Πανώλη: Η φοβερή επιδημία που σκότωσε περισσότερους από 20.000.000 Ευρωπαίους (1347-1351)

Το θέμα του σημερινού μας άρθρου είναι μάλλον μακάβριο και καθόλου ελκυστικό. Ο νέος κοροναϊός που ξεκίνησε από την Κίνα και έχει προκαλέσει παγκόσμια ανησυχία, είναι η αφορμή που μας έκανε να γράψουμε το άρθρο αυτό.

Να σημειώσουμε ότι πρόκειται για ένα άρθρο καθαρά ιστορικό και ενημερωτικό, ότι δεν κινδυνολογούμε και ότι, όπως θα δουν οι αναγνώστες μας, η ιατρική την εποχή που η μαύρη πανώλη «χτύπησε» την Ευρώπη (1347-1351), ήταν σε νηπιακό στάδιο, για να μην γράψουμε ότι ήταν ανύπαρκτη.

Η επιδημία της πανώλης προκάλεσε τον θάνατο 20-25 εκατομμυρίων ανθρώπων στην Ευρώπη και συνολικά, ίσως και 100 εκατομμυρίων, μαζί μ’ αυτούς που έχασαν τη ζωή τους σε Ασία και Αφρική.

Κι ενώ για τον «μαύρο θάνατο» (black death), μπορείτε να βρείτε αρκετά στοιχεία στο διαδίκτυο, υπάρχουν ελάχιστες αναφορές για τα θύματα της πανώλης στην Βυζαντινή αυτοκρατορία και ιδιαίτερα στον ελλαδικό χώρο. Βρήκαμε αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία και θα τα παρουσιάσουμε.

Τι είναι η πανώλη(ς)

Η πανώλη(ς) (αγγλ. plague, γαλλ. peste), είναι ένα βαρύτατο λοιμώδες νόσημα, προκαλούμενο από τον βάκιλο του Γιερσέν (Yersin), ένα αρνητικό κατά gram βακτηρίδιο της οικογένειας της εντεροβακτηριοειδών.

Επειδή οι όροι, αρνητικό κατά gram και θετικό κατά gram χρησιμοποιούνται ευρέως και φυσικά οι μη ειδικοί δεν γνωρίζουν για τι ακριβώς πρόκειται, θα κάνουμε μια σύντομη αναφορά. Τα στοιχεία προέρχονται από το λήμμα γκραμ, του μνημειώδους «Χρηστικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών» (έκδ. 2014)

gram αρνητικός και αρνητικός κατά gram: που παίρνει κόκκινο χρώμα όταν εφαρμόζεται η χρώση gram

gram θετικός και θετικός κατά gram: που διατηρεί το μοβ χρώμα όταν εφαρμόζεται η χρώση gram.

Η χρώση κατά gram, είναι μέθοδος επεξεργασίας ιστών ή σωματικών υγρών που έχουν υποστεί βακτηριακή μόλυνση, κατά την οποία τα βακτήρια αρχικά χρωματίζονται μοβ και στη συνέχεια με διαδοχική χρήση οργανικού διαλύτη και δεύτερης χρωστικής, είτε διατηρούν το χρώμα αυτό είτε αποχρωματίζονται και βάφονται κόκκινα, ανάλογα με την κατηγορία στην οποία ανήκουν (gram θετικό ή gram αρνητικό αντίστοιχα). Η μέθοδος πήρε το όνομά της από τον Δανό φυσικό και βακτηριολόγο Hans C. J. Gram (1853-1938).

Μετά τη σύντομη, αλλά ενδιαφέρουσα πιστεύουμε αυτή παρένθεση, επανερχόμαστε στην πανώλη.

Η πανώλη, υπήρξε μάστιγα της ανθρωπότητας από την αρχαιότητα. Είναι ίσως το λοιμώδες νόσημα που είχε προκαλέσει τους περισσότερους θανάτους στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το βακτήριο της πανώλης, ανακαλύφθηκε το 1894 από τον Γαλλοελβετό γιατρό Alexandre Yersin (1863-1943).

