Μήπως γινόμαστε λιγότερο έξυπνοι; Το μυστήριο των εγκεφάλων που συρρικνώνονται

Είμαστε μήπως όντως μικρόμυαλοι; Ένα επίθετο που προσδίδουμε σε κάποιον όταν δεν είναι πρόθυμος να δεχτεί απόψεις, πεποιθήσεις και συμπεριφορές που είναι ασυνήθιστες ή διαφορετικές από τις δικές του, τελικά φαίνεται να είναι πολύ περισσότερο κυριολεκτικό από ότι πιστεύαμε. Υπάρχουν ωστόσο, δυο διαστάσεις του φαινομένου αυτού. Οι ειδικοί εξηγούν αρχικά ότι το συνολικό μέγεθος του εγκεφάλου μας αρχίζει να συρρικνώνεται - κομμάτι της φυσιολογικής διαδικασίας της γήρανσης - όταν είμαστε στα 30 ή 40 μας χρόνια και ο ρυθμός συρρίκνωσης αυξάνεται όταν αγγίξουμε την ηλικία των 60 ετών. Η συρρίκνωση δεν συμβαίνει σε όλες τις περιοχές του εγκεφάλου ταυτόχρονα, ενώ ορισμένες περιοχές μικραίνουν περισσότερο και ταχύτερα από άλλες, και η συρρίκνωση του εγκεφάλου είναι πιθανό να γίνει πιο σοβαρή όσο μεγαλώνετε.

Από την άλλη πλευρά πολλοί παρατηρούν αυτή την μείωση μεγέθους ως ένα ευρύτερο φαινόμενο, που δεν περιορίζεται μόνο στην ηλικία μας, αλλά αποτελεί κομμάτι της εξέλιξής μας ως είδος. Αυτό σημαίνει απλούστερα ότι φαίνεται να έχουμε πολύ μικρότερο εγκέφαλο από ότι είχαν οι Homo sapiens, όταν περπατούσαν την γη πριν 100.000 χρόνια. Το γιατί ακριβώς όμως, είναι κάτι που εξακολουθεί να προβληματίζει τους ερευνητές.

Είναι φυσιολογική η συρρίκνωση του εγκεφάλου καθώς γερνάμε;

Ναι, οι ειδικοί πιστεύουν ότι αυτό είναι απόλυτα φυσιολογικό. Όλα ξεκινούν από το ρυτιδωμένο εξωτερικό στρώμα του εγκεφάλου μας, το οποίο λεπταίνει καθώς μεγαλώνουμε. Αυτό μάλιστα είναι ιδιαίτερα αισθητό στον μετωπιαίο λοβό, ο οποίος επεξεργάζεται τη μνήμη, τα συναισθήματα, τον έλεγχο των παρορμήσεων, την επίλυση προβλημάτων, την κοινωνική αλληλεπίδραση και την κινητική λειτουργία. Η λέπτυνση μπορεί επίσης να είναι αισθητή σε τμήματα του κροταφικού λοβού, ο οποίος βρίσκεται πίσω από τα αυτιά και μας βοηθά να κατανοούμε τις λέξεις, να μιλάμε, να διαβάζουμε, να γράφουμε και να συνδέουμε τις λέξεις με τις έννοιές τους. Μάλιστα, τα τμήματα του εγκεφάλου που ωριμάζουν τελευταία κατά την εφηβεία, είναι και τα πρώτα που αρχίζουν να γερνούν και να συρρικνώνονται. Κάποιοι αναφέρονται σε αυτόως θεωρία του "τελευταίου μέσα, πρώτου έξω". Εν ολίγοις, τα τελευταία μέρη του εγκεφάλου που αναπτύσσονται καθώς μεγαλώνουμε, είναι τα πρώτα που φθίνουν στα γηρατειά.

Αυτά τα τμήματα του εγκεφάλου που συρρικνώνονται, περιέχουν σημαντικές νευρικές ίνες, δηλαδή δομές που μοιάζουν με σωλήνες και μεταφέρουν πληροφορίες από τον εγκέφαλό σας στο υπόλοιπο σώμα σας και από το σώμα σας πίσω στον νωτιαίο μυελό και τον εγκέφαλο. Όταν λοιπόν ο εγκέφαλός μας συρρικνώνεται, υπάρχουν λιγότερες συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων και των συστημάτων νευροδιαβιβαστών που μεταδίδουν πληροφορίες από εκείνον σε διάφορα μέρη του σώματος, με αποτέλεσμα να εμφανίζονται πολυάριθμες επιπλοκές, που επηρεάζουν την νοητική μας λειτουργία. Από προβλήματα μνήμης, δυσκολίες στην επικοινωνία, την ανάκληση λέξεων και την εκμάθηση νεών λέξεων, έως και τη μειωμένη ροή αίματος στον εγκέφαλο. Επιπτώσεις δηλαδή που είναι φυσιολογικό να συμβούν καθώς γερνάμε, αλλά που μπορούν να μετριαστούν εφόσον ενστερνιστούμε έναν καλύτερο τρόπο ζωής.

