Ο επιτήδειος ουδέτερος: Η Τουρκία στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Για τη στάση της Τουρκίας κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έχει παγιωθεί και στο μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων η άποψη ότι η γειτονική χώρα κράτησε μία πολιτική ίσων αποστάσεων από τους αντιπάλους, μία πολιτική ουδετερότητας.

Όμως όπως θα δούμε στο σημερινό μας άρθρο, κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Αν και η Τουρκία δεν πολέμησε ποτέ οι διπλωμάτες της ανέπτυξαν έντονη παρασκηνιακή δραστηριότητα. Πέτυχαν να διατηρήσουν τη χώρα τους ανέπαφη, ισορρόπησαν σε δύο βάρκες και τελικά η Τουρκία κήρυξε τον πόλεμο στη Γερμανία ουσιαστικά μετά τη λήξη του.

Ο Frank G. Weber και το βιβλίο του

Το σημαντικότερο βιβλίο που υπάρχει για τη στάση της Τουρκίας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο γράφτηκε από τον Αμερικανό πανεπιστημιακό Frank G. Weber. Έχει τον τίτλο ‘’Ο Επιτήδειος Ουδέτερος’’ (στα ελληνικά). Ο αγγλικός του τίτλος είναι ‘’The Evasive Neutral’’ και πρωτοκυκλοφόρησε το 1979 από το Πανεπιστήμιο του Μισούρι. Στα ελληνικά κυκλοφόρησε για πρώτη φορά τον Σεπτέμβριο του 1983 από τις εκδόσεις Θετίλη σε μετάφραση της Εύης Νάντσου. Το βιβλίο αυτό στηρίζεται κυρίως σε βρετανικά και γερμανικά αρχεία. Οι Τούρκοι δεν επέτρεψαν στον συγγραφέα να ερευνήσει τα δικά τους αρχεία (αυτό δεν μας προξενεί καμία απολύτως εντύπωση).

Πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Στην Τουρκία μέχρι τα τέλη περίπου του 1938 κυριαρχούσε ο Κεμάλ Ατατούρκ, Πρόεδρος της χώρας ως τον θάνατό του (10 Νοεμβρίου 1938). Σημαντικό ρόλο έπαιζε επίσης ο Ισμέτ Ινονού πρωθυπουργός της χώρας ως το 1937 και Πρόεδρός της μετά τον θάνατο του Ατατούρκ.

Στις 7 Μαρτίου 1936 ο γερμανικός στρατός ανακατέλαβε τη Ρηνανία και άρχισε την οχύρωσή της. Όπως είπε ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών Τεφίκ Ρουστί Αράς στον Γερμανό πρέσβη στην Τουρκία Βίλελμ φον Κέλερ ‘’τώρα πλέον οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν μπορούσαν ν’ αρνηθούν τίποτα στους Τούρκους αφού οι ίδιες αυτές Δυνάμεις ανέχονταν τις παραβιάσεις της Συνθήκης (της Λωζάνης) από τον Αδόλφο Χίτλερ’’. Έτσι λίγους μήνες αργότερα, με τη Συνθήκη του Μοντρέ (υπογράφτηκε στις 20 Ιουλίου 1936 και άρχισε να ισχύει στις 5 Νοεμβρίου 1936) ανέκτησαν τον έλεγχο των Στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων χωρίς ν’ αναλάβουν καμία υποχρέωση απέναντι στη Μεγάλη Βρετανία. Η επιτυχία αυτή άνοιξε την όρεξη της Τουρκίας καθώς βρήκε την ευκαιρία να ‘’πατήσει’’ πόδι και στη Συρία. Το 1938 κατέλαβε την Αλεξανδρέτα, όπου ζούσε μια μικρή τουρκική μειονότητα, τη μετονόμασε σε Χατάγια και το 1939 με ένα δημοψήφισμα-παρωδία την ενσωμάτωσε. Περισσότερα μπορείτε να δείτε γι’ αυτό το θέμα σ’ ένα εξαιρετικό άρθρο του Πέτρου Κράνια στο protothema.grστις 22/2/2018.

