Οι Βάρβαροι στην Ευρώπη: Η εποχή των μεγάλων μεταναστεύσεων (4ος-6ος αι.)

Με μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες περιόδους της Γηραιάς Ηπείρου, θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο. Πρόκειται για το χρονικό διάστημα από τα τέλη περίπου του 4ου αιώνα ως το δεύτερο μισό του 7ου αιώνα. Τότε συμβαίνει αυτό που άλλοι ιστορικοί ονομάζουν “μεγάλες μεταναστεύσεις των λαών” και άλλοι, όπως ο σπουδαίος John Bagnell Bury, “εισβολή των βαρβάρων στην Ευρώπη”.

Η ανθρωπογεωγραφία των βαρβάρων της Ευρώπης

Ως αφετηρία αυτών των γεγονότων, θεωρείται το έτος 375, οπότε οι Ούννοι έφτασαν στις στέπες του Εύξεινου Πόντου. Στη Δύση, η εποχή αυτή τελειώνει το 568, με την εγκατάσταση των Λομβαρδών στην Ιταλία, ενώ στην Ανατολική Ευρώπη, ολοκληρώνεται στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα, οπότε δημιουργούνται σημαντικά κράτη, όπως η Βουλγαρία του Δούναβη ή το χανάτο των Χαζάρων

Υπάρχουν δύο διαδοχικές μεταναστευτικές φάσεις. Η πρώτη ανάμεσα στα τέλη του 4ου αιώνα και τα μέσα του 5ου αιώνα, χαρακτηρίζεται από τη δραστηριότητα των Ούννων, των Αλανών και των Γερμανών της Ανατολής (Γότθων, Βανδάλων, Σουηβών,Έρουλων και Βουργουνδίων) και η δεύτερη, από τα μέσα του 5ου αιώνα ως το δεύτερο μισό του 7ου αιώνα, από τις μετακινήσεις των Σλάβων (Σκλαβηνούς και ‘Αντες), των Αβάρων, των Ούννο-Βουλγάρων, των Κελτών της Βρετανίας (Βρετόνων), καθώς και των Γερμανών της Δύσης και του Βορρά (Φράγκους, Σάξονες, Άγγλους, Γιούτες και Νορμανδούς).

Από τους λαούς αυτούς, οι Γερμανοί της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης, οι Ιρανοί (Αλανοί και Σαρμάτες) από τις στέπες του Εύξεινου Πόντου, όπως και οι Κέλτες, εμφανίστηκαν στην Ευρώπη πολλά χρόνια πριν, κάποιοι ακόμα και από την εποχή του σιδήρου. Εξαίρεση, αποτελούσαν ορισμένοι νομαδικοί λαοί ουϊγουρικής ή τουρκικής καταγωγής.

Στα μέσα του 4ου αιώνα, οι Κέλτες της Ιρλανδίας και οι Πίκτες της Σκωτίας, που κατοικούσαν πέρα από το τείχος του Αδριανού, που χτίστηκε τον 2ο μ.Χ. αιώνα, ανάμεσα στη σημερινή Αγγλία και τη σημερινή Σκωτία καιαποτελούσσε το απώτατο (βορειο) δυτικό όριο της αχανούς ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Κατά μήκος του Ρήνου και του Άνω Δούναβη, ζούσαν γερμανικοί λαοί: Φράγκοι, Κουάδοι, Αλαμανοί,Γιουτούνγκες και Μαρκομάνοι. Στον Μέσο Δούναβη, ζούσαν οι Γερμανοί Σουηβοί και οι ιρανόφωνοι Σαρμάτες. Στο εσωτερικό της λεγόμενης Germania Libera (Ελεύθερης Γερμανίας), ζούσαν οι Σάξονες, οι Άγγλοι, οι Γιούτες, οι Θουρίγγιοι, οι Βάνδαλοι, οι Βουργούνδιοι, οι Ρούγες, οι Ουάρνες κ.ά. Οι Βόρειοι Γερμανοί, οι Σουάνοι ή οι Δανοί, γειτόνευαν στη Σκανδιναβία με τους πρόγονους των Φίννων Λαπώνων. Πέρα από τον Κάτω Δούναβη και βόρεια του Εύξεινου Πόντου, είχε ιδρυθεί μια ισχυρή συνομοσπονδία βαρβάρων, που την αποτελούσαν Γερμανοί (Έρουλοι,Ταϊφάλες και ίσως οι Σκίρες) και μη Γερμανοί (Θράκες, Ιρανοί και κάποιοι Βαλτο-Σλάβοι). Επικεφαλής της συνομοσπονδίας αυτής, ήταν οι Γότθοι.