Αυτό περιλαμβάνει τα εξής:

Να είμαστε σωματικά δραστήριοι κάθε μέρα. Η σωματική άσκηση αυξάνει τη ροή του αίματος σε ολόκληρο το σώμα σας, ιδίως στον εγκέφαλό σας. Οι ειδικοί πιστεύουν επίσης ότι η τακτική άσκηση μπορεί να βοηθήσει στη μείωση του στρες και της κατάθλιψης και να βελτιώσει τη μνήμη.

Να τρώμε υγιεινά. Γνωρίζατε ότι η υγιεινή διατροφή ωφελεί και τον εγκέφαλό σας; Τροφές όπως τα φρέσκα φρούτα, τα ψάρια, το άπαχο κρέας και το κοτόπουλο χωρίς πέτσα είναι όλες καλές επιλογές.

Να μην πίνουμε. Καθώς μεγαλώνετε, καλό είναι να αποφεύγετε την υπερβολική χρήση αλκοόλ, καθώς η υπερβολική κατανάλωση μπορεί να οδηγήσει σε προβλήματα μνήμης και σύγχυση.

Να μένουμε διανοητικά δραστήριοι. Δραστηριότητες όπως το διάβασμα, τα λογοπαίγνια, η ενασχόληση με ένα νέο χόμπι, η εγγραφή σε μαθήματα ή η εκμάθηση κάποιου οργάνου είναι πολύ καλοί τρόποι για να παραμείνετε πνευματικά δραστήριοι. Η συνεπής πνευματική δραστηριότητα μπορεί να βοηθήσει να διατηρήσετε τη μνήμη και την επεξεργασία της σκέψης σας σε καλή κατάσταση.

Να μείνουμε κοινωνικοί. Το να διατηρείτε επαφή με τους φίλους και την οικογένεια δεν είναι μόνο ευχάριστο, αλλά βοηθά επίσης στην αποτροπή της κατάθλιψης και του άγχους. Ίσως να θέλετε να δοκιμάσετε να εργαστείτε εθελοντικά ή να ενταχθείτε σε μια οργάνωση, ώστε να έχετε την ικανοποίηση ότι βοηθάτε ανθρώπους, διατηρώντας παράλληλα θετική κοινωνική αλληλεπίδραση.
Να σταματήσουμε το κάπνισμα. Το κάπνισμα δεν είναι μόνο κακό για τους πνεύμονές σας, αλλά μπορεί επίσης να συμβάλει στη γνωστική έκπτωση καθώς γερνάτε. Η διακοπή του καπνίσματος βοηθά το σώμα σας να παραμείνει υγιές.

Τι γίνεται με τους Homo sapiens;

Πέρα όμως από τα παραπάνω, παρατηρείται επίσης το φαινόμενο που θέλει τους δικούς μας σύγχρονους εγκεφάλους κατά 13% μικρότερους από εκείνων των προγόνων μας. Αυτό βέβαια δεν αποτελεί μια απλή παρατήρηση.

Σε σύγκριση με άλλα ζώα παρόμοιου μεγέθους, ο εγκέφαλός μας είναι γιγαντιαίος. Αυτός λοιπόν ο "μεγάλος εγκέφαλός" μας είναι και αυτό που διαφοροποιεί το είδος μας από τα άλλα ζώα, καθώς η ικανότητά του για σκέψη και καινοτομία μας επέτρεψαν να δημιουργήσουμε την πρώτη τέχνη, να εφεύρουμε τον τροχό, ή ακόμη και να προσγειωθούμε στη Σελήνη. Αν και ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει σχεδόν τετραπλασιαστεί σε μέγεθος μέσα σε έξι εκατομμύρια χρόνια από τότε που το είδος μας μοιραζόταν κοινά στοιχεία με τους χιμπατζήδες, οι μελέτες δείχνουν ότι αυτή η τάση προς μεγαλύτερους εγκεφάλους έχει αντιστραφεί στον Homo sapiens. Στο είδος μας λοιπόν, το μέσο μέγεθος του εγκεφάλου έχει συρρικνωθεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων 100.000 ετών. Πιο συγκεκριμένα, τα κρανία των ανδρών και των γυναικών σήμερα είναι κατά μέσο όρο 12,7% μικρότερα από εκείνα των Homo sapiens που ζούσαν κατά την τελευταία εποχή των παγετώνων.