Την ίδια χρονική περίοδο η Βρετανία, η Γαλλία και η Γερμανία ανταγωνίζονταν για την εύνοια της Τουρκίας. Η Γαλλία υπέγραψε με την Άγκυρα σύμφωνο φιλίας, η Βρετανία της παραχώρησε πίστωση 16 εκατομμυρίων στερλινών και ο Βάλτερ Φουνκ ,Υπουργός Οικονομικών του Ράιχ πήγε αεροπορικώς στην Άγκυρα για να συνάψει μια εμπορική συμφωνία. Σύμφωνα μ’ αυτή η Γερμανία δάνεισε στην Τουρκία 150 εκατομμύρια μάρκα εξοφλητέα σε είδος σε μία περίοδο 10 ετών. Οι Γερμανοί επιχειρηματίες δεν ήθελαν τα τουρκικά προϊόντα, ωστόσο το Βερολίνο τους επιχορηγούσε για να τα αγοράζουν και να τα εμπορεύονται. Οι Τούρκοι μονογράφησαν αυτή τη συμφωνία στο Βερολίνο μία εβδομάδα ακριβώς πριν τον θάνατο του Ατατούρκ (Βίλελμ φον Κέλερ, Γερμανός πρεσβευτής στην Τουρκία προς το Υπουργείο Εξωτερικών της χώρας του 3 Νοεμβρίου 1938, A. A. 1379/207).

Το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου

Όπως αναφέραμε μετά τον θάνατο του Ατατούρκ, πρόεδρος της Τουρκίας αναλαμβάνει ο Ισμέτ Ινονού, ο οποίος αντικαθιστά τον ΥΠ. ΕΞ. Τεφίκ Ρουστί Αράς με τον Σουκρί Σαράτσογλου. Ουσιαστικό αφεντικό στο Υπουργείο ήταν όμως ο Νουμάν Μενεμεντζίογλου ,μόνιμος Υφυπουργός Εξωτερικών.

Στις 15 Μαρτίου 1939 οι γερμανικές δυνάμεις μπήκαν στην Πράγα. Στις 7 Απριλίου 1939 η Ιταλία, που προκαλούσε ανησυχία στην Τουρκία λόγω της τυχοδιωκτικής της πολιτικής στη Μεσόγειο, κατέλαβε την Αλβανία. Την 1η Σεπτεμβρίου 1939 οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Πολωνία και δυο μέρες αργότερα η Μ. Βρετανία, η οποία στις 31 Μαρτίου είχε εγγυηθεί την ανεξαρτησία της Πολωνίας κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Γερμανίας.

Το παράδειγμα του Ηνωμένου Βασιλείου ακολούθησαν την ίδια μέρα η Γαλλία, η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία, στις 6 Σεπτεμβρίου η Νοτιοαφρικανική Ένωση και στις 10 Σεπτεμβρίου ο Καναδάς. Η Σοβιετική Ένωση, η οποία στις 25 Αυγούστου είχε υπογράψει ένα Σύμφωνο μη επιθέσεως με τη Γερμανία, το περιβόητο Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ επιτέθηκε κι αυτή στην Πολωνία στις 12 Σεπτεμβρίου.
Δεκαεπτά μέρες αργότερα οι δύο χώρες υπέγραψαν στη Βαρσοβία μια συμφωνία με βάση την οποία οι δύο χώρες μοιράζονταν μεταξύ τους τα εδάφη της Πολωνίας.

Η Τουρκία βλέποντας τη γερμανική αλλά και τη ρωσική επιθετικότητα, έσπευσε να υπογράψει στις 19 Οκτωβρίου 1939 ένα Σύμφωνο αμοιβαίας βοήθειας με τη Μ. Βρετανία και τη Γαλλία φοβούμενη μια εκδήλωση του ρωσικού επεκτατισμού προς το μέρος της.
Στις 30 Νοεμβρίου 1939 η ΕΣΣΔ εισέβαλε στη Φιλανδία ενώ λίγους μήνες αργότερα η Γερμανία κατέλαβε τη Δανία, τη Νορβηγία, την Ολλανδία και το Βέλγιο ενώ τον Ιούνιο του 1940 υποχρέωσε σε ταπεινωτική ήττα και συνθηκολόγηση τη Γαλλία.

Στις 7 Απριλίου 1939 η Ιταλία εισέβαλε στην Αλβανία κάτι που προκάλεσε την ανησυχία της Τουρκίας. Ο νέος Γερμανός πρέσβης στην Άγκυρα Φραντς φον Πάπεν, παλιός γνώριμος του Ινονού από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο σε συνάντησή του με τον Τούρκο πρόεδρο προσπάθησε να τον καθησυχάσει. Ο Ινονού αν και εξέφρασε επιφυλάξεις για την εισβολή του Μουσολίνι στην Αλβανία εκδήλωσε μεγάλο ενθουσιασμό για τον Χίτλερ (Πάπεν προς γερμανικό ΥΠΕΞ 29 Απριλίου 1939 Α. Α. 4364/824). Ο Βρετανός πρέσβης Λόρεν σε μία αναφορά του για μία από τις τελευταίες του συναντήσεις με τον Ινονού τον χαρακτηρίζει ψυχρό υπολογιστή.


