Βογόμιλοι: Oι αιρετικοί που «απείλησαν» τη βυζαντινή αυτοκρατορία

Οι αιρέσεις ταλανίζουν κάθε θρησκεία ή κάθε θρησκευτικό μόρφωμα. Εξαίρεση δεν θα μπορούσε να αποτελέσει ο Χριστιανισμός. Κατά τον Χέλμοντ ντε Γκλάζεναπ «καμία θρησκεία στη Γη δεν παρουσιάζει τόσες δογματικές συγκρούσεις και τόσους θρησκευτικούς πολέμους όσους ο Χριστιανισμός».

Ο Δημήτρης Χαλιβελάκης, αναφέρει ότι οι αιρέσεις και τα δόγματα στην ιστορία του Χριστιανισμού από τον 1ο μ.Χ. αιώνα μέχρι σήμερα, είναι περίπου 20.000. Άλλοι τις ανεβάζουν σε 40.000, άλλοι σε 60.000 και ορισμένοι σε 150.000!

Μόνο στις Η.Π.Α. στις μέρες μας, υπάρχουν 6.000 αιρέσεις του Προτεσταντισμού (των Διαμαρτυρομένων). Μία από τις αιρέσεις που συγκλόνισε όχι μόνο την Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία, αλλά και την ίδια τη βυζαντινή αυτοκρατορία και μάλιστα για πολλούς αιώνες, ήταν ο Βογομιλισμός. Με την αίρεση αυτή και τους οπαδούς της, θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο.

Οι αρχές του Βογομιλισμού

Ο Βογομιλισμός, ήταν θρησκευτική αίρεση που προέκυψε από τη σύνθεση στοιχείων του Παυλικιανισμού και του Μεσσαλιανισμού. Η ονομασία του προέρχεται από τον Μπογκομίλ, πρώτο κήρυκα της αίρεσης στην περιοχή της Φιλιππούπολης της Βουλγαρίας, στα χρόνια της βασιλείας του Πέτρου (927-965) ή από τη σύνθεση των σλαβικών λέξεων μπογκ (=θεός) και μιλ (=φίλος), ως χαρακτηρισμός των οπαδών της αίρεσης.
Για πρώτη φορά, οι οπαδοί της αίρεσης ονομάζονται Βογόμιλοι το 1050, από τον μοναχό Ευθύμιο, έγιναν δε γνωστοί στη Βουλγαρία από τον ιερέα Κοσμά και στο Βυζάντιο από τον Ευθύμιο Ζυγαδηνό.
Με τη διάδοσή του στους Σλάβους της Βαλκανικής, ο Βογομιλισμός διαμορφώνει τα δόγματά του και επιβάλλει πειθαρχία στις κοινότητες των πιστών του. Σταδιακά, εξαπλώνεται στη Μακεδονία και τελικά φτάνει στην ίδια την Κωνσταντινούπολη, όπου εξαπλώνεται ως επικίνδυνο κίνημα αμφισβήτησης.






Τι πρέσβευε ο Βογομιλισμός;

Ο Βογομιλισμός ήταν μια δυϊστική αίρεση. Είχε ως βασικές αρχές τον χωρισμό του κόσμου σε «Κόσμο του Καλού» και σε «Κόσμο του Κακού», καθώς και την αναμόρφωση του Χριστιανισμού.
Οι Βογόμιλοι στήριζαν, όπως πίστευαν τουλάχιστον, τη διδασκαλία τους στην Καινή Διαθήκη και έτσι ήταν εύκολο για τους Χριστιανούς να προσχωρήσουν στην αίρεσή τους.