Οι Γότθοι, χωρίζονταν σε δύο κλάδους, τουςΤερβίνγκες-Οστρογότθους, που κατοικούσαν δυτικά του Δνείστερου και τους Γκρόθιγκες-Βησιγότθους, ανατολικά του ποταμού στην επικράτεια της σημερινής Ουκρανίας. Βορειότερα, στα δάση του Άνω Δνείπερου (στη σημερινή Λευκορωσία) κατοικούσαν οι Βένεδοι, άμεσοι πρόγονοι των Σλάβων, που εκείνη την εποχή εξακολουθούσαν να ανήκουν στη βαλτο-σλαβική γλωσσική κοινότητα.

Ίσως κάποιοι απόγονοί τους, σήμερα να μιλούν τη “μακεδονική” γλώσσα και είναι πολίτες της “Βόρειας Μακεδονίας”. Όσοι υπέγραψαν και ψήφισαν τη Συμφωνία των Πρεσπών, μάλλον δεν τα πηγαίνουν και πολύ καλά με την ιστορία...

Οι Αίστιοι, πρόγονοι των βαλτικών λαών, ζούσαν νοτιοανατολικά της Βαλτικής. Στα δάση της Ανατολικής Ευρώπης, βόρεια από τους Βένεδους και τους Αίστιους, κατοικούσαν διάφοροι φιννουγγρικοί, τους οποίους ο ιστορικός Ιορδάνης (6ος αι.), ονομάζει arctoi gentes. Τέλος, στις στέπες της μεσημβρινής Ρωσίας, από το Ντόνετς ως τον Βόρειο Καύκασο, ζούσαν ιρανόφωνοι Σαρμάτες νομάδες, ανάμεσα στους οποίους οι Αλανοί τον Ντον έπαιζαν τον πιο σημαντικό ρόλο.

Τα εντυπωσιακά αυτά στοιχεία, παραθέτει ο Michel Kazanski, στο κεφάλαιο. “Οι Μεγάλες μεταναστεύσεις και τα βαρβαρικά βασίλεια”, του βιβλίου “ΟΙ ΕΥΡΩΠΑΙΟΙ”, Α’ ΤΟΜΟΣ, Εκδόσεις Σαββάλα.

Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία τον 4ο αιώνα

Αναφερθήκαμε εκτενώς στους βαρβαρικούς λαούς της Ευρώπης τον 4ο αιώνα. Ποια ήταν όμως η κατάσταση, της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας εκείνη την εποχή;

Όπως γράφει ο J.B.Bury, στο μνημειώδες έργο του “Η Εισβολή των Βαρβάρων στην Ευρώπη”, ο πληθυσμός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ήταν γύρω στα 70 εκατομμύρια. Θα περίμενε κάποιος, ότι ο στρατός της αυτοκρατορίας, θα απαρτιζόταν από αρκετά εκατομμύριο άνδρες. Δεν συνέβαινε όμως κάτι τέτοιο. Ο Bury, γράφει ότι οι στρατιωτικές δυνάμεις της Ρώμης, ποτέ δεν έφτασαν το ένα εκατομμύριο, καθώς οι λαοί της Μεσογείου: “Είχαν πολύ υψηλό πολιτιστικό επίπεδο και δεν ήταν αρκετά ικανοί σωματικά, κατά μέσο όρο, ώστε να πολεμήσουν σώμα με σώμα με τους απολίτιστους βαρβάρους... Στο τέλος μπορεί να ειπωθεί ότι οι μοναδικές επαρχίες στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας, οι οποίες προμήθευαν ένα σταθερό απόθεμα νεοσυλλέκτων ήταν τα υψίπεδα της Βαλκανικής χερσονήσου και οι ορεινές περιοχές της Μικράς Ασίας, όπως για παράδειγμα η Ισαυρία. Ειδάλλως ο στρατός επανδρωνόταν κατά κύριο λόγο από τις συνοριακές επαρχίες, όπου υπήρχε ένας πληθυσμός με βαρβαρική μείξη σε ευρεία κλίμακα".