Η βουβωνική πανώλη, χαρακτηρίζεται από διόγκωση των λεμφαδένων, κυρίως της βουβωνικής χώρας, αλλά και του λαιμού και των μασχαλών. Η μεγάλη και σκληρή αυτή διόγκωση των λεμφαδένων, συνοδεύεται από υψηλό πυρετό, θόλωση της διάνοιας και παραλήρημα. Η εξέλιξή της ήταν στο παρελθόν θανατηφόρα, λόγω σηψαιμικής διασποράς της νόσου σ’ όλο το σώμα. Η πνευμονική πανώλη χαρακτηρίζεται, εκτός από τον υψηλό πυρετό, από έντονη δύσπνοια, κυάνωση και αιματηρή απόχρεμψη γεμάτη βακτηρίδια, κάτι που κάνει τη μορφή αυτή της νόσου πολύ μεταδοτική.

Χωρίς θεραπεία, ο θάνατος επέρχεται σε λίγες μέρες.

Σήμερα η πανώλη αντιμετωπίζεται στις περισσότερες περιπτώσεις με επιτυχία, χάρη στα αντιβιοτικά που περιέχουν στρεπτομυκίνη.

Πώς μεταδίδεται η πανώλη;

Η πανώλη μεταδίδεται στον άνθρωπο από τον ψύλλο του αρουραίου. Στην περίπτωση πνευμονικής μορφής της νόσου, μπορεί να μεταδοθεί και από άνθρωπο σε άνθρωπο. Γενικότερα, η ονομασία «πανώλης» έχει δοθεί στο παρελθόν σε διάφορα λοιμώδη επιδημικά νοσήματα με κοινό χαρακτηριστικό την πρόκληση μεγάλου αριθμού θανάτων.

Πώς ξεκίνησε ο «μαύρος θάνατος»

Το 1331, ξέσπασε μεγάλη επιδημία πανώλης στην αυτοκρατορία της Κίνας. Το 1338-1339, η επιδημία έφτασε στη χριστιανική κοινότητα της Ασσυριακής Εκκλησίας στη λίμνη Ισίκ Κουλ της σημερινής Κιργισίας. Το 1346 εμφανίστηκαν τα πρώτα συμπτώματα στην πόλη Σαράι στον κάτω ρου του Βόλγα, ενώ πολύ σύντομα επεκτάθηκε στην Κριμαία και το Αστραχάν, που βρίσκεται στη σημερινή Ρωσία.

Το ίδιο έτος, η Χρυσή Ορδή των Μογγόλων, πολιορκούσε την πόλη Καφφά της Κριμαίας που βρισκόταν υπό την κατοχή των Γενοβέζων. Πρόκειται για την αρχαιοελληνική πόλη Θεοδοσία, η οποία και σήμερα έχει το όνομα αυτό. Οι Μογγόλοι στη διάρκεια της πολιορκίας, έριχναν στην πολιορκημένη πόλη πτώματα ανθρώπων που είχαν πεθάνει από πανώλη, δένοντας τα σε καταπέλτες και εκσφενδονίζοντάς τα! Οι πολιορκημένοι έριχναν τα πτώματα στην θάλασσα, αλλά το κακό είχε γίνει. Η πανώλη είχε πλήξει την Κάφφα .Γενοβέζικα καράβια, μετέφεραν τη θανατηφόρα αυτή ασθένεια (1347) στην Κωνσταντινούπολη, το Κάιρο, τη Μεσσήνη και τη Σικελία. Από εκεί τα επόμενα χρόνια, ως το 1351, μεταφέρθηκε και στην υπόλοιπη Ευρώπη.

