιμη ακολουθία, έπεσε νεκρός μέσα στο ιερό μετά από σφοδρή επίπληξη του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελέτιου Πηγά, επειδή όταν ήταν νέος είχε ψάλει μία φορά από μιναρέ! Θεωρείται ότι είναι αυτός που εισήγαγε πρώτος (από τον Φεβρουάριο του 1597), την μετά Χριστόν χρονολογία.

Η πλατεία Αγίου Διονυσίου στο Κολωνάκι, πήρε το όνομά της από τον ομώνυμο ναό του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου, του πολιούχου αγίου της Αθήνας. Η σημερινή εκκλησία χτίστηκε το 1923 σε σχέδια Αναστάσιου Ορλάνδου, με τη συμμετοχή του αρχιτέκτονα Δ. Φιλλιπάκη-Καραντινού.Στη θέση της σημερινής εκκλησίας είχε χτιστεί το 1896 ένας μικρός ναός, ο οποίος κατεδαφίστηκε το 1900.

Η Πλατεία του Αγίου Παντελεήμονα οφείλει το όνομά της στον ομώνυμο ναό της οδού Αχαρνών. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη εκκλησία της Αθήνας και τον δεύτερο σε μέγεθος ναό των Βαλκανίων.

Η Πλατεία των Αγίων Θεοδώρων πήρε το όνομά της από τον ομώνυμο ναό του 11ου αιώνα που βρίσκεται σ’ αυτή. Η αρχική εκκλησία χτίστηκε το 1049 αλλά επειδή τα επόμενα χρόνια παρουσίασε φθορές και ήταν ετοιμόρροπη, ανοικοδομήθηκε και ανακαινίστηκε το 1150 από τον σπανθαροκανδιδάτο (στρατιωτικό αξίωμα στα βυζαντινά χρόνια), Νικόλαο Καλόμαλο ή Καλομαλά. Το καμπαναριό του ναού είναι μεταγενέστερο. Κατά την Επανάσταση του 1821 ο ναός έπαθε μεγάλες ζημιές. Επισκευάστηκε το 1840 και πάλι το 1910.

Η Πλατεία Αιγύπτου στο Πεδίον του Άρεως λέγεται έτσι σύμφωνα με την πράξη ονοματοθεσίας ,για να τιμηθεί η Αίγυπτος για τη φιλοξενία πρόσφερε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στη Βασιλική οικογένεια, την εξόριστη κυβέρνηση και τις Ένοπλες Δυνάμεις της χώρας μας.

Στην Πλατεία Αμερικής είχαμε αναφερθεί στο άρθρο μας στις 19/7/2017. Εκτός από Πλατεία Αγάμων ονομαζόταν ανεπίσημα και ‘’Πλατεία Ανθεστηρίων’’, γιατί εκεί, καθώς δεν υπήρχε κανένα σπίτι(!), γιορταζόταν η Πρωτομαγιά.

Η Πλατεία Βάθη(ς) είναι γνωστή και ως Πλατεία Ανεξαρτησίας για να τιμηθεί η απελευθέρωση και η ανεξαρτησία της Ελλάδας μετά την Επανάσταση του 1821.
Η Πλατεία Αττικής και η ομώνυμη συνοικία πήραν την ονομασία τους από το μηχανοστάσιο του παλαιού σιδηροδρόμου Αττικής, που βρισκόταν εκεί που είναι σήμερα οι σταθμοί ‘’Αττική’’ του Μετρό και των Η.Σ.Α.Π. Η περιοχή αυτή μέχρι και τον Σταθμό Σιδηροδρόμων Πελοποννήσου και τον χώρο πίσω από αυτόν λεγόταν παλιότερα ‘’Κασσίδα’’. Κατά μία εκδοχή αυτή η λέξη σημαίνει άδεντρη περιοχή (πβ. και τα όρη Κασιδιάρης (Ναρθάκιο) της Θεσσαλίας και της Ηπείρου στο νομό Ιωαννίνων με υψόμετρο 1.329 μέτρα).