Ο J.B. Bury, αναφέρει ότι στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ο ρωμαϊκός στρατός είχε δύναμη 600.000-650.000 ανδρών. Τον αποτελούσαν οι comitanenses και οι limitanei, ο κινητός στρατός και οι σταθμευμένες δυνάμεις, που φρουρούσαν τις συνοριακές επαρχίες. Περισσότεροι από 200.000 υπηρετούσαν στον μετακινούμενο στρατό και οι υπόλοιποι στις συνοριακές φρουρές. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εκείνη την εποχή, ήταν αχανής. Έπρεπε να προστατευθούν η γραμμή του Ρήνου, η γραμμή του Δούναβη, το βόρειο σύνορο της Βρετανίας (σύνορα Αγγλίας-Σκωτίας σήμερα), τα εκτεταμένα σύνορα της Αφρικής, στο Νότο, στον Ευφράτη και την έρημο της Συρίας στα ανατολικά. Ο μεγαλύτερος αριθμός των στρατιωτικών μονάδων, βρισκόταν στα ανατολικά σύνορα, όπου υπήρχε ένα πανίσχυρο, άρτια οργανωμένο κράτος , η περσική αυτοκρατορία. Στα δυτικά και τα βόρεια σύνορα, ο κίνδυνος ήταν οι βαρβαρικοί λαοί, που δρούσαν είτε ανεξάρτητοι, είτε ενωμένοι. Ωστόσο οι ρωμαϊκές λεγεώνες υπερτερούσαν σε πειθαρχία και στρατιωτική εκπαίδευση. Σε πολλούς υπάρχει η εντύπωση ότι οι βαρβαρικοί λαοί ήταν πολλά εκατομμύρια. Δεν συνέβαινε όμως κάτι τέτοιο. Οι μικρότεροι λαοί, έφταναν το πολύ τις 25.000-50.000 και οι μεγαλύτεροι, τις 80.000-120.000. Ο στρατός όμως, ακόμα και των μεγαλύτερων λαών, όπως των Βησιγότθων, των Οστρογότθων και των Βανδάλων ήταν μεταξύ 20.000 και 30.000, το πολύ.

Τα αίτια της μετανάστευσης των λαών

Πώς όμως λαοί που κατοικούσαν για αιώνες στις περιοχές που αναφέραμε, κινήθηκαν προς την Κεντρική και τη Νότια Ευρώπη τον 4ο μ.Χ. αιώνα;

Ο βασικός λόγος, ήταν οι πιέσεις που δέχονταν οι λαοί αυτοί από τους νομάδες της στέπας. Από την αρχή της εποχής του σιδήρου, η ιστορία της αχανούς ευρασιατικής στέπας σημαδεύτηκε από τις καταστροφές που προκαλούσαν οι ορδές των νομάδων, οι οποίες κατά τη μετακίνησή τους προς τη Δύση περνούσαν από τον “διάδρομο” που εκτείνεται από τη Μογγολία ως την Ουγγαρία. Οι λόγοι που οδήγησαν τους νομάδες να εγκαταλείψουν τις εστίες τους δεν είναι ξεκάθαροι. Αναφέρονται οικονομικά αίτια, δημογραφικά αίτια, ακόμα και κλιματολογικές αλλαγές. Μόνο τα κράτη που είχαν επαγγελματικό στρατό και οργανωμένο σύστημα οχυρώσεων, μπόρεσαν να τους αντιμετωπίσουν. Οι μη νομαδικοί βαρβαρικοί λαοί, Γερμανοί, Σλάβοι η Φίνο-ούγγροι δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν τις εφόδους των ιππέων της στέπας και αναγκάστηκαν να φύγουν για τα δυτικά, όπως οι Γότθοι ή οι Βάνδαλοι.

