Ευθύμης Παπατζίκης: Ο Ελληνας νευροπεπιστήμονας που ερευνά την επίδραση των ήχων στον ανθρώπινο εγκέφαλο

Ο εγκέφαλός μας είναι έτοιμος να αναλύσει και να αντιληφθεί τους ήχους και τη μουσική πολύ νωρίτερα από κάθε άλλη μορφή επικοινωνίας στη ζωή μας, πριν ακόμη και από τη γλώσσα. Εχει τη δυνατότητα να αποτυπώνει πιο εύκολα ήχους και μουσική από ό,τι λέξεις, αναφέρει χαρακτηριστικά ο  νευροπιστήμονας Ευθύμης Παπατζίκης στο protothema.gr τονίζοντας πως όλα είναι μουσική!

-Οι ήχοι μας επηρεάζουν από την εμβρυϊκή ζωή;
Ναι οι ήχοι μας επηρεάζουν ψυχολογικά, αλλά κυρίως βιολογικά ξεκινώντας από την 16η εβδομάδα της κύησης. Τότε ακριβώς ειναι η στιγμή που το σύνθετο ακουστικό σύστημα του εμβρύου ξεκινάει να προσλαμβάνει και να αναλύει τους εσωτερικούς στη μήτρα, αλλά και εξωτερικούς σε αυτήν ήχους, τέθοντας έτσι σε λειτουργία το πολύ σημαντικό φαινόμενο της εγκεφαλικής νευροπλαστικότητας...της ικανότητάς δηλαδή που έχει ο εγκέφαλος να 'αλλάζει' δομικά και να μαθαίνει λειτουργικά μέσω των εμπειριών και ερεθισμάτων που προέρχονται από το περιβάλλον.  

-Πως επιδρούν οι ήχοι στον εγκέφαλο;
Ενώ συνήθως θεωρούμε πως υπάρχει ένα συγκεκριμένο σημείο στον εγκέφαλο που χρησιμοποιείται για την λήψη, ανάλυση και κατανόηση των ήχων και της μουσικής, αυτό δεν είναι αλήθεια. Ακούγοντας και αναλύοντας ήχους και μουσική καθόλη τη διάρκεια της μέρας (...ακόμη και όταν κοιμόμαστε) και για όλη τη διάρκεια της ζωής μας, ο εξωτερικός ήχος μετατρέπεται από ενεργειακό κύμα σε ηλεκτρική ενέργεια και χημεία μέσα στον εγκέφαλο, ενεργοποιώντας τελικά πολλά διαφορετικά σημεία του αναλόγως την περίσταση. Αυτά τα σημεία εγκεφαλικής ενεργοποίησης ειναι πολλές φορές κοινά με άλλες σημαντικές διεργασίες της ζωής μας όπως για παράδειγμα η ομιλία, οι κινήσεις μας, η κατανόηση και αίσθηση των συναισθημάτων, η όραση. Εξ αυτού του γεγονότος και μόνο, το οποίο έχει αποδειχτεί και ερευνητικά, η μουσική κατατάσεται στα πλέον σημαντικά ερεθίσματα που προσλαμβάνει ο ανθρώπινος εγκέφαλος και τελικά τον επηρεάζουν βαθύτατα..συνειδητά ή ασυνείδητα.

-Μπορεί το άκουσμα μουσικής να κάνει πιo έξυπνα τα παιδιά;
Ακόμη η επιστήμη δεν έχει αποφανθεί ευθέως για κάτι τέτοιο και ίσως να μην μπορέσει να απαντήσει ποτέ αυτό το ερώτημα. Ωστόσο, η ενασχόληση με τη μουσική μπορεί σίγουρα να δημιουργήσει και να προσδώσει τελικά μία πιο αποτελεσματικά λειτουργική βάση πρόσληψης, ανάλυσης και κατανόησης εξωτερικών και εσωτερικών ως προς το περιβάλλον του εγκεφάλου πληροφοριών, και τελικά να οδηγήσει σε πιο 'βελτιωμένα' αποτελέσματα των προσωπικών μας λειτουργιών μέσα στην κοινωνία. Έχει αποδειχτεί για παράδειγμα πως ένα μωρό όταν ακούει απο πολύ μικρό σωστή μουσική, μπορεί τελικά να ξεχωρίσει καλύτερα τις διαφοροποιήσεις στους ήχους και τη χροιά της ομιλίας σε σχέση με ένα άλλο μωρό που δεν είχε την ανάλογη μουσική έκθεση, και τελικά οταν ξεκινήσει να μιλάει να αποκτήσει και να χρησιμοποιήσει ένα πολύ μεγαλύτερο ρεπερτόριο εκφράσεων και λέξεων στη ζωή του. Αυτό γίνεται γιατί μηχανικά ο εγκέφαλος προετοιμάζεται και αναπτύσσεται καλύτερα λόγω των ανάλογων πλούσιων ερεθισμάτων που συναντάει, και εν τέλη χρησιμοποιεί αυτό το δυναμικό όταν έρθει η κατάλληλη ώρα για να 'επικοινωνήσει' καλύτερα. Σαν αυτό το παράδειγμα της συσχέτισης της ομιλίας και της μουσικής, η έρευνα της νευροεπιστήμης στην μουσική έχει να αναδείξει πολλά.           

