Μεταξύ σφύρας και άκμονος βρίσκεται η ελληνική κοινότητα στην Ουκρανία, σ’ αυτή τη γεωπολιτική κρίση. Οπως και ο υπόλοιπος κόσμος, παρακολουθεί τη συγκέντρωση ρωσικών στρατιωτικών δυνάμεων κατά μήκος των ουκρανικών συνόρων.
Σε αντίθεση με τον υπόλοιπο κόσμο, όμως, αυτή βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα μακριά από το μέτωπο, ζώντας με τον φόβο ενός νέου πολέμου, καθώς η θερμοκρασία ανεβαίνει. Η πρόσφατη επίσκεψη του υπουργού Εξωτερικών Νίκου Δένδια στη Μαριούπολη, την πόλη της Ουκρανίας στην οποία παραμένει κραταιή μέχρι και σήμερα μια πολυπληθής αρχαία ελληνική κοινότητα, είχε ξεχωριστή σημασία.
Διανύοντας μια απόσταση της τάξεως των 200 χιλιομέτρων από τη Ζαπορίζια μέχρι τη Μαριούπολη, συναντά κανείς καταστήματα και σπίτια με ελληνικές σημαίες, πινακίδες και δρόμους με ελληνικά ονόματα και αμέτρητες επιγραφές. Είναι λες και μία μικρή Ελλάδα ξεπηδά και ορθώνεται στη ζώνη της Αζοφικής θάλασσας. Εκεί, μάλιστα, γιορτάστηκαν λίγους μήνες νωρίτερα με κάθε μεγαλοπρέπεια η επέτειος των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση, η οποία συνέπεσε με τα 30 χρόνια από την ανεξαρτησία της Ουκρανίας.
Στο πλαίσιο των εορτασμών, το Πάρκο της Μαριούπολης ντύθηκε στα γαλανόλευκα. Μεταξύ άλλων, λειτούργησε έκθεση με είδη λαϊκής τέχνης και βιβλία Ελλήνων συγγραφέων, ενώ στήθηκαν και πάγκοι με παραδοσιακά ελληνικά φαγητά. Παρά την πανδημία, πραγματοποιήθηκε και παρέλαση με τη συμμετοχή ελληνικών συλλόγων από διάφορες περιοχές της Ουκρανίας. Εκτός από την περιφέρεια της Μαριούπολης, ελληνικές κοινότητες βρίσκονται διάσπαρτες σε όλη την έκταση της χώρας: από την Οδησσό μέχρι το Χάρκοβο βορειοανατολικά και το Λβοφ.
Οι πρώτοι Ελληνες βρέθηκαν στην Αζοφική και ίδρυσαν αποικία από την αρχαιότητα. Κατά τη διάρκεια των αιώνων, οι Ελληνες δεν έπαψαν να έρχονται στην ευρύτερη περιοχή και να στήνουν κοινότητες στις οποίες δεσπόζουν εκκλησίες, σχολεία, ακόμα και πανεπιστήμια. Μέχρι σήμερα η Ομογένεια διατηρεί την ενότητά της με ενεργούς συλλόγους, κυριακάτικα σχολεία, χορωδίες και χορευτικές ομάδες, αλλά και με το πανεπιστήμιο της Μαριούπολης, όπου τοποθετήθηκε Ουκρανός πρύτανης, ο οποίος μιλάει άπταιστα ελληνικά.
Τα σχολεια
Από το 1824 λειτούργησε ελληνικό σχολείο στη Μαριούπολη, ενώ παρόμοιο λειτουργούσε την ίδια εποχή και στο χωριό Μισχάνα. Ανώτερη στρατιωτική σχολή λειτούργησε από το 1775 στη Χερσώνα με διαταγή της Αικατερίνης Β’. Πρόκειται για το Ελληνικό Γυμνάσιο ή Γυμνάσιο των Αλλοδαπών Ομοθρήσκων. Μετά το 1792 μετονομάστηκε σε Σώμα Αλλοδαπών Ομοθρήσκων, με έδρα την Πετρούπολη. Εκλεισε μόνιμα τις πόρτες του το 1796. Στην Οδησσό ελληνικό σχολείο λειτούργησε από το 1814. Σημαντική όμως υπήρξε η ίδρυση της Ελληνοεμπορικής Σχολής, του δεύτερου σπουδαιότερου ιδρύματος της πόλης μετά το λύκειο Richelieu.