375 μ.Χ. : Έτος-σταθμός για την “κάθοδο των βαρβάρων”

Γύρω στο 375, οι Ούννοι, νομάδες που μιλούσαν τουρκική ή ουϊγουρική γλώσσα, υπέταξαν τους λαούς της ρωσικής στέπας, κυρίως τους Αλανούς του Ντον. Ακολούθησαν οι Οστρογότθοι, ενώ οι Βησιγότθοι έφυγαν για τη Δύση. Αφού πέρασαν τον Κάτω Δούναβη, εισχώρησαν στην επικράτεια της Αυτοκρατορίας. Για πρώτη φορά, το 378, στη μάχη της Αδριανούπολης (δείτε και σχετικό μας άρθρο), ο αυτοκρατορικός στρατός συντρίβεται και βρίσκει τον θάνατο ο αυτοκράτορας Ουάλης. Οι Βησιγότθοι, φτάνουν ως την Ελλάδα, όπου προκαλούν τεράστιες καταστροφές, ενώ το 410 ο Αλάριχος κυριεύει και λεηλατεί τη Ρώμη. Στη συνέχεια, οι Βησιγότθοι κατευθύνθηκαν προς τη Γαλατία και την Ισπανία και το 417 εγκαταστάθηκαν στην Ακουιτανία ως ομόσπονδοι της Αυτοκρατορίας. Τον 5ο αιώνα ίδρυσαν ανεξάρτητο βασίλειο με πρωτεύουσα την Τουλούζ(η), ενώ στα τέλη του 5ου αιώνα, κατέκτησαν την Ισπανία. Οι Ούννοι πιέζουν και τους λαούς του Δούναβη και των Καρπαθίων. Το 406, οι Βάνδαλοι, οι Αλανοί περνούν τον Ρήνο, φτάνουν στη Γαλατία και το 409 φεύγουν για την Ισπανία.

Οι Σουηβοί εγκαταστάθηκαν στο δυτικό τμήμα της Ιβηρικής, ενώ οι Βάνδαλοι και όσοι Αλανοί επιβίωσαν από τις επιδημίες, έφυγαν το 429 για τη Β. Αφρική, όπου ίδρυσαν βασίλειο.

Οι Σκώτοι, οι Άγγλοι, οι Πίκτες, οι Σάξονες και οι Γιούτες, εφόρμησαν στο βρετανικό τμήμα της Αυτοκρατορίας και κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος του. Οι Ρωμαίοι κατάφεραν να συγκρατήσουν στη μεθόριο του Ρήνου ,Φράγκους, Αλαμανούς και Βουργούνδιους, αλλά η Βρετανία, η Ισπανία και η Βόρεια Αφρική εγκαταλείφθηκαν.

Οι Ούννοι, συνεχίζουν την προέλασή τους (μεταξύ 420-430) και δημιουργούν μια πραγματική αυτοκρατορία με υποτελείς λαούς (Γέπιδες, Ακάτζιρες, Σορόσγοους, που ήταν πιθανότατα Αλανοί του Καυκάσου, Έρουλους, Σκίρες και Άντες), οι οποίοι πλήρωναν φόρο σ' αυτούς και έπρεπε να τους παρέχουν στρατιωτικές δυνάμεις. Οι Ούννοι με τον Αττίλα (434-453), φτάνουν στο απόγειό τους.