Απέρριπταν τη Θεία Ευχαριστία και αρνούνταν τη μετουσίωση του οίνου και του άρτου σε σώμα και αίμα Κυρίου, θεωρώντας ότι τα λόγια του Ιησού «…τούτο έστι το σώμα μου, το υπέρ υμών διδόμενον και τούτο το ποτήριον η καινή διαθήκη εν τω αίματί μου, το υπέρ υμών εκχυνόμενον…», έχουν αλληγορικό χαρακτήρα. Θεωρούσαν ότι οι προσευχές εκτός από το «Πάτερ Ημών…», είναι φλυαρίες. Δεν τηρούσαν τις εορτές της Ορθοδοξίας και την αργία της Κυριακής. Επίσης, απέρριπταν την εξομολόγηση ως μυστήριο, ήταν εναντίον του γάμου και αρκούνταν στο να εξομολογούνται ο ένας στον άλλο τις αμαρτίες τους.

Πίστευαν ότι οι εκκλησίες είναι ανθρώπινα δημιουργήματα και συνεπώς σ’ αυτές κατοικεί ο διάβολος. Απέρριπταν τη λατρεία που σχετιζόταν με την Εκκλησία, την απόδοση τιμής στον Σταυρό, στις εικόνες και τη λατρεία των αγίων. Ενώ αναγνώριζαν τα θαύματα που έκανε ο Χριστός, υποστήριζαν ότι αυτά δεν έγιναν στην πραγματικότητα, αλλά με αλληγορική έννοια.

Νήστευαν Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή ως τις 9 μ.μ, αλλά μετά έτρωγαν κι έπιναν …αναισθησιωδώς. Η εμφάνισή τους ήταν πολύ περίεργη.Ήταν ντυμένοι με ράσα, σκυθρωποί και καλυμμένοι μέχρι τη μύτη ενώ διαρκώς σιγομουρμούριζαν κάτι.

Οι Βογόμιλοι ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς, καθώς αυτά που έλεγαν τα εφάρμοζαν στην πράξη, ενώ αντίθετα στον ορθόδοξο κλήρο, επικρατούσαν έκλυση ηθών και σήψη.

Ο κορυφαίος μελετητής των Βογομίλων D. Obolensky, γράφει ότι ο Βογομιλισμός μπορούσε ν’ απευθύνεται στον απλό άνθρωπο. Ήδη, τον 10ο αιώνα στη Βουλγαρία η αίρεση είχε μετατραπεί σε ένα λαϊκό, αγροτικό κίνημα. Ο I. Klincharov, διατύπωσε την προχωρημένη άποψη, ότι οι Βογόμιλοι ήταν οι κομμουνιστές του Μεσαίωνα και ότι στόχος τους ήταν η δημιουργία και ανεξαρτητοποίηση πολιτικών κοινοτήτων.

Οι Βογόμιλοι με τη διδασκαλία τους, στρέφονταν ενάντια στο Κράτος, την Εκκλησία και τους πλούσιους, δηλαδή την άρχουσα τάξη και γι’ αυτό είχαν τόσο μεγάλη απήχηση. Ένα παρακλάδι της αίρεσης στη Δύση, οι Καθαροί, που παρουσιάζονταν ως υπέρμαχοι των δικαιωμάτων των φτωχών και πολέμιοι της επίσημης Εκκλησίας, είχαν επίσης χιλιάδες πιστούς οπαδούς, πολλοί από τους οποίους υπήρξαν θύματα της Ιεράς Εξέτασης.
Μετά την υποταγή των Βουλγάρων στη βυζαντινή αυτοκρατορία στα χρόνια του Βασίλειου Β’ (976-1025), οι Βογόμιλοι εξαπλώθηκαν ραγδαία, όχι μόνο στα Βαλκάνια αλλά και στη Μ. Ασία.

Οι Βογόμιλοι στην Ελλάδα

Για την εξάπλωση του Βογομιλισμού στην Ελλάδα, υπάρχει μία και μοναδική πηγή, «Το Συνοδικόν της Ορθοδοξίας». Σε αυτό, γίνεται μνεία για ψευδοπροφήτες που παρασύρουν τον κόσμο και ότι στην ελλαδική επαρχία υπάρχουν κάποιοι ψευδολόγοι που διδάσκουν την αποχή από τον γάμο και τη νηστεία, απορρίπτουν τα μυστήρια του Βαπτίσματος και της Θείας Κοινωνίας κλπ. Φαίνεται ότι η εξάπλωση της αίρεσης στην Ελλάδα, ήταν πολύ μεγάλη. Ο Βογομιλισμός βρήκε πρόσφορο έδαφος σε αμόρφωτους άνδρες και, κυρίως, αμόρφωτες γυναίκες .Κατά τον 11ο αιώνα, η Στερεά Ελλάδα και η Πελοπόννησος, παρουσιάζουν μια καταθλιπτική εικόνα.