Η σχολή συντηρούνταν με χρηματοδότηση των Ελλήνων εμπόρων. Πλέον, το πανεπιστήμιο φιλοξενεί την Εδρα Ελληνικής Γλώσσας. Οι φοιτητές διδάσκονται ελληνικά και αγγλικά και κατά καιρούς φιλοξενούνται στην Ελλάδα, όπου βελτιώνουν τα ελληνικά τους και αναπτύσσουν σχέσεις με την πατρίδα. Σύμφωνα με την απογραφή του 2001, οι Ελληνες στην περιοχή αυτή της Ουκρανίας ανέρχονταν σε 93.000. Στην πραγματικότητα ο αριθμός είναι μεγαλύτερος. Κάποιοι κάνουν λόγο και για 150.000. Επί σταλινισμού αρκετοί Ελληνες αναγκάστηκαν να αλλάξουν τα επίθετά τους ή να τα εκρωσίσουν, για να αποφύγουν διωγμούς και κακή μεταχείριση.
Μετά την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης, η Ομογένεια ανέκτησε τις δυνάμεις της και τις επόμενες δεκαετίες αναπτύχθηκε και πάλι. Οι Ελληνες της Ουκρανίας δεν είναι συγκεντρωμένοι μόνο σε ένα μέρος, ούτε οι επαγγελματικές τους δραστηριότητες περιορίζονται σε έναν τομέα. Τους συναντά κανείς παντού. Είναι καταστηματάρχες, ακαδημαϊκοί, γιατροί, δάσκαλοι
Υιοθέτησαν τα ρωσικά, τα οποία αποτελούσαν «διαβατήρια επιβίωσης». Παρά τις πιέσεις, δεκάδες χιλιάδες άντεξαν και παραμένουν ακόμα και σήμερα διαποτισμένοι από το ένδοξο παρελθόν τους, μια και οι αρχαίοι Ελληνες αποτέλεσαν τον πρώτο λαό που κατοίκησε στα εδάφη αυτά, πριν από την έλευση των σλαβικών φυλών. Αρχικά, πυρήνας της ελληνικής παρουσίας ήταν η χερσόνησος της Κριμαίας. Κατά τη διάρκεια του 7ου και 6ου αιώνα π.Χ., εκεί εγκαταστάθηκαν Ιωνες. Στη συνέχεια, αυτές οι περιοχές εντάχθηκαν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Τον 14ο αιώνα καταλαμβάνονται από τους Τατάρους και γίνονται μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το Πριγκιπάτο της Θεοδωρούς, γνωστό και ως Γοτθία (Gothia), ήταν το τελευταίο ελληνικό έδαφος που έπεσε στα χέρια των οθωμανών. Εξι μήνες άντεξε τη σκληρή πολιορκία ο Αλέξανδρος Γαβράς πριν παραδοθεί.
Ηταν ο αρχηγός του μικρού αυτού πριγκιπάτου που ιδρύθηκε το 1204 από απογόνους του Θεόδωρου Γαβρά στα νοτιοδυτικά της Κριμαίας, με πρωτεύουσα το Δόρος ή Θεοδωρούς. Σήμερα η πόλη ονομάζεται Μανγκούπ. Το πριγκιπάτο ήταν στενά συνδεδεμένο με την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και μετά τον τουρκικό ζυγό καταλαμβάνεται από τους Ρώσους. Μέχρι τότε, όμως, οι Ελληνες έχουν εξαναγκαστεί από την τσαρίνα Αικατερίνη Β’, την αποκαλούμενη Μεγάλη, να εγκαταλείψουν την Κριμαία για να εγκατασταθούν στη στέπα της Αζοφικής. Εκεί ίδρυσαν μια νέα πόλη, στην οποία έδωσαν το όνομα της Παναγίας: Μαριούπολη. Τα πρώτα χρόνια άνθησαν 23 ελληνικά χωριά, τα οποία διπλασιάστηκαν. Κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας του Στάλιν, το όνομα της πόλης άλλαξε σε Ζντάνοφ. Αργότερα, όμως, επανήλθε η παλιά ονομασία του.