Είναι αποφασισμένος, να επιβιώσει η χώρα του και μάλιστα να ωφεληθεί από την φασιστική-ναζιστική εισβολή στην Ευρώπη. Μάλιστα, πληροφορήθηκε από αξιόπιστες πηγές, ότι τις τελευταίες εβδομάδες του ισπανικού εμφυλίου, η Τουρκία πούλησε στον δικτάτορα Φράνκο τουρκικά αεροπλάνα! Όταν ζήτησε περισσότερες πληροφορίες από τον Σαράτσογλου, ο Τούρκος ΥΠΕΞ περιορίστηκε να χαμογελάσει αινιγματικά. Η Τουρκία δεν δεχόταν να δώσει εγγυήσεις για την Ελλάδα, σε περίπτωση που η χώρα μας γινόταν στόχος των Ιταλών, παρά τις πιέσεις του Λονδίνου και του Παρισιού.

Στις 28 Οκτωβρίου 1940, ο Μουσολίνι που διακήρυττε τις απαιτήσεις του για τη Μεσόγειο αποκαλώντας τhν «Mare Nostrum» («Δική μας θάλασσα»), δίνει εντολή για επίθεση στη, χώρα μας, με τα γνωστά αποτελέσματα. Έτσι, η Γερμανία, τον Απρίλιο του 1941 επιτίθεται στη χώρα μας, αφού προηγουμένως έχει καταλάβει τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία και τη Γιουγκοσλαβία.

Στις 3 Απριλίου 1941, στο Ιράκ κατέλαβε την εξουσία με πραξικόπημα ο φιλοναζιστής Ρασίντ Άλι, που έκανε συνεχείς εκκλήσεις στη Γερμανία για βοήθεια. Στη Συρία, που βρισκόταν υπό τον έλεγχο της γαλλικής φιλογερμανικής κυβέρνησης του Βισί, επισημάνθηκαν παρόμοιες γερμανικές προσπάθειες, που ανάγκασαν τελικά τους Συμμάχους να στείλουν εκεί μια μεικτή αγγλογαλλική δύναμη που κατέλαβε τη χώρα.

Στις 22 Ιουνίου 1941, οι Γερμανοί εισέβαλαν στην ΕΣΣΔ και προχώρησαν ταχύτaτα στο σοβιετικό έδαφος, ενώ στο Ιράν του γερμανόφιλου Ρεζά Σαχ Παχλαβί (πατέρα του γνωστού μας Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί, που ανατράπηκε από την επανάσταση του 1979 με ηγέτη τον Αγιατολάχ Χομεϊνί), εισέβαλαν οι Σοβιετικοί απ’ τον βορρά και οι Βρετανοί απ’ τον νότο, καταλαμβάνοντας μεγάλα τμήματα της χώρας.

Οι ανησυχίες της Τουρκίας εντείνονται…

Τα γεγονότα αυτά, θορύβησαν σε μεγάλο βαθμό την Τουρκία, που διακήρυττε σε κάθε τόνο την απόφασή της να ακολουθήσει πολιτική αυστηρής ουδετερότητας και προσπαθούσε να εξασφαλίσει εγγυήσεις από τους αντιπάλους, ότι η θέση της αυτή θα γίνει σεβαστή. Πράγματι, η Μ. Βρετανία και η ΕΣΣΔ έδωσαν το φθινόπωρο του 1941 τις σχετικές διαβεβαιώσεις στην τουρκική ηγεσία, η οποία ωστόσο παρέμενε επιφυλακτική.