Σύμφωνα με άλλη άποψη η λέξη κασ(σ)ίδα σχετίζεται με ελώδη τόπο. Η γνώμη μας είναι ότι πιθανότερη είναι η πρώτη εκδοχή αν σκεφτούμε ότι κασιδιάρης= αυτός που πάσχει από κασίδα, πάθηση του τριχωτού της κεφαλής και μτφ. ο φαλακρός. Η λέξη απαντά ήδη στην ‘’Πανώρια’’ του μεγάλου Κρητικού ποιητή Γεώργιου Χορτάτση (τέλη του 16ου αιώνα). Απάντηση στο αν στο παρελθόν η περιοχή ήταν ελώδης ή άδεντρη, μπορούν να μας δώσουν μόνο παλαιοί κάτοικοί της ή όσοι ασχολούνται ενδελεχώς με την ιστορία της Αθήνας.

Η Πλατεία Βεΐκου είναι γνωστή και ως Πλατεία Γαργαρέττας από τη μεσαιωνική οικογένεια Γαργαρέττα, που είχε κτήματα στην περιοχή. Το 1907 ο Δήμος Αθηναίων αποφάσισε τη μετονομασία της συνοικίας σε ‘’Διονύσου- Φιλοπάππου’’, κάτι όμως που δεν έγινε ποτέ.

Η Πλατεία Βικτωρίας και η ομώνυμη περιοχή πήραν το όνομά τους από τη Βασίλισσα της Μεγάλης Βρετανίας Βικτωρία (1819- 1901) στα χρόνια της οποίας έγινε η ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα.

Η Πλατεία Βικτωρίας λέγεται και Πλατεία Παναγή Κυριακού από τον Δήμαρχο της Αθήνας (μεταξύ 1870 και 1879) Παναγή Κυριακό. Μάλιστα οι πολιτικοί του αντίπαλοι έλεγαν ότι το όνομα Πλατεία Βικτωρίας δόθηκε προς τιμήν της κόρης του Βικτωρίας! Ο ομώνυμος σταθμός των ΗΣΑΠ άρχισε να λειτουργεί το 1948.

Η ονομασία της Πλατείας Δεξαμενής στο Κολωνάκι, οφείλεται στη Δεξαμενή του Αδριάνειου Υδραγωγείου που βρίσκεται εκεί και η οποία βέβαια έχει ανακαινιστεί.
Η Πλατεία Δημοπρατηρίου στο Μοναστηράκι, πήρε το όνομα της από το δημοπρατήριο (χώρος για πλειστηριασμούς) που υπήρχε εκεί μέχρι πριν μερικές δεκαετίες.
Αρχικά, ονομαζόταν Πλατεία Αγίου Παντελεήμονος, από το ομώνυμο ναό που βρισκόταν σ’αυτή και κατεδαφίστηκε το 1853.
Η Πλατεία Ηρώων, στο κέντρο της συνοικίας Ψυρρή, ονομάστηκε έτσι για να τιμηθούν οι ήρωες του 1821.
Η συνοικία Ψυρρή, πήρε το όνομα της πιθανότητα από την οικογένεια Ψυρ(ρ)ή (=Ψαριανού), καθώς τα Ψαρά λεγόταν παλιότερα Ψύρα η Ψυρίη, τους κτήτορες της μεσαιωνικής εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου και μιας βρύσης που βρισκόταν στην περιοχή.
Η Πλατεία Θεάτρου, οφείλει το όνομά της στο ότι εκεί βρισκόταν το «Θέατρο Μπούκουρα» ή «Θέατρο Αθηνών», που χτίστηκε το 1838-1839 σε οικόπεδο που παραχωρήθηκε από το ελληνικό δημόσιο «εις την εσχατιάν της πόλεως κείμενον» (!):Ήταν το πρώτο λιθόκτιστο χειμερινό θέατρο της Αθήνας και για πολλά χρόνια το μοναδικό.
Ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1840, με το έργο «Λουτσία ντι Λαμερμούρ» του Ντονιτσέτι, ανεβασμένο από ιταλικό θίασο όπερας. Η πρωταγωνίστρια Ρίτα Μπάσο, ξετρέλανε τους Αθηναίους όλων των ηλικιών! Το θέατρο κατεδαφίστηκε το 1899.