Τον 18ο αιώνα εκεί αναπτύχθηκε μία πλούσια εξωστρεφής οικονομική δραστηριότητα που έφερε ευημερία στο ελληνικό στοιχείο. Αυτή συνεχίστηκε και τον 19ο αιώνα, προσελκύοντας και άλλους Ελληνες από το Ιόνιο, το Αιγαίο και τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο προς την περιοχή της νότιας Ρωσίας. Συγκροτήθηκαν κοινότητες ειδικά στα παράλια, όπως αυτές της Οδησσού, της Χερσώνας και του Ταϊγανίου. Μετά το τέλος των ρωσοτουρκικών πολέμων στις ελληνικές κοινότητες θα προστεθούν και μετανάστες από τον μικρασιατικό Πόντο.
Οι περισσότεροι νεοαφιχθέντες Ελληνες ασχολήθηκαν με το εμπόριο και τη ναυτιλία. Ιστορικές μελέτες αναδεικνύουν την πολύτιμη συνεισφορά των Ελλήνων στην ευμάρεια των πόλεων και στη σύνδεση της περιοχής με τη Δυτική Ευρώπη και το διεθνές εμπόριο. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Ελληνες των περιοχών αυτών ήρθαν σε επαφή με τις ιδέες του Διαφωτισμού. Δεν είναι τυχαίο ότι η έδρα της Φιλικής Εταιρίας ήταν στην Οδησσό. Πρόκειται για μια χρονική περίοδο που εκδόθηκαν εφημερίδες και βιβλία, χτίστηκαν θέατρα, λειτούργησαν καλλιτεχνικές ομάδες.
Στη Μαριούπολη, μάλιστα, λειτούργησε εκδοτικός οίκος που εξέδιδε και ελληνόγλωσση εφημερίδα. Το κλίμα αλλάζει μετά τη νίκη των Μπολσεβίκων. Στον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, συμμετέχει και ελληνικό στρατιωτικό σώμα 23.000 στρατιωτών υπό τον στρατηγό Κωνσταντίνο Νίδερ, στο πλαίσιο της επέμβασης της Αντάντ (Αγγλογάλλοι) υπέρ των «Λευκών» που πολέμησαν εναντίον των Μπολσεβίκων. Τότε είναι που αρκετές προνομιούχες οικογένειες εγκαταλείπουν τα σπίτια τους και φεύγουν για την Ελλάδα. Εκείνοι που παραμένουν, όμως, παρακολουθούν τη δημιουργία αναγνωρισμένων εθνικών περιοχών εκεί όπου η ελληνική εθνότητα αποτελούσε την πλειονότητα. Στο σύνολό τους τέσσερις αυτόνομες ελληνικές περιοχές σχηματίζονται στη Σοβιετική Ενωση. Τον Δεκέμβριο του 1937, ο Στάλιν στρέφεται κατά των Ελλήνων.
Δεκάδες χιλιάδες δολοφονούνται και περισσότεροι στέλνονται στη Σιβηρία. Μετά την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης, η Ομογένεια ανακτά δυνάμεις. Σε αντίθεση με αυτό που συνέβη σε άλλες περιοχές της πρώην Σοβιετικής Ενωσης, από την περιοχή της Αζοφικής δεν σημειώθηκαν μεγάλες διαρροές προς την Ελλάδα. Τις τελευταίες δεκαετίες η Ομογένεια ξαναβρίσκει τα πατήματά της. Πλέον, οι Ελληνες της Ουκρανίας δεν είναι συγκεντρωμένοι μόνο σε ένα μέρος, ούτε οι επαγγελματικές τους δραστηριότητες περιορίζονται σε έναν τομέα. Τους συναντά κανείς παντού. Είναι καταστηματάρχες, ακαδημαϊκοί, γιατροί, δάσκαλοι. Οι Ελληνες της Μαριούπολης προσπαθούν να διατηρήσουν την ταυτότητα και τον πολιτισμό τους.
Η παρουσία των Ελλήνων της Ουκρανίας είναι έντονη. Πρόσφατα πραγματοποιήθηκαν εκδηλώσεις για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821, οι οποίες μάλιστα συνέπεσαν με τα 30 χρόνια ανεξαρτησίας της Ουκρανίας
Σε μία άτυπη έρευνα που είχε γίνει μόνο το 10% μιλάει μέσα στο σπίτι του αποκλειστικά ελληνικά, αν και μία συγκεκριμένη διάλεκτο. Η γλώσσα τους δεν είναι η τρέχουσα νέα ελληνική. Περιλαμβάνει πολλές λέξεις από τα αρχαία ελληνικά που δεν χρησιμοποιούνται ευρέως πλέον στην Ελλάδα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι το κοτόπουλο το αποκαλούν όρνιθα.