Μετά την ιαπωνική επίθεση στο Περλ Χάρμπορ στις 7 Δεκέμβριο του 1941, οι Η.Π.Α. «μπήκαν» στον πόλεμο. Τον Δεκέμβριο του 1941, ο Βρετανός ΥΠΕΞ Άντονι Ίντεν επισκέφθηκε τη Μόσχα. Οι Τούρκοι, σκεπτόμενοι και το προηγούμενο της Βρετανοσοβιετικής εισβολής στο Ιράν, πανικοβλήθηκαν. Στις 8/1/1942, σε λόγο του στη Βουλή των Κοινοτήτων, ο Ίντεν καθησύχασε τις τουρκικές ανησυχίες, λέγοντας ότι «η καθ’ όλα φιλική» Τουρκία δεν είχε να φοβηθεί τίποτα από μια συμμαχική νίκη, ότι δεν κινδύνευε η εδαφική της ακεραιότητα και ότι οι διαβεβαιώσεις του φθινοπώρου, θα τηρούνταν στο ακέραιο. Και πάλι όμως οι φόβοι της τουρκικής ηγεσίας δεν διαλύθηκαν εντελώς. Ο φον Πάπεν, πίστευε ότι η προσπάθεια της Μ. Βρετανίας να εγκαθιδρύσει μια νέα τάξη πραγμάτων στην Ευρώπη με τη βοήθεια των Σοβιετικών, ενόχλησε σφοδρά τους Τούρκους, που δεν ήθελαν την καταστροφή της Μ. Βρετανίας από τη Γερμανία, αλλά ούτε και μια στενή σχέση Βρετανίας και ΕΣΣΔ. Ο Μενεμετζίογλου, στις 8/4/1941, είχε πει στον φον Πάπεν: «Δεν μας εξυπηρετεί μια ολοκληρωτική βρετανική νίκη, ούτε μια ολοκληρωτική νίκη της Γερμανίας διότι για μας, η ύπαρξη μιας σταθεροποιημένης Κεντρικής Ευρώπης παραμένει μια βασική προϋπόθεση». Πάντως, η πιο πετυχημένη διατύπωση των τουρκικών επιθυμιών, περιγράφεται από τα λόγια του Ιταλού πρέσβη στην Άγκυρα Ντε Πέπο: «Η ιδεώδης λύση για τους Τούρκους, είναι ο τελευταίος Γερμανός στρατιώτης να πέσει πάνω στο πτώμα του τελευταίου Ρώσου».

1942: Έτος ορόσημο για τον πόλεμο

Το 1942, ήταν μια κομβική χρονιά για τη συνέχεια του πολέμου. Παρά τις γερμανικές επιτυχίες, φαίνεται ότι η ορμή των δυνάμεων του Άξονα έχει αρχίσει να ανακόπτεται. Και οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές, προσπαθούν να πείσουν την Τουρκία να μπει στον πόλεμο. Οι πιέσεις, αυτές οδήγησαν την τουρκική ηγεσία σε μια σειρά από αντικρουόμενες μεταξύ τους δηλώσεις.

Τον Φεβρουάριο του 1942, η Τουρκία ξεκίνησε συζητήσεις με τη Γερμανία για την απόκτηση όπλων, χωρίς να αποκρύψει την κίνηση αυτή από τους Βρετανούς. Λίγο αργότερα, άρχισε να τροφοδοτεί τους ναζί με μέταλλα, κυρίως χρώμιο, για την κατασκευή όπλων. Στις 17 Μαρτίου 1942, ο Ινονού τόνισε: «Έχουμε λάβει όλες τις προφυλάξεις. Η πολιτική μας για το μέλλον είναι ανοικτή και σαφής. Θα αγωνισθούμε να μείνουμε έξω από τον πόλεμο. Θα κάνουμε τη δουλειά μας και αν αποδειχθεί αδύνατον να αποφευχθεί ο πόλεμος, θα κάνουμε το καθήκον μας κατά έντιμο τρόπο».