Η Πλατεία Καλλιγά, στην περιοχή της πλατείας Αμερικής, οφείλει το όνομά της σε κάποιο μέλος της οικογένειας Καλλιγά, πιθανότατα τον αρχιτέκτονα Πέτρου Καλλιγά (1856-1940), που διετέλεσε και πρόεδρος της Επιτροπής Σχεδίου Πόλεως Αθηνών.

Η Πλατεία Καπνικαρέας, πήρε το όνομα της από τον ομώνυμο ναό του 11ου αιώνα, που βρίσκεται σ' αυτή.

Για την προέλευση του ονόματος Καπνικαρέα, υπάρχουν πολλές εκδοχές. Κατά την επικρατέστερη, το όνομα σχετίζεται με το «καπνικόν», φόρο της βυζαντινής περιόδου, που καταβαλλόταν ανάλογα με τις καπνοδόχους που διέθετε ένα σπίτι. Ο εισπράκτορας αυτού του φόρου ονομαζόταν Καπνικαρέας ή Καπνικάριος ή Καπνικάρης. Ίσως κάποιος εισπράκτορας-καπνικάρης, να ήταν κτήτορας της εκκλησίας. Σύμφωνα με τον Σουρμελή, το όνομα προέρχεται από το «καπνός» και «κάρα», από την καπνισμένη εικόνα της Παναγίας μετά την πυρπόληση του ναού από τους Τούρκους το 1689. Η εκκλησία λέγεται και «Καμουχαρέα», πιθανότατα από την ύπαρξη στην περιοχή εργαστηρίων που έφτιαχναν «καμουχά», ένα είδος πολύτιμου υφάσματος. Άλλη εκδοχή, είναι ότι η Παναγία στην εικόνα της, φορούσε ένδυμα από καμουχά ή ότι από καμουχά ήταν φτιαγμένο το κάλυμμα και η ποδιά της εικόνας. Τέλος, υπάρχει και η άποψη ότι το «Καμουχαρέα», παραπέμπει στην ιδιότητα της Παναγίας να κάνει χάρες. Η Καπνικαρέα, ονομαζόταν και «Παναγία της Βασιλοπούλας» προφανώς λόγω σύνδεσης της με κάποια από τις Αθηναίες αυτοκράτειρες του Βυζαντίου.

Η Πλατεία Κολιάτσου, οφείλει το όνομά της στις αγροτικές ιδιοκτησίες της οικογένειας Κολιάτσου στην περιοχή. Γνωστότερο μέλος της, ήταν ο Στυλιανός Κολιάτσος (1830-1878), στρατιωτικός και πολιτικός, με ενεργό συμμετοχή στην έξωση του Όθωνα. Από το 1866 ως το 1874, διετέλεσε Δημοτικός Σύμβουλος Αθηναίων. Το 1945, η Πλατεία Κολιάτσου μετονομάστηκε σε «Πλατεία Αυστραλίας». Η ονομασία αυτή όμως δεν επικράτησε και δεν χρησιμοποιείται σήμερα.

Η Πλατεία Κοτζιά (επίσημη ονομασία Πλατεία Εθνικής Αντίστασης), ονομάστηκε έτσι, προς τιμήν του Κωνσταντίνου Κοτζιά (1892-1951), πολιτικού, Δημάρχου Αθηναίων (1934 και 1951) και Υπουργού Διοικητού Πρωτευούσης (1936-1942).

Η Πλατεία Κυπριάδου, στην ομώνυμη περιοχή, οφείλει το όνομά της στον Επαμεινώνδα Κυπριάδη (1888-1958), γεωπόνο, μηχανικό, πανεπιστημιακό και πολιτικό.
Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και σπούδασε στην Αθήνα και το Βέλγιο. Πήρε μέρος στους βαλκανικούς πολέμους και παρασημοφορήθηκε για την δράση του. Ίδρυσε τον πρώτο γεωργικό συνεταιρισμό στην Ελλάδα, τη Γεωργική Τράπεζα Ελλάδος (1926), ενώ σ' αυτόν οφείλεται η πορθμειακή σύνδεση Ρίου-Αντιρρίου. Για ένα χρονικό διάστημα διετέλεσε Υπουργός Εφοδιασμού και Υπουργός Γεωργίας.