Ωστόσο οι ήττες τους στα Καταλαυνικά Πεδία (σημερινή Καμπανία), το 451,στη “μάχη των εθνών” από τα ρωμαϊκά στρατεύματα του Αέτιου και τους βαρβάρους συμμάχους του και το 454-455 στο Νένταο, από Γερμανούς με επικεφαλής τους Γέπιδες και τους Οστρογότθους, βάζουν τέρμα στην κυριαρχία τους. Αυτό το γεγονός σηματοδοτεί και το τέλος της πρώτης φάσης των μεγάλων μεταναστεύσεων.

Η δεύτερη φάση των μεταναστεύσεων (5ος-7ος αι.)

Η δεύτερη φάση των μεταναστεύσεων, ξεκινά στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα, με την κάθοδο των Φράγκων στη Βόρεια Γαλατία. Οι Φράγκοι, είχαν εγκατασταθεί από τον 4ο αιώνα στην Αυτοκρατορία, είχαν εκρωμαϊσθεί και ενσωματωθεί στον ρωμαϊκό στρατό. Το 476, ο Οδόακρος, επικεφαλής Έρουλων και Σκίρων, που βρίσκονταν στην υπηρεσία της Ρώμης, “απέλυσε” τον τελευταίο αυτοκράτορα της Δύσης, Ρωμύλιο Αυγουστύλο. Το 486, ο Φράγκος ηγεμόνας Κλόβις, κατέκτησε τη Βόρεια Γαλατία, οι Βουργούνδιοι έγιναν κύριοι της Ανατολικής Γαλατίας, ενώ οι Βησιγότθοι, απαλλάχτηκαν εντελώς από την αυτοκρατορική εξουσία. Οι Αγγλοσάξονες ολοκλήρωσαν την κατάκτηση της Βρετανίας, πολλοί κάτοικοι της οποίας μετανάστευσαν στην ηπειρωτική Ευρώπη, με αποτέλεσμα να εμφανισθούν πολυάριθμες κελτικές γλώσσες στη Γαλατία. Το τέλος των μεταναστεύσεων στη Δύση, χρονολογείται γύρω στο 568. Οι Φράγκοι κατέκτησαν σχεδόν ολόκληρη τη Γαλατία, οι Βουργούνδιοι υποτάχτηκαν σ’ αυτούς, οι Βησιγότθοι εγκαταστάθηκαν στην Ισπανία, ενώ η Ιταλία κατακτάται από τους Οστρογότθους που ήρθαν απ’ την Ανατολή. Ένας νεοφερμένος λαός, οι Λομβαρδοί του Έλβα, εγκαταστάθηκαν στην παλιά μεθόριο του Δούναβη και το 547 πέρασαν την Παννονία(σημ. Ουγγαρία), ενώ το 568 εγκαταστάθηκαν στην Ιταλία.

Στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, η δεύτερη φάση των μεταναστευτικών συνδέεται κυρίως με τις σλαβικές μετακινήσεις (6ος-7ος αι.). Οι Σλάβοι επωφελήθηκαν από την πτώση της αυτοκρατορίας των Ούννων και την αναχώρηση των Γερμανών της Ανατολής για τη Δύση, οπότε προχώρησαν αφενός μεν προς τη Γερμανία με κατεύθυνση τον Όντερ και τον Έλβα, αφετέρου προς τον Μέσο Δούναβη.


Στις αρχές του 6ου αιώνα οι Σλάβοι αποτελούμενοι από δύο κλάδους, τους Σκλαβηνούς και τους Άντες, έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή με το Βυζάντιο. Από το 520-530, αρχίζει η εισβολή τους στα Βαλκάνια. Παράλληλα πολλοί Σλάβοι αρχίζουν να εγκαθίστανται στη δασική ζώνη της σημερινής Ρωσίας (πρόκειται για τον πολιτισμό των τύμβων). Στη Βόρεια Ευρώπη μεταξύ 5ου και 8ου αιώνα σχηματίστηκαν νέες εθνοτικές ομάδες (ιδιαίτερα οι Καρέλιοι στην Ανατολική Φιλανδία). Βαλτικοί λαοί εξαπλώθηκαν στη Λιθουανία και τις εκβολές του Βιστούλα.