Πάντως, παρασκηνιακά, οι Τούρκοι φαίνεται ότι ακολουθούσαν φιλογερμανική πολιτική. Αυτό προκύπτει τόσο από την παροχή πληροφοριών στους ναζί, όσο και από τις «καλυμμένες» δραστηριότητες σε βάρος των Σοβιετικών. Η είσοδος των Η.Π.Α. στον πόλεμο και η βοήθεια που παρείχαν, μαζί με τη Μ. Βρετανία στην ΕΣΣΔ, δημιούργησε νέους φόβους στους Τούρκους από ενδεχόμενη κυριαρχία της ΕΣΣΔ στην Ανατολική Ευρώπη. Πάντως κάθε νέα εξέλιξη στα πολεμικά μέτωπα, προκαλούσε αυτόματα ανησυχίες στην Τουρκία.
Ακόμα και η απώλεια της Βιρμανίας (σήμ. Μιανμάρ) και της Σιγκαπούρης από τη Μ. Βρετανία, φόβισε τους Τούρκους, που πίστευαν ότι μία εξασθενημένη Βρετανία θα ήταν, πιθανότατα, υποχρεωμένη να υπογράψει ξεχωριστή συνθήκη ειρήνης με τους Γερμανούς, σε βάρος της Τουρκίας. Τον Μάρτιο του 1942, η Τουρκία προσφέρθηκε να μεσολαβήσει για να υπογραφεί συνθήκη για τον τερματισμό του πολέμου. Ωστόσο, στις 30 Απριλίου, εισέπραξε ένα μεγαλοπρεπές «όχι» από τους Βρετανούς.
Οι επιτυχίες των Γερμανών στη Β. Αφρική (προώθηση του Ρόμελ στην Γκαζάλα και κατάληψη του Τομπρούκ) και στο ρωσικό μέτωπο (απώθηση των Ρώσων ανατολικά του Χάρκοβο και κατάληψη της Σεβαστούπολης), τον Μάιο και τον Ιούνιο του 1942, ήταν επαρκείς λόγοι για τη συνέχιση της τουρκικής αντίστασης στις συμμαχικές πιέσεις. Το καλοκαίρι του 1942, η Τουρκία σύναψε δάνειο 100 εκατομμυρίων μάρκων για την αγορά όπλων από τη Γερμανία. Στις 8 Ιουλίου 1942, πέθανε ο Τούρκος πρωθυπουργός Refik Saydam και τη θέση του κατέλαβε ο Σαράτσογλου, με Υπουργό Εξωτερικών του Νουμάν Μενεμετζίογλου.

Την εποχή αυτή, η Τουρκία διατύπωσε και το περίφημο δόγμα της ενεργού ουδετερότητας, που ήταν δημιούργημα του Μενεμετζίογλου. Σύμφωνα με το δόγμα αυτό, η τουρκική πολιτική δεν θα έμενε πλέον στη διακήρυξη της θέλησής της να παραμείνει ουδέτερη και στην αναμονή των οποιονδήποτε εξελίξεων. Θα προσπαθούσε επίσης να επηρεάσει τις διεθνείς εξελίξεις προς όφελός της και να αποκτήσει σύγχρονο οπλισμό.

Την πολιτική αυτή, σχολίασε ως εξής ο αξιωματούχος του Foreign Office G.L. Clutton: «Ένας ενεργός ουδέτερος έχει ένα πόδι σε καθεμία από τις δύο πλευρές. Είναι επιτρεπτό γι’ αυτόν να έχει μια συμμαχία με τον ένα εκ των εμπολέμων, εφόσον έχει ένα σύμφωνα φιλίας με τον άλλον. Αυτή η πολιτική επιτρέπει στη χώρα να διατηρήσει την ουδετερότητά της, αλλά συγχρόνως της δίνει τη δυνατότητα να την εξαργυρώσει με την πλευρά οποιονδήποτε των εμπολέμων νικήσει στον πόλεμο. Η πολιτική αυτή επιτρέπει επίσης στην ουδέτερη χώρα να διατηρεί το δικαίωμα ασκήσεως προτιμήσεως υπέρ του ενός ή τον άλλου των εμπολέμων. Υπάρχει κάποιο στοιχείο από τον Γκάντι στην πολιτική αυτή, που βεβαιότατα είναι ανήθικη, αλλά είναι γνήσια τουρκική και η πανουργία και η εξυπνάδα της δεν μπορεί να γίνει παραδεκτή. (Φάκελος Foreign Office, FO 371/R5215/810/44)

Από το καλοκαίρι του 1942, η Τουρκία εξισορρόπησε κατά κάποιον τρόπο τις ιδιαίτερες σχέσεις της με τη Γερμανία, μέσω της αυξημένης ανοχής που έδειχνε στις δραστηριότητες των Βρετανών στο έδαφός της. Ο Βρετανός πρέσβης στην Άγκυρα σερ Χιου Νάτσμπουλ-Χιούγκεσεν, βλέποντας την Τουρκία να κινείται συνεχώς μεταξύ των δύο αντιπάλων, επισημαίνει με τηλεγράφημά του στο Foreign Office (29/8/1942): «Εκτός αν βελτιωθεί η στρατιωτική κατάσταση, είναι δυνατόν να βρεθούμε σύντομα ενώπιον μίας αδέξιας κρίσεως στις σχέσεις Τουρκίας και Γερμανίας, καθώς και Τουρκίας και ημών».