Η Πλατεία Λαυρίου, κοντά στην Ομόνοια, ονομάστηκε έτσι γιατί εκεί βρισκόταν ο σιδηροδρομικός σταθμός του τοπικού τρένου που πήγαινε στο Λαύριο.
Για την Κυψέλη, να προσθέσουμε σε όσα έχουμε ήδη γράψει, ότι η ονομασία της ανάγεται στους μεσαιωνικούς χρόνους με τις παραλλαγές «Γυψέλι» και «Διψέλι», αλλά και «Γυψάλα» και «Δυψάλα», άγνωστης προέλευσης.

Αυτοί οι τύποι ήταν σε χρήση ως τα μέσα του 19ου αιώνα, οπότε επικράτησε το Κυψέλη, ως παραφθορά του «Γυψέλη», το οποίο ίσως παρέπεμπε σε γύπες που ζούσαν στα γειτονικά Τουρκοβούνια.

Για το Μοναστηράκι, να προσθέσουμε ότι πήρε το όνομά του από το «Μέγα Μοναστήριον της Παντανάσσης», που ιδρύθηκε τον 10ο ή τον 12ο αιώνα.
Αρχικά ήταν ανδρική μονή και αργότερα έγινε γυναικεία.

Το 1678, η Μονή ανήκε σε κάποιον Νικόλαο Μονεφατσή.
Αργότερα, έγινε μετόχι της Μονής Πεντέλης και της Μονής Καισαριανής. Σταδιακά, τα κτίρια εγκαταλείφθηκαν και ερημώθηκαν και έμεινε μόνο η μικρή εκκλησία (τρίκλιτη βασιλική) της Παντανάσσης, που σύμφωνα με κάποιους είναι παλιότερη του δέκατου αιώνα (ίσως του 8ου). Η εκκλησία αυτή σκεπάστηκε με χώματα (!) και μικρό μόνο μέρος της βρισκόταν πάνω από το έδαφος. Όταν καθαρίστηκε, χρησίμευε για ένα διάστημα ως αποθήκη για τρόφιμα και χορταρικά (!) και κατόπιν λειτούργησε πάλι ως εκκλησία. Το 1890 έγινε ενοριακός ναός (Κοιμήσεως της Θεοτόκου).

Το 1911 επισκευάστηκε και χτίστηκε το κωδωνοστάσιο.
Τα τελευταία χρόνια, αποκαταστάθηκε στην αρχική της μορφή.
Εκτός από την εκκλησία αυτή, υπήρχε και η εκκλησία της Μεγάλης Παναγιάς. Επρόκειτο για το αναγνωστήριο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού που μετατράπηκε σε εκκλησία, η οποία κάηκε το 1884 στη μεγάλη πυρκαγιά της παλαιάς Δημοτικής Αγοράς και κατεδαφίστηκε το 1885.

Η Πλατεία Ρηγίλλης, πήρε το όνομα της από τη σύζυγό του Αθηναίου σοφιστή και πολιτικού Ηρώδη Αττικού, Αππία-Άννια Ρήγιλλα που πέθανε γύρω στο 160 μ.Χ., καθώς το 155 μ.Χ. ήταν ιέρεια της Δήμητρας Χαμύνης.
Ο Ηρώδης κατηγορήθηκε για το θάνατο της από τους εχθρούς του, όμως αθωώθηκε και στη μνήμη της ίδρυσε στους ΝΑ πρόποδες της Ακρόπολης το «Ηρώδειον» (Ωδείον Ηρώδου του Αττικού) που ονομάστηκε «επί Ρηγίλλη».