-Υπάρχουν είδη μουσικής που δρούν πιο «ευεργετικά» από άλλα;
"Ευεργετικό" στον εγκέφαλο είναι συνήθως αυτό πρώτα από όλα που μας κάνει να νιώθουμε καλά. Οτιδήποτε αισθανόμαστε να μας πιέζει ψυχολογικά με απλά λογια, δεν κάνει καλό στον εγκέφαλο σε γενικές γραμμές. Από εκεί και πέρα όμως, υπάρχει καλή και κακή μουσική ανά περίπτωση και περιβάλλον. Ως χρυσός κανόνας μπορεί να αναφερθεί το ότι η καλύτερη μουσική ειναι αυτή που έχει τις πιο πολλές και 'καθαρές' πληροφορίες. Ακούγοντας πλούσια σε ερεθίσματα και περιεχόμενο μουσική – πολλά όργανα, σύνθετη δομή για παράδειγμα- ωθούμε τον εγκέφαλο στο να την αναλύσει περισσότερο, ενώ μπορούμε να την κατανοήσουμε εγκεφαλικά πιο εύκολα και τελικά η όλη διαδικασία να μας οφελήσει περισσότερο. Συνήθως ωστόσο, η απάντηση που ακούγεται σε αυτό το ερώτημα ειναι 'η κλασική μουσική'. Παρά ταύτα, ακόμη και αυτή ειναι υπό έρευνα ως προς την ευεργετικότητά της. Υπάρχει καλή μουσική για τον εγκέφαλο και στην τζαζ, και στην παραδοσιακή μουσική, ακόμη και στα πιο «ελαφριά» δείγματα μουσικού πολιτισμού...Όλα ειναι ερεθίσματα ενός λειτουργικού περιβάλλοντος και ο εγκέφαλος πρέπει να μαθαίνει να τα διαχειρίζεται όλα ξεχωριστά για να μπορεί να λειτουργήσει τελικά 'ευεργετικά' ως προς τον εαυτό του. 'Ευεργετικά' άλλωστε μπορεί να σημαίνει οτι θα πρέπει ο εγκέφαλος να μάθει να μπλοκάρει ένα ακουστικό ερέθισμα για το καλό του. Πώς θα το μάθει όμως να το κάνει αυτό αν δεν το αναλύσει; (...πάντα με μέτρο...)

-Μπορεί η μουσική να θεραπεύσει;
Εξαρτάται πως εννοούμε την θεραπεία σε κάθε περίπτωση. Σίγουρα δεν έχουμε φτάσει σε σημείο όπου χρησιμοποιώντας τη μουσική να μεταστρέφουμε παθολογικά χαρακτηριστικά από το κακό στο καλό. Ωστόσο, μερικές φορές θεραπεία ειναι και η ποιοτική βελτίωση της ζωής ενός ατόμου. Η αλήθεια είναι οτι η κλινική χρήση της μουσικής σε αυτό το πλαίσιο έχει φτάσει σε σημείο να καταφέρνει απίστευτα αποτελέσματα. Ήδη χρησιμοποιείται επιτυχώς στη νόσο Αλτζχάιμερ, στη νόσο Πάρκισον, στις κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, στα άτομα με ειδικές ανάγκες και στα εγκεφαλικά έχοντας πραγματικά μεγάλη κλινική επιτυχία. Ωστόσο χρειάζεται σαφώς περαιτέρω έρευνα και ανοιχτό μυαλό για να εισέλθει ακόμη περισσότερο η μουσική ως εργαλείο στην κλινική καθημερινότητα και να φτάσει ίσως ακόμη και να θεραπεύσει.     