Ο μητροπολίτης της Αθήνας από το 1182 ως το 1204 Μιχαήλ Χωνιάτης, σε επιστολή του προς τον Χαρτοφύλακα και μετέπειτα Πατριάρχη Μιχαήλ Αυτορειανό, περιγράφει την Αθήνα σαν πολιορκημένη Ιερουσαλήμ όπου τα τείχη της είναι σκαμμένα και οι δρόμοι της έρημοι. Την παρουσιάζει ως μεγάλο ερείπιο, στο οποίο δεν υπάρχει κανένας τεχνίτης και όλοι κυκλοφορούν γυμνοί και λιμοκτονούν. Καταγγέλλει επίσης την πλεονεξία των φοροεισπρακτόρων και την αναλγησία των τοπικών αρχόντων που απαξιούσαν να δώσουν σημασία σε τέτοια ζητήματα. Αυτά που περιγράφει ο Χωνιάτης, λίγο – πολύ συνέβαιναν και στην υπόλοιπη Ελλάδα, με αποτέλεσμα ο απλός κόσμος να είναι εξοργισμένος και ο Βογομιλισμός να γνωρίσει μεγάλη εξάπλωση.

Οι διώξεις των Βογομίλων

Τον 11ο αιώνα, ως τα χρόνια του Αλέξιου Α’ Κομνηνού, το βυζαντινό κράτος έδειξε ανεκτικότητα απέναντι στον Βογομιλισμό. Σύντομα όμως οι Βογόμιλοι που παρουσιάζονταν ως άμεμπτοι, άρχισαν να εναντιώνονται όχι μόνο απέναντι στην άρχουσα τάξη αλλά και στον ίδιο τον αυτοκράτορα. Τα ριζοσπαστικά δόγματα των Βογομίλων, ήταν για τον Αλέξιο Κομνηνό πολύ επικίνδυνα και αυτό φαίνεται από τα κατασταλτικά μέτρα που πήρε εναντίον τους. Σύμφωνα με νεότερες έρευνες, οι Βογόμιλοι υποκίνησαν ή και υποστήριξαν τις εξεγέρσεις του 11ου αιώνα εναντίον της αυτοκρατορίας και κυρίως αυτές των Πετσενέγκων.

Όπως γράφει ο B. Obolensky, «οι Βογόμιλοι κήρυτταν μια θεωρία πολιτικής απειθαρχίας, που στρεφόταν εναντίον της κατεστημένης τάξης στην Εκκλησία και το κράτος».

Οι «αναρχικοί» Βογόμιλοι αποτελούσαν μεγάλο κίνδυνο, καθώς μιλούσαν απροκάλυπτα για ανατροπή που αφορούσε κατά κύριο λόγο την Εκκλησία και τον κλήρο, που ήταν όμως σχεδόν ταυτόσημες έννοιες με το Κράτος.


Ο Αλέξιος Κομνηνός αποφάσισε να αναλάβει δράση. Εκείνη την εποχή (γύρω στο 1110), επικεφαλής των Βογομίλων ήταν ο Βασίλειος. Γιατρός με μεγάλη ευφράδεια λόγου, που είχε το χάρισμα να «παρασύρει» τους συνομιλητές του. Όπως αναφέρει η Άννα Κομνηνή, ο Βασίλειος παρομοίαζε τον εαυτό του με τον Ιησού Χριστό και τον κύκλο των δώδεκα στενών ακολούθων του, με τους 12 Αποστόλους. Ο Αλέξιος εξαπολύοντας ανθρωποκυνηγητό, κατάφερε να εντοπίσει κάποιους Βογόμιλους οι οποίοι, συχνά με βασανιστήρια, ομολόγησαν ότι αρχηγός τους ήταν ο Βασίλειος.