Πώς μπορούμε λοιπόν να εξηγήσουμε αυτή την εντυπωσιακή μείωση; Ο Ian Tattersall, ένας παλαιοανθρωπολόγος και επίτιμος επιμελητής του Αμερικανικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας στη Νέα Υόρκη, προτείνει ότι η συρρίκνωση του μεγέθους του εγκεφάλου αντιστοιχεί σε μια χρονική περίοδο κατά την οποία οι άνθρωποι μεταπήδησαν από ένα πιο διαισθητικό στυλ σκέψης, σε αυτό που ο ίδιος ονομάζει "συμβολική επεξεργασία πληροφοριών" - σκέφτονταν δηλαδή με έναν πιο αφηρημένο τρόπο για να κατανοήσουν καλύτερα το περιβάλλον τους. “Καθώς οι μικρότεροι και καλύτερα οργανωμένοι εγκέφαλοι ήταν σε θέση να εκτελούν πιο πολύπλοκους υπολογισμούς, οι μεταβολικά ακριβοί μεγαλύτεροι εγκέφαλοι έγιναν απλά περιττοί”, εξηγεί ο ίδιος στο BBC. Σκεφτείτε το σαν τις ηλεκτρονικές συσκευές. Κάποτε ο ηλεκτρονικός μας υπολογιστής ήταν ένα τεράστιο μηχάνημα που καταλάμβανε ένα ολόκληρο γραφείο. Σήμερα, βρίσκεται απλώς στην παλάμη του χεριού μας, εκτελώντας λειτουργίες και εντολές που είναι πιο πολύπλοκες από ότι παλιά. Κάπως έτσι συνέβη και με τον εγκέφαλό μας.

Ωστόσο, άλλοι παλαιοντολόγοι υποστηρίζουν ότι το αρχείο των απολιθωμάτων δείχνει ότι οι εγκέφαλοι άρχισαν να συρρικνώνονται πιο πρόσφατα από ό,τι προτείνει ο Tattersall. Πολλοί θεωρούν ότι η αλλαγή του κλίματος, και όχι οι λειτουργίες, θα μπορούσε να εξηγήσει τους μικρότερους εγκεφάλους μας. Σε μια μελέτη του 2023, που αναλύθηκαν τα κρανία 298 Homo sapiens των τελευταίων 50.000 ετών, οι ειδικοί διαπίστωσαν ότι οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι συρρικνώνονται τα τελευταία 17.000 χρόνια περίπου - από το τέλος της τελευταίας εποχής των παγετώνων, γεγονός δηλαδή που συσχετίζεται με περιόδους αύξησης της θερμοκρασίας του κλίματος. "Αυτό που είδαμε ήταν ότι όσο θερμότερο ήταν το κλίμα, τόσο μικρότερο ήταν το μέγεθος του εγκεφάλου των ανθρώπων, και όσο ψυχρότερο ήταν το κλίμα, τόσο μεγαλύτερος ήταν ο εγκέφαλος", λέει ο Stibel στο BBC. Ο λόγος είναι, όπως προτείνεται, ότι οι μικρότεροι εγκέφαλοι θα μπορούσαν να επιτρέψουν στους ανθρώπους να κρυώσουν γρήγορα.

Γινόμαστε λιγότερο έξυπνοι;

Αν λοιπόν οι εγκέφαλοι συρρικνώνονται, τι σημαίνει άραγε αυτό για την ανθρώπινη νοημοσύνη; Ανάλογα λοιπόν με τη θεωρία που υποστηρίζουν οι ειδικοί, οι μικρότεροι εγκέφαλοι θα μπορούσαν είτε να μας κάνουν πιο έξυπνους, είτε πιο χαζούς, είτε να μην έχουν καμία επίδραση στη νοημοσύνη μας.

Είναι αλήθεια όμως, ότι το μέγεθος του εγκεφάλου δεν είναι το παν. Πιο συγκεκριμένα, οι εγκέφαλοι των ανδρών είναι περίπου 11% μεγαλύτεροι από τους εγκεφάλους των γυναικών, λόγω του μεγαλύτερου μεγέθους του σώματός τους. Έρευνες βέβαια έχουν αποδείξει ότι οι γυναίκες και οι άνδρες έχουν παρόμοιες γνωστικές ικανότητες. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές, το να έχεις μεγαλύτερο εγκέφαλο σε σχέση με το μέγεθος του σώματός σου συσχετίζεται με τη νοημοσύνη. "Το γεγονός ότι το μέγεθος του εγκεφάλου μας μειώνεται σημαντικά αυτή τη στιγμή οδηγεί στο λογικό συμπέρασμα ότι η ικανότητά μας για μεγαλύτερη νοημοσύνη είτε συρρικνώνεται, είτε τουλάχιστον δεν αυξάνεται", προτείνει ο Stibel.

Οι έρευνες όμως συνεχίζονται, τόσο για να εξηγήσουν γιατί συμβαίνει αυτό, όσο και για να κατανοήσουμε που μπορεί να μας οδηγήσει αυτή σμίκρυνση στο μέλλον. Ίσως σε έναν κόσμο που η φράση “είσαι μικρόμυαλος” μπορεί όντως να είναι κυριολεκτική.