-Ποιά είναι η σημασία της μουσικής στην καθημερινότητά μας;
θα έλεγα πως η μουσική ειναι τόσο σημαντική όσο το φαγητό και ο ύπνος. Μας κάνει βιολογικά τόσο καλό όσο και κακό αν δεν προσέξουμε ως προς τη σωστή χρήση της. Μας επηρεάζει βαθύτατα δομικά αλλά και λειτουργικά, και θα πρέπει να αρχίσουμε να καταλαβαίνουμε ότι η μουσική και η ενασχόληση με τους ήχους δεν ειναι απλά ένα πολιτισμικό γεγονός. Είναι ίσως ακόμη και εξελικτικό και υπάρχουν αρκετές έρευνες που συνηγορούν προς αυτήν την κατεύθυνση. Η κοινωνία μας δηλαδη εξαρτάται από την παρουσία της μουσικής και καλό θα ειναι στην απλή καθημερινότητά μας να προσπαθούμε να γινόμαστε καλύτεροι μέσω αυτής, ψυχολογικά αλλά και βιολογικά.   

-Ποιό είναι σήμερα το αντικείμενο των ερευνών σας;
Αυτήν την στιγμή, στο εξωτερικό όπου και κυρίως αναπτύσσω το έργο μου, επικεντρώνω τις έρευνές μου στο πώς η μουσική και ο ήχος επηρεάζει συστηματικά την ανάπτυξη του εγκεφαλικού στελέχους στα νεογέννητα, και το τι ρόλο ακριβώς μπορεί να παίξει βιολογικά η εκπαιδευτική χρήση της πρωιμης μουσικής ενασχόλησης μέσα σε διαφορετικούς πολιτισμούς. Γνωρίζουμε ότι η μουσική κάνει καλό από πολύ μικρή ηλικία, αλλά δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς να την χρησιμοποιήσουμε καλύτερα ως εργαλείο. Η κατανόηση αυτού ειναι ίσως και ο μεγαλεπίβολος ερευνητικός στόχος μου. Επίσης, διεξάγω έρευνες ως προς τις εγκεφαλικές λειτουργίες των συναισθηματων που προέρχονται από τη μουσική, και ευελπιστώ να συμμετέχω σε κάποιες ανάλογες με τις παραπάνω έρευνες και μέσα στην Ελλάδα. Ειδικά στη χώρα μας η δυσκολία σε αυτήν την περίπτωςη ειναι η σωστή χρήση και διάθεση των ανάλογων υλικοτεχνικών υποδομών που ήδη υπάρχουν, και όχι τόσο η απουσία γνώσης ή οι άνθρωποι. Συχνά λέω: δώστε μου έναν ηλεκτροεγκεφαλογράφο και αυτό φτάνει...Ελπίζω να συζητάμε σε λίγα χρόνια υπάρχουσες ανάλογες ερευνητικές προσπάθειες και μέσα στα σύνορα της Ελλάδας.       

*Ο  Δρ. Ευθύμης Παπατζίκης μελετά εκτενώς το πεδίο της βιοσυμπεριφορικής εξέλιξης του ανθρώπου μέσω της μουσικής και των ήχων. Σήμερα εργάζεται ως Μεταδιδακτορικός Ερευνητής στο Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο και στο Κέντρο Νευροεπιστημών της Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, ως ακαδημαϊκός συνεργάτης στο τμήμα Ειδικής Αγωγής του Metropolitan College/University of East London, και ως υπεύθυνος ανάπτυξης μουσικής εκπαίδευσης της Ισπανίας μέσω του Ιδρύματος Botin. Εχει ολοκληρώσει εκπαίδευση στην νευροεπιστήμη με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Έρευνας του Εγκεφάλου, και το John Hopkins University των ΗΠΑ, ενώ έχει λάβει βραβεία και κονδύλια από πολλούς φορείς μεταξύ των οποίων είναι και το Oppenheimer Foundation, η International Society for Music Education, και η Hellenic Medical Society of London.