Για να εξοντώσει τον Βασίλειο, ο Αλέξιος χρησιμοποίησε ένα τέχνασμα. Τον κάλεσε στο παλάτι και του συμπεριφέρθηκε με μεγάλη εγκαρδιότητα. Θέλοντας να ανοιχτεί και να αποκαλύψει τα δόγματα του Βογομιλισμού, ο Αλέξιος παρουσιάστηκε μόνος του στον Βασίλειο. Ένα παραπέτασμα χώριζε την αίθουσα που βρισκόταν ο αυτοκράτορας με τον Βασίλειο, από τον γυναικωνίτη όπου βρισκόταν γραμματέας που κατέγραφε όλα όσα έλεγε ο τελευταίος. Όταν ο Αλέξιος θεώρησε ότι άκουσε όσα ήθελε, τράβηξε το παραπέτασμα και εκτός από τον γραμματέα, εμφανίστηκαν όλοι οι Συγκλητικοί, οι στρατιωτικοί και η Ιερά Σύνοδος της Κων/λης με τον Πατριάρχη Νικόλαο Γραμματικό!

Ο Βασίλειος πάγωσε. Του διαβάστηκε η κατάθεση – ομολογία του την οποία είχε δώσει εν αγνοία του. Όμως δεν αρνήθηκε τίποτα. Όταν απειλήθηκε με θανατική ποινή, δεν πτοήθηκε. Οι Βογόμιλοι πίστευαν ότι άγγελοι θα τους προστατεύσουν από τον θάνατο. Έγιναν πολλές προσπάθειες εξουθένωσης του Βασιλείου, με σκοπό την αποκήρυξη του Βογομιλισμού και την μεταστροφή του στην ορθόδοξη πίστη.
Ο Βασίλειος φυλακίστηκε. Ένα βράδυ, κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του στη φυλακή, όπως γράφει η Άννα Κομνηνή, άρχισαν να πέφτουν στο κελί του πέτρες. Η πριγκίπισσα, θεωρούσε ότι αυτές τις έριχναν οι δαίμονες που είχαν εξοργιστεί γιατί ο Βασίλειος αποκάλυψε στον αυτοκράτορα τα μυστικά τους!

Τελικά, αποφασίστηκε ο Βασίλειος να καεί στην πυρά. Επρόκειτο για μια πρακτική η οποία είχε τις ρίζες της στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, αλλά σπάνια χρησιμοποιήθηκε, όπως φαίνεται, στο Βυζάντιο. Βέβαια, η Ιερά Εξέταση είχε τους επόμενους αιώνες ως βασικό μέσο τιμωρίας των αιρετικών, την καύση στην φωτιά.

Εν τω μεταξύ, ο Αλέξιος κήρυξε διωγμό εναντίον των Βογομίλων, στο διάστημα που ο αρχηγός τους ήταν στη φυλακή. Ορισμένοι μετανόησαν και αφέθηκαν ελεύθεροι, κάποιοι άλλοι όμως δεν αποκήρυξαν την πίστη τους και φυλακίστηκαν.

Ο Βασίλειος στην πυρά

Η καύση του Βασίλειου στην πυρά, ορίστηκε να γίνει στον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης, όπου συγκεντρώθηκε μεγάλο πλήθος. Ο Αλέξιος έδωσε μια τελευταία ευκαιρία στον Βασίλειο. Διέταξε να στηθεί ένας σταυρός απέναντι από την πυρά, έτσι ώστε να μετανοούσε έστω και την ύστατη στιγμή και κατευθυνόταν προς αυτόν να του δοθεί χάρη. Ο Βασίλειος όμως φαινόταν αμετάπειστος. Πίστευε ότι θα τον άρπαζαν άγγελοι από τις φλόγες και θα τον έσωζαν.