Οι ψύλλοι που ζούσαν παρασιτικά στις ράχες των καφέ αρουραίων (David Nicholas, «Η εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου»), ευθύνονταν για ό,τι ακολούθησε. Στις αρχές του 1348, η νόσος είχε διαδοθεί στην κεντρική Γαλλία. Τον χειμώνα του ίδιου έτους στη νότια Αγγλία και ως τα τέλη του 1349 στην υπόλοιπη Αγγλία και τις Κάτω Χώρες (Ολλανδία, Βέλγιο, Λουξεμβούργο). Στη συνέχεια διαδόθηκε βορειοανατολικά στη Σκανδιναβία και τη σλαβική Ευρώπη. Φλύκταινες εμφανίζονταν στη βουβωνική χώρα και τις μασχάλες. Αν έσπαζαν, ο θάνατος ήταν αναπόφευκτος, διαφορετικά, ο ασθενής μπορούσε να αναρρώσει. Η πνευμονική πανώλη που μεταδίδεται από την ανθρώπινη επαφή και η σηψαιμική πανώλη, ήταν θανατηφόρες και ο θάνατος ερχόταν ταχύτατα. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από το “The Chronicle Jean de Venette” για την κατάσταση στη Γαλλία το 1348.

«Όλον εκείνο το χρόνο (το 1348) και τον επόμενο, η θνησιμότητα των ανδρών και των γυναικών, των νέων πιότερο απ' ό,τι των ηλικιωμένων, στο Παρίσι και στο βασίλειο της Γαλλίας, και μάλιστα, όπως λέγεται και σε άλλα μέρη του κόσμου, ήταν τόσο μεγάλη που ήταν σχεδόν αδύνατον να ταφούν οι νεκροί. Οι άνθρωποι αρρώσταιναν δυο τρεις μέρες και κάτι παραπάνω και μετά πέθαιναν ξαφνικά κι ας ήταν μέχρι χτες υγιέστατοι. Αυτός που τον έβλεπες γερό τη μία μέρα ήταν πεθαμένος την επόμενη και τον πηγαίνανε γραμμή στον τάφο... Αυτή η πληγή και η αρρώστια οφείλονταν στη συναναστροφή και τη μετάδοση επειδή όταν ένας γερός επισκεπτόταν έναν άρρωστο ήταν σπάνιο να γλιτώσει ο ίδιος το θάνατο. Γι' αυτό σε πολλές πόλεις οι λιγόψυχοι ιερείς εγκατέλειπαν το ποίμνιό τους και άφηναν την άσκηση των ενοριακών καθηκόντων στους πιο θαρραλέους μοναχούς. Σε πολλά μέρη δεν γλίτωναν ούτε οι δύο στους είκοσι. Τόσο υψηλή ήταν η θνησιμότητα στο Οτέλ Ντιέ(Hotel –Dieu, μεσαιωνικό νοσοκομείο)στο Παρίσι, που για πολύ καιρό πάνω από 500 νεκροί μεταφέρονταν καθημερινά με κάρα και με μεγάλη κατάνυξη στο κοιμητήριο των Αθώων Νηπίων για ταφή... Πολλά χωριά στις επαρχίες και πολλές κατοικίες σε άλλες πόλεις άδειασαν και ερήμωσαν. Πολλά σπίτια ακόμα και λαμπρά οικήματα σύντομα μετατράπηκαν σε ερείπια».

Η ιατρική αντιμετώπιση της πανώλης

Οι ιατρικές γνώσεις της εποχής, στηρίζονταν στον Ιπποκράτη και τον Γαληνό. Κανείς δεν σκέφτηκε ότι επρόκειτο για μολυσματική ασθένεια και απέδιδαν την πανώλη είτε σε μολυσμένους ανέμους με ανυπόφορη οσμή που προέρχονταν από την Ασία, είτε σε αναθυμιάσεις και ατμούς από το κέντρο της Γης!