Η Νεάπολη, είναι συνοικία της Αθήνας ανάμεσα στον Λυκαβηττό και τον λόφο του Στρέφη. Η αρχική της ονομασία, ιδίως του νότιου τμήματος της, ήταν «Προάστιον» και κατόπιν πήρε το όνομα «Νεάπολις», για να «ξεχωρίζει» από την παλιά πόλη γύρω από την Ακρόπολη. Οικοδομήθηκε κυρίως προς το τέλος της οθωνικής περιόδου και κατά τις πρώτες δεκαετίες της Βασιλείας του Γεωργίου Σ’ (μεταξύ 1860-1880).

Αποτελούσε την κατ' εξοχήν συνοικία των διανοουμένων και σ' αυτή κατοικούσαν, εκτός από τους ανθρώπους του πνεύματος και πολλοί φοιτητές.
Για τα Εξάρχεια, που όπως έχουμε γράψει πήραν το όνομά τους από τον Ηπειρώτη παντοπώλη Έξαρχο, το παντοπωλείο του οποίου βρισκόταν στη συμβολή των οδών Θεμιστοκλέους και Σολωμού, παραθέτουμε ένα απόσπασμα από «Το Καφενείο» του Δ. Πετσετίδη»:
«Γύρω στα 1960, τα Εξάρχεια ήταν μία ήσυχη γειτονιά. Λίγες οι πολυκατοικίες, περισσότερα τα παλιά διώροφα με τις ξύλινες πόρτες και τα μαρμάρινα μπαλκόνια. Σε κάθε σπίτι σχεδόν, υπήρχε ένα μικρό ή μεγαλύτερο κομμάτι γης με λίγη πρασινάδα, έβλεπες καμία πορτοκαλιά, κάποιο φοινικόδεντρο, και παντού στις αυλές, στις σκάλες, στα μπαλκόνια, άφθονα λουλούδια. Ανέβαινες στο λόφο του Στρέφη και χόρταινε το μάτι σου κεραμίδι. Όταν εκείνον τον καιρό πέρασε για πρώτη φορά το αστικό λεωφορείο του «Γκύζη» από την οδό Ζωοδόχου Πηγής, έφερε την ίδια αναστάτωση που βλέπουμε στα γουέστερν να φέρουν τα τρένα στις πόλεις των αποίκων της άγριας Δύσης».

Μία από τις πλατείες των Εξαρχείων, είναι και η Πλατεία Μπανίκα. Το όνομά της οφείλεται σε ιδιοκτήτη παντοπωλείου της περιοχής στις αρχές του 20ού αιώνα. Για όσους δεν γνωρίζουν, να σημειώσουμε ότι βρίσκεται στη συμβολή των οδών Ζωοδόχου Πηγής, Ανδρέου Μεταξά και Διδότου.
Κάπου εδώ, η περιήγησή μας στις πλατείες και τις γειτονιές της Αθήνας τελειώνει. Η έρευνα, όμως και η δίψα για γνώση δεν (πρέπει να) σταματούν ποτέ. Θα επανέλθουμε σύντομα με περισσότερα στοιχεία και για τα προάστια της Αθήνας.

Χριστός Ανέστη! Χρόνια Πολλά σε όλες τις αναγνώστριες και όλους τους αναγνώστες του protothema.gr!

Πηγές: ΜΑΡΩ ΒΟΥΓΙΟΥΚΑ-ΒΑΣΙΛΗΣ ΜΕΓΑΡΙΔΗΣ «ΟΔΩΝΥΜΙΚΑ-Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΟΝΟΜΆΤΩΝ ΤΩΝ ΟΔΏΝ ΤΗΣ ΑΘΉΝΑΣ», τόμοι Α-Γ, Δ' ΈΚΔΟΣΗ ΑΝΑΝΕΩΜΈΝΗ, ΔΉΜΟΣ ΑΘΗΝΑΊΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΌΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΌΣ 2010.
Θανάσης Γιοχάλας-Τόνια Καφετζάκη. «ΑΘΉΝΑ- Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία», 5η έκδοση.
Βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ, 2017.