Οι Σλάβοι με ουννοβουλγαρικούς λαούς που επιβίωσαν από την παλιά αυτοκρατορία των Ούννων άρχισαν επιθέσεις εναντίον της βυζαντινής αυτοκρατορίας με ορμητήριο τις περιοχές γύρω από τον Εύξεινο Πόντο. Οι Λομβαρδοί με παρότρυνση των βυζαντινών εγκαταστάθηκαν το 568 στην Ιταλία.

Γύρω στο 560 οι Άβαροι, ισχυρή τουρκική ή ουϊγουρική φυλή, έφτασαν στην Κεντρική Ευρώπη. Μαζί με τους Σλάβους του Δούναβη, τους Γεπίδες και τους Βούλγαρους δημιούργησαν μία πραγματική αυτοκρατορία. Η αποτυχία τους όμως να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη το 626 παρόλο που είχαν μαζί τους και τους Πέρσες οδήγησε στην παρακμή του βασιλείου των Αβάρων το οποίο ωστόσο διατηρήθηκε στην επικράτεια της σημερινής Ουγγαρίας ως τον 8ο αιώνα οπότε διαλύθηκε από τον Καρλομάγνο. Τον 7ο αιώνα οι Σέρβοι και οι Κροάτες εγκαταστάθηκαν στα δυτικά Βαλκάνια. Στα τέλη του 7ου αιώνα οι Τουρκοβούλγαροι που ήρθαν από τις ρωσικές στέπες στον Κάτω Δούναβη, δημιούργησαν ένα βασίλειο με τους Σλάβους.

Στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα το Βυζάντιο αρχίζει να ανακτά τα χαμένα εδάφη και έτσι ολοκληρώνεται και η δεύτερη φάση των μεγάλων μεταναστεύσεων. Σε αυτό συμβάλλει ένα ακόμα γεγονός. Ο διάδρομος του Ντον δεν αποτελεί πλέον πέρασμα καθώς "φράζεται" πλέον από το βασίλειο των Χαζάρων, τουρκόφωνου λαού που εμφανίστηκε στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα στις στέπες του Καυκάσου, του Βόλγα και του Ντον. Ταυτόχρονα στον Βόρειο Καύκασο σχηματίστηκε το σημαντικό βασίλειο του Καυκάσου που άρχισε να ελέγχει τα περάσματα της οροσειράς.

Αυτές ήταν οι μεγάλες μεταναστεύσεις των λαών που οδήγησαν σε μεγάλο βαθμό στην εθνογραφική σύνθεση της Ευρώπης όπως είναι σήμερα.

Όσο για το άρθρο μας την Κυριακή 12/1/2019 για τις καταστροφές των αρχαίων μνημείων από τους Χριστιανούς, παραθέτουμε τι γράφει η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ στο βιβλίο "Οι Ευρωπαίοι" για το θέμα: "Οι χριστιανοί μαχητές αυτών των περιοχών (ενν. της ρωμαϊκής εξελληνισμένης Ανατολής) επωφελούμενοι από την επιείκεια των αρχών επιδόθηκαν στη μαζική καταστροφή των αρχαίων ναών και σε ανελέητο διωγμό των εθνικών, όλων των οπαδών της ειδωλολατρίας, στους οποίους έδιναν τη γενική ονομασία Έλληνες. Ο προπηλακισμός και η θανάτωση της φιλοσόφου Υπατίας το 415 από τους χριστιανούς αποτελεί το αποκορύφωμα των βιαιοτήτων ενάντια στους εθνικούς..."..

Πηγές:

Michel Kazanski, "Οι Μεγάλες Μεταναστεύσεις και τα Βαρβαρικά Βασίλεια" στο βιβλίο "Οι Ευρωπαίοι",Α' τόμος, εκδόσεις Σαββάλα, Δ' έκδοση

John Bagnell Bury, "Η Εισβολή των Βαρβάρων στην Ευρώπη", εκδόσεις Ηρόδοτος 2019.