Ο ύπνος στη διάρκεια της μέρας ήταν απαγορευμένος, έπρεπε να ανοίγονται τα παράθυρα των σπιτιών που «έβλεπαν» προς τον βοριά, η ζέστη και ο νοτιάς θεωρούνταν πολύ επικίνδυνος συνδυασμός. Η ασθένεια έπληττε περισσότερο τους άντρες παρά τις γυναίκες και πιο πολύ τους νέους και όχι τους ηλικιωμένους!

Οι γιατροί της πανώλης (plague doctors), είχαν, όπως βλέπετε και στην εικόνα, αμφίεση και «εξοπλισμό» που θυμίζουν… κακόγουστη αποκριάτικη μεταμφίεση!

Μερικές από τις «θεραπείες» που εξασκούνταν, ήταν:
Κάψιμο φλοιών κυδωνιών και κορμών λαχάνων
Κάψιμο ευωδιαστών ξύλων στις καλύβες
Βράσιμο του νερού και έπειτα ψήσιμο του κρέατος
Αποχή από τη σεξουαλική πράξη
Εφαρμογή πολλών αφαιμάξεων
(Πηγή: Βικιπαίδεια)

Και, όπως πάντα σε ανάλογες περιπτώσεις, υπήρχαν τα εξιλαστήρια θύματα. Άνθρωποι που δεν είχαν καμία σχέση με την πανώλη και την εξάπλωσή της, θανατώθηκαν. Ανάμεσα τους, χιλιάδες Εβραίοι.

Η πανώλη(ς) στο Βυζάντιο και τον ελλαδικό χώρο

Για τον «μαύρο θάνατο», έχουμε τις αναφορές των Βυζαντινών χρονογράφων και ιστορικών Καντακουζηνού και Γρηγορά. Στους μεταγενέστερους(Δούκας, Χαλκοκονδύλης, Σφραντζής), οι αναφορές γίνονται στο περιθώριο της μνείας άλλων γεγονότων. Όπως αναφέραμε, το 1347, η πανώλη «χτύπησε» την Κωνσταντινούπολη.

Ο Γρηγοράς αναφέρει ότι το 1347, επεκτάθηκε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Το φθινόπωρο του έτους αυτού, η πανώλη επισημαίνεται στην Εύβοια, τη Μεθώνη, την Κρήτη και πιθανότατα στη Θράκη και τη Μακεδονία. Το 1348, «η απροσδόκητος ρομφαία του θανατικού», όπως αποκαλείται η πανώλη σ’ ένα κείμενο της εποχής, «χτύπησε» τη Νότιο Βαλκανική, όλο το Αιγαίο ως τη Ρόδο και την Κύπρο της οποίας σκότωσε το μισό πληθυσμό. Η πρώτη από τις δύο επιδημικές προσβολές του Αγίου Όρους, για τις οποίες γίνεται λόγος στον Βίον του Αγίου Νήφωνος, αφορά πιθανότατα αυτά τα χρόνια.

Στην βενετοκρατούμενη τότε Κρήτη, φαίνεται ότι ο λοιμός σταμάτησε στα τέλη του καλοκαιριού του 1348.

Κλείνουμε με όσα γράφει ο Δ. Κυδώνης για την πανώλη στην Κωνσταντινούπολη:

«… καθ’ ημέραν μεν η μεγάλη Πόλις κενούται, και μεγίστην ούσαν μικρόν το των τάφων πλήθος ελέγχει, και καθ’ ημέραν έργον ημίν εκφέρειν τους φίλους, και ο μάλιστ’ αν άνθρωποι δάκοι, ότι και φεύγουσιν αλλήλους οι άνθρωποι, ευλαβούμενοι την του νοσήματος κοινωνίαν, και ούτε πατήρ θάπτει παίδας, ούτ’ επ’ αυτώ παρ’ εκείνων τα νευομισμένα τελείται…».

Πηγές: Κώστας Π. Κωστής, «ΣΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΗΣ ΠΑΝΩΛΗΣ», ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ, 2013 ,DAVID NICHOLAS, «Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ», ΜΙΕΤ 2016.