Λίγο αργότερα, ο πρέσβης ενημερώνει τους ανωτέρους του, ότι οι Τούρκοι δεν πρόκειται να συγκινηθούν από τις επικλήσεις οποιασδήποτε πλευράς στο συναίσθημα ή τις άνευ περιεχομένου πιέσεις, παρά μόνο από την απλή δύναμη και το συμφέρον (φάκελος FO371/R6369/381/44).

Οι εδαφικές διεκδικήσεις της Τουρκίας

Σύντομα οι Βρετανοί και οι Γερμανοί, άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι η Τουρκία ζητούσε εδαφικά ανταλλάγματα για τις «υπηρεσίες» της. Επίσημα βέβαια, κάτι τέτοιο δεν έγινε ποτέ. Τόσο όμως μέσα από τα βρετανικά και γερμανικά αρχεία όσο και από ανεπίσημες μεν, συγκεκριμένες δε, βολιδοσκοπήσεις των Τούρκων, καθίσταται σαφές ότι η γειτονική μας χώρα επιδίωκε να έχει οφέλη, σε βάρος άλλων χωρών.

Σε έκθεση της βρετανικής πρεσβείας στην Άγκυρα προς το Foreign Office, αναφέρεται ως αναμφίβολο γεγονός ότι οι Γερμανοί προσέφεραν γειτονικά εδάφη στην Άγκυρα και συγκεκριμένα το Χαλέπι της Συρίας και ορισμένα από τα ελληνικά νησιά (FO 371/R2363/486/44). O G.L. Clutton, σχολίαζε στις 22/6/1942 «Πιθανότατα, οι Τούρκοι έχουν εδαφικές φιλοδοξίες για τα νησιά του Αιγαίου αλλά, εκτός εάν παίξουν κάποιο ενεργό ρόλο στον πόλεμο, είναι απίθανο να τις δουν να πραγματοποιούνται» (FO 371R/4087/24/44).

Ο φον Πάπεν, είχε εισηγηθεί στον Γερμανό ΥΠΕΞ Ρίμπεντροπ, ήδη από το 1941, να ικανοποιήσουν τις τουρκικές αξιώσεις στη Β. Συρία, ενώ και οι απόψεις του Ρίμπεντροπ για απόδοση στην Τουρκία ελληνικών νησιών του Αιγαίου και τμήματος της Βουλγαρίας, είναι καταγεγραμμένες στα γερμανικά αρχεία.
Σε μνημόνιο που συνέταξε ο Clutton στις 9/9/1942, παραθέτει τις τουρκικές βλέψεις στην Υπερκαυκασία, στα τουρκοϊρανικά σύνορα, στη Μοσούλη, στη Βουλγαρία και στα Δωδεκάνησα, όπου οι Τούρκοι περίμεναν να πάρουν τα περισσότερα από αυτά.

Ειδικά για το Καστελλόριζο, ο φον Πάπεν έγραφε στον τότε Υφυπουργό Εξωτερικών Ερνστ φον Βαϊτζέκερ (1882-1961), ότι βρίσκεται σε απόσταση 3 ν.μ. από τις τουρκικές ακτές. Επέμενε ότι δεν ήταν απαραίτητο για την ασφάλεια της Ιταλίας και ότι η συνεχιζόμενη κατοχή του νησιού από τους Ιταλούς, «αποτελούσε ύβρη και πρόκληση στην τουρκική κυριαρχία»(!). Η Ιταλία, ισχυριζόταν από την πλευρά της ότι το Καστελλόριζο βρισκόταν σε πλεονεκτική θέση, γιατί από εκεί θα μπορούσε να βομβαρδιστεί η διώρυγα του Σουέζ ή να αποκλειστούν τα Στενά, ο φον Πάπεν όμως πρόβαλε το επιχείρημα ότι η πόλεμος δεν θα κερδιζόταν στην Ανατολική Μεσόγειο, αλλά στη βρετανική οδική επικοινωνία προς την Ινδία, μέσω Υπεριορδανίας (έτσι ονομαζόταν τότε η Ιορδανία) και Ιράκ.