Κατά τη διαδικασία της καύσης, κυκλοφορούσε η φήμη ότι ίσως με κάποιο δαιμονικό τρόπο ό Βασίλειος έβγαινε αλώβητος απ’ τη φωτιά και θα παρουσιαζόταν σε κάποιο άλλο μέρος. Οι εκτελεστές του θορυβήθηκαν. Αποφάσισαν πριν ρίξουν τον Βασίλειο στη φωτιά, να δοκιμάσουν να κάψουν τον μανδύα του. Ο μανδύας του Βασίλειου φαίνεται ότι ανασηκώθηκε για λίγο και ο ηγέτης των Βογομίλων είπε πανηγυρικά: «Οράτε τον μανδύαν εις αέρα ανιπτάμενον;». Δυστυχώς όμως για τον ίδιο, οι «δήμιοι» του δεν δίστασαν. Τον έριξαν στη φωτιά, που τον απανθράκωσε ολοκληρωτικά.

Την καύση του ηγέτη τους, παρακολούθησαν και όσοι Βογόμιλοι βρίσκονταν στις φυλακές. Μετά τον θάνατο του Βασίλειου, επέστρεψαν στα κελιά τους, όπου και έμειναν έγκλειστοι ως τον θάνατό τους.

Τι έγιναν οι Βογόμιλοι μετά τον Αλέξιο Κομνηνό;

Όπως φαίνεται, το βυζαντινό «auto da fe», συνεχίστηκε και μετά τον θάνατο του Αλέξιου Α’. Υπάρχουν αναφορές, όπως αυτή του Θεόδωρου Βαλσαμώνος, ότι Βογόμιλοι καίγονταν στην πυρά τόσο στα χρόνια του Πατριάρχη Ιωάννη Δ’ Αγαπητού (1111-1134), όσο, κυρίως, στα χρόνια του Πατριάρχη Μιχαήλ Οξείτη (1143-1147).

Ωστόσο, η αίρεση των Βογομίλων γνώρισε νέα άνθιση κατά την περίοδο το Β’ Βουλγαρικού Κράτους (1186-1193). Η αίρεση καταδικάστηκε από τη σύνοδο του Τιρνόβου (1211) και σταδιακά έπεσε σε παρακμή. Τον 14ο και 15ο αιώνα, υπήρχαν ελάχιστοι Βογόμιλοι στο Βυζάντιο και τη Βουλγαρία. Οι περισσότεροι, κατά τους διωγμούς του τσάρου των Βουλγάρων Βόρη και του βασιλιά των Σέρβων Στέφανου Νεμάνια, εγκαταστάθηκαν στη Βοσνία όπου αναδιοργανώθηκαν και συνέχισαν τη δράση τους.

Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι πολλές ιδέες των Βογομίλων επηρέασαν αιρετικούς της Δύσης (Αδαμίτες, Καθαρούς και Βαλδίους) και ότι «πέρασαν» στη διδασκαλία των Προτεσταντών. Αυτό όμως, δεν έχει αποδειχθεί με τεκμήρια. Στη Νέα Χαλκηδόνα του νομού Θεσσαλονίκης, σώζεται νεκροταφείο των Βογομίλων με χαρακτηριστικούς κέλτικους σταυρούς. Το 1988 ανακηρύχθηκε διατηρητέο αρχαιολογικό μνημείο. Τουλάχιστον άλλα δύο νεκροταφεία Βογομίλων, υπάρχουν στην Πέλλα και στη Βεύη της Φλώρινας.


Πηγές:
Ανθούλλης Α. Δημοσθένους, «Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ «ΙΕΡΑ ΕΞΕΤΑΣΗ» ΚΑΙ Η ΚΥΠΡΟΣ», ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ,2010
ΑΝΝΑ ΚΟΜΝΗΝΗ, «ΑΛΕΞΙΑΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ, 2005
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΑΛΙΒΕΛΑΚΗΣ, «ΑΙΡΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΟΓΜΑΤΑ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ι. ΦΛΩΡΟΣ, 1999