Τριχοτόμηση
Στην προηγούμενη σύνθεση του ουκρανικού Κοινοβουλίου υπήρχαν δύο Ελληνες βουλευτές. Στον δημόσιο στίβο, όμως, ξεχωρίζουν αρκετοί Ελληνες πολιτικοί αναλυτές και διανοούμενοι. Πλέον, όλοι ανεξαιρέτως βρίσκονται αντιμέτωποι με την απειλή ενός ρωσοουκρανικού πολέμου. Μετά την προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσία, ο Ελληνισμός χωρίστηκε στα τρία.
Βρίσκομαι σήμερα στη Μαριούπολη, για να ενισχύσω με την παρουσία μου την ελληνική κοινότητα που βρίσκεται εδώ, μια κοινότητα άνω των 100.000 ανθρώπων. Η Ελληνική Δημοκρατία θα είναι δίπλα σας και θα στηρίξει την υπέρ των 2.000 ετών παρουσία Ελλήνων σε αυτόν τον τόπο. #Ουκρανίαpic.twitter.com/57QEBPxasp
Οι ελληνικές κοινότητες της Κριμαίας Γιάλτας, Θεοδοσίας, Ευπατορίας, Σεβαστούπολης, Κερτς, Στάρι Κριμ, Τσερνοπόλιε και άλλες εντάχθηκαν στη ρωσική επικράτεια. Δεκάδες ελληνικά χωριά βρέθηκαν να ανήκουν ξαφνικά στη Ρωσία. Αλλα βρίσκονται στη νέα συνοριακή γραμμή. Το 2014 Ουκρανοί ελληνικής καταγωγής σκοτώθηκαν στις πολεμικές συγκρούσεις. Ο κ. Δένδιας κατά την πρόσφατη επίσκεψή του στον Σαρτανά κατέθεσε στεφάνι στο μνημείο των πεσόντων ομογενών το 2014, ενώ επισκέφθηκε μεταξύ άλλων το Μουσείο Ιστορίας και Εθνογραφίας των Ελλήνων της Αζοφικής θάλασσας.
Δείτε το βίντεο: Χοροί και τραγούδια από τους Έλληνες της Ουκρανίας στην πλατεία της Οδησσού
Η πολιτική τοποθέτηση των Ελλήνων της Ουκρανίας, όπως είναι φυσικό, δεν είναι ενιαία. Καθένας έχει την προσωπική του άποψη. Στην ερώτηση ποια πλευρά στηρίζουν, η απάντηση διαφέρει. Επισήμως οι εκπρόσωποι των Ελλήνων της Ουκρανίας ταυτίζονται με την επίσημη ουκρανική θέση, την οποία στηρίζει και η Δύση. Μέλη της Ομογένειας, μάλιστα, δηλώνουν έτοιμοι να υπερασπιστούν την ακεραιότητα της Ουκρανίας. Δεν είναι μυστικό, όμως, ότι άλλοι στο παρελθόν είχαν ταχθεί υπέρ της ένταξης στη Ρωσία, ή υπέρ της αυτονόμησης της περιοχής του Ντονμπάς.
Παρά τις διαφωνίες, όλοι συμφωνούν ότι είναι τραγικό που οι νέοι είναι απόλυτα εξοικειωμένοι με τον πόλεμο. Γύρω από αυτόν περιστρέφεται η καθημερινότητά τους. Ακούνε έναν ήχο από κάποιο πυρομαχικό που πλησιάζει και μπορούν να αναγνωρίσουν αν είναι οβίδα του ενός ή του άλλου διαμετρήματος, ενώ ξέρουν και το πρωτόκολλο ασφαλείας σε περίπτωση βομβαρδισμού. Στα σχολεία υπάρχουν επιγραφές και δίπλα στις ζωγραφιές υπάρχουν οδηγίες για το τι πρέπει να κάνει ένα παιδί σε περίπτωση που εντοπίσει κάποιον εκρηκτικό μηχανισμό. Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, που ο φόβος της πανδημίας έχει υποχωρήσει μπροστά σε αυτόν ενός ενδεχόμενου πολέμου.