Ο Θάνος Βερέμης, γράφει στην εισαγωγή του «Επιτήδειου Ουδέτερου» τα εξής ,στηριζόμενος βέβαια σε όσα αποκαλύπτει ο F. Weber στο βιβλίο του:
«Αν η Τουρκία δεν ήταν, παρά τις υποχρεώσεις της, διατεθειμένη να πολεμήσει «για τα γαλάζια μάτια της Πολωνίας», όπως το έθεσε ο Υπουργός Εξωτερικών Σουκρού Σαράτσογλου, τίποτα δεν την υποχρέωνε να ζητάει από τους Γερμανούς και τους Άγγλους τα Δωδεκάνησα, την Κύπρο, εντολή στην Αλβανία, εδαφικές ρυθμίσεις σε βάρος της Βουλγαρίας, έλεγχο του λιμανιού της Θεσσαλονίκης κ.ά. Ο Σαράτσογλου ζητούσε ακόμα από τους Γερμανούς να του αναθέσουν τη φύλαξη της Χίου, Σάμου και Λέσβου, εδάφη της Συρίας, του Ιράκ και της Σοβιετικής Ένωσης και εντολή στη Συρία, το Ιράκ και την Αίγυπτο. Απαιτήσεις δηλαδή που ισοδυναμούσαν με αναβίωση της οθωμανικής αυτοκρατορίας».

Η αντίστροφη μέτρηση για το τέλος του πολέμου

Οι ήττες των Γερμανών στη Β. Αφρική και την ΕΣΣΔ το φθινόπωρο του 1942, άρχισαν να γέρνουν την πλάστιγγα προς την πλευρά των Συμμάχων.
Η Τουρκία δεν μπορούσε πλέον να ισχυριστεί ότι εμποδίζει την κάθοδο των Γερμανών στη Μ. Ανατολή, ενώ ταυτόχρονα η ισχυρή πλέον ΕΣΣΔ, τη φοβίζει περισσότερο από ποτέ. Οι Βρετανοί, προσπάθησαν να πείσουν την Τουρκία για μία ακόμη φορά να μπει στον πόλεμο.



Μάλιστα ο Τσόρτσιλ, που είχε συναντηθεί μυστικά με τον Ρούζβελτ στην Καζαμπλάνκα (14/1/1943), επισκέφθηκε τα Άδανα (30 και 31 Ιανουαρίου 1943), για συζητήσεις με την τουρκική ηγεσία. Η «Επιχείρηση Τόλμη» (Operation Hardihood), που συμφωνήθηκε τότε, δεν εφαρμόστηκε ποτέ στην πράξη, λόγω της τουρκικής κωλυσιεργίας. Ο Βρετανός πρέσβης στην Άγκυρα, «είχε παραιτηθεί πλέον τελείως με αυτούς τους ανθρώπους, οι οποίοι απλώς δεν ακούν ό, τι δεν θέλουν ν’ ακούσουν. (FO 371/R5366/55/44). Το δεύτερο μέτωπο που ήθελε ν’ ανοίξει ο Τσόρτσιλ στην Ευρώπη, έμεινε κλειστό. Στις 3/9/1943 η Ιταλία συνθηκολόγησε. Ο Τσόρτσιλ σκέφτηκε όταν ήταν ιδανική ευκαιρία να καταλάβει τα Δωδεκάνησα, που βρίσκονταν υπό ιταλική κατοχή από το 1911. Παρά το γεγονός ότι αρχικά τα Δωδεκάνησα παραδόθηκαν στους Συμμάχους, οι Γερμανοί τα κατέλαβαν (22/11/1943). Η Τουρκία τότε, πρόσφερε σημαντική βοήθεια στους Έλληνες (του Ιερού Λόχου) και τους Βρετανούς καταδρομείς. Με αλιευτικά και άλλα σκάφη της, μεταφέρθηκαν στις τουρκικές ακτές.

Ωστόσο, οι πιέσεις προς την Τουρκία (όπως για την παραχώρηση αεροδρομίων στους Συμμάχους), συνεχίζονταν.
Ο Ίντεν συναντήθηκε στο Κάιρο με τον Μενεμετζίογλου και άλλους Τούρκους αξιωματούχους (5-7/11/1943). Μετά το τέλος των συνομιλιών τηλεγράφησε στον Τσόρτσιλ:
«Τα επιχειρήματα μου ήταν ελάχιστα αποτελεσματικά δεδομένου ότι τόσο ο (Τούρκος) Υπουργός Εξωτερικών όσο και ο γ.γ. (τον ΥΠΕΞ) Ατσικαλίν, εφαίνοντο να είναι ιδιαίτερα κουφοί.Όταν αναγκάσθηκα τελικώς να στραφώ προς έναν νεότερο (Τούρκο) αξιωματούχο παρουσίασε και αυτός την ίδια δυσκολία να ακούσει ό, τι του έλεγα. Κανείς δεν μπορεί να είναι τόσο κουφός όσο ένας Τούρκος που δεν θέλει να πεισθεί». Παρά τις έμμεσες απειλές του Ίντεν, οι Τούρκοι, έμειναν στις καλές προθέσεις και δεν «μπήκαν» στον πόλεμο. Στη διάσκεψη της Τεχεράνης, μεταξύ Τσόρτσιλ, Ρούσβελτ και Στάλιν (28/11-1/12/1943), ο Βρετανός ηγέτης έθεσε μετ’ επιτάσεως το θέμα της εισόδου της Τουρκίας στον πόλεμο. Ο Ρούσβελτ αντιδρούσε, θέτοντας ως βασικό στόχο την απόβαση στην Νορμανδία. Ο Τσόρτσιλ συναντήθηκε με τον Ινονού στο Κάιρο, στις 4/12/1943, χωρίς κανένα αποτέλεσμα.

Στα απομνημονεύματά του, γράφει:
«Όταν ζητούσαμε από τους Τούρκους να δώσουν μια ευρύτερη ερμηνεία στην ουδετερότητά τους, παραχωρώντας τις αεροπορικές τους βάσεις απαντούσαν:
«Α, όχι! Δεν δεχόμαστε να παίξουμε παθητικό ρόλο».
Όταν πάλι τους ζητούσαμε να μπουν αποφασιστικά στον πόλεμο, αναφωνούσαν: «Α, όχι! Δεν είμαστε αρκετά εξοπλισμένοι». Οι Τσόρτσιλ, έδωσε στους Τούρκους ως καταληκτική ημερομηνία για την είσοδό τους στον πόλεμο, την 15η Φεβρουαρίου 1944.

Ο Μενεμετζίογλου, ενημέρωσε λεπτομερώς τον Γερμανό πρέσβη φον Πάπεν (!) για τα αποτελέσματα της διάσκεψης του Καΐρου. Ο Γερμανός του είπε ότι η άφιξη έστω και ενός συμμαχικού αεροπλάνου σε τουρκικό αεροδρόμιο, θα σήμαινε άμεση κήρυξη του πολέμου στην Τουρκία από τη Γερμανία.
Η Τουρκία, συνέχισε να κωλυσιεργεί και στις 12/12/1943, ζήτησε από την Μ. Βρετανία 126 αεροσκάφη Σπιτφάιρ, 500 άρματα μάχης Σέρμαν και 68.000 τόνους καυσίμων! Η Τουρκία ήταν μία εξοργιστική υπόθεση, έγραψε το F.O. στον πρέσβη του στην Άγκυρα…
Να θυμίσουμε, ότι η επίσης ουδέτερη Πορτογαλία, πρόσφερε χωρίς ανταλλάγματα στους Συμμάχους, τα στρατηγικής σημασίας αεροδρόμια των Αζορών, στις 12 Οκτωβρίου 1943…

Στο τέλος Φεβρουαρίου 1944, οι βρετανοτουρκικές συζητήσεις, σε επίπεδο επιτελών, διακόπηκαν απότομα.
Στις 25/3/1944, ο Τσόρτσιλ σε ομιλία του στη Βουλή, επέκρινε έντονα την Τουρκία και ανακοίνωσε τη διακοπή της στρατιωτικής βοήθειας προς αυτή.
Η συνέχεια είναι λίγο πολύ γνωστή. Μετά την απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία, ο ντε Γκολ σχημάτισε κυβέρνηση ενώ οι χώρες που κατείχαν οι δυνάμεις του Άξονα, ελευθερώνονταν η μία μετά την άλλη. Στις 4 Φεβρουαρίου 1945, έγινε η ιστορική διάσκεψη της Γιάλτας. Η Τουρκία, που είχε διακόψει τις διπλωματικές της σχέσεις με τους ναζί στις 2/8/1944, στις 23 Φεβρουαρίου 1945 (!) κήρυξε τον πόλεμο στη Γερμανία. Την ίδια μέρα, κήρυξε τον πόλεμο στη Γερμανία και η Ουρουγουάη… Βέβαια, στη ζωή ποτέ δεν είναι αργά. Θα μπορούσε η Τουρκία να κηρύξει τον πόλεμο στην Γερμανία και μετά την αυτοκτονία Χίτλερ (30/4/1945) και την ύψωση από τους Σοβιετικούς της σημαίας τους στο Ράιχσταγκ…
Πηγές: Frank G. Weber, «Ο Επιτήδειος Ουδέτερος», Εκδόσεις Θετίλη, 6η Έκδοση,
Μάνος Δ. Ηλιάδης, «ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΟΡΕΙΝ ΟΦΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ», Εκδόσεις ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ, 1996.