Ζελένσκι: Με Αριστοτέλη και social media κέρδισε τον πόλεμο της επικοινωνίας - Αύριο η ομιλία του στη Βουλή

Η προγραμματισμένη για την Πέμπτη 7 Απριλίου απευθείας σύνδεση του Βολοντίμιρ Ζελένσκι με την ελληνική Βουλή θα είναι μία από τις περίπου 25 αντίστοιχες εμφανίσεις του Ουκρανού προέδρου στη διάρκεια του τελευταίου ενάμιση μήνα. Από την πρώτη στιγμή της εισβολής του ρωσικού στρατού στην πατρίδα του, στις 24 Φεβρουαρίου, ο Ζελένσκι έχει εξαπολύσει μια πυρετώδη επικοινωνιακή εκστρατεία με μαραθώνια εικονική περιοδεία σε εθνικά κοινοβούλια κυριολεκτικά σε κάθε γωνιά της Γης. Από την Ελβετία έως την Αυστραλία και από τη Γερμανία έως την Ιαπωνία, είναι μακρύς -και εξακολουθεί να εμπλουτίζεται- ο κατάλογος των κρατών και των διακρατικών οργάνων στα οποία ο Ζελένσκι έχει δώσει συγκινητικές ομιλίες, εκθειάζοντας το φρόνημα του ουκρανικού λαού που επιμένει να αντιστέκεται στη λύσσα του επίδοξου κατακτητή, αλλά και ζητώντας άμεση βοήθεια.

Επικοινωνιακή νίκη

Με όρους πολέμου, η αντεπίθεση του Ουκρανού προέδρου στον Ρώσο ομόλογό του είναι ισοπεδωτική, διότι, αν στο καθαυτό πεδίο της μάχης οι εξελίξεις είναι αμφίρροπες, στον επικοινωνιακό τομέα ο Ζελένσκι μάλλον έχει ήδη συντρίψει τον αντίπαλό του. Απέναντι στην παγερή, απειλητική φιγούρα του Βλαντιμίρ Πούτιν, με το σαρδόνιο και σαδιστικό μειδίαμα, υψώνει το ανάστημά του ένας συνηθισμένος, κουρασμένος πλην αλύγιστος άνθρωπος με αμφίεση απλού οπλίτη, όχι πολέμαρχου. Κάθε ημέρα ο Ουκρανός ηγέτης είναι προσκεκλημένος ως ομιλητής σε κάποιο κοινοβούλιο ανά την υδρόγειο -ενίοτε και σε περισσότερα του ενός- κατορθώνοντας να διατηρεί ψηλά στην παγκόσμια επικαιρότητα την τραγωδία που βιώνει ο λαός του. Κατ’ αυτό τον τρόπο ακούγονται ξεκάθαρα -αν μη τι άλλο- τα αιτήματά του για κατεπείγουσα διεθνή στήριξη στην Ουκρανία και, βέβαια, ο ίδιος γίνεται διάσημος και κοσμαγάπητος.

Πιθανώς στο μέλλον οι επικοινωνιολόγοι να χρησιμοποιήσουν αυτή τη σειρά ομιλιών του ως υλικό σεμιναρίων, ως υπόδειγμα ευθύβολου και συναρπαστικού πολιτικού λόγου. Μάλιστα, ορισμένοι ειδικοί επί της ρητορικής έχουν ήδη αρχίσει να αναλύουν τις ομιλίες του, αναδεικνύοντας τα κοινά μοτίβα που συνηθίζει να χρησιμοποιεί, τα εκφραστικά σχήματα αλλά και τις προσεκτικά σχεδιασμένες διαφοροποιήσεις αναλόγως της χώρας στην οποία απευθύνεται, προκειμένου να δημιουργούνται κάθε φορά καινούριες αφορμές ταύτισης της εκάστοτε εθνικής αντιπροσωπείας με τον ίδιο και την Ουκρανία.

Ο Μπαρτ Καμάερτς, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και Επικοινωνίας στο London School of Economics, διακρίνει αριστοτελικά στοιχεία στον τρόπο που ο Ζελένσκι δομεί τον δημόσιο λόγο του. Συγκεκριμένα, ο Καμάερτς μιλά για «ήθος, πάθος και λόγο», δηλαδή τα τρία θεμελιώδη συστατικά της, κατά τον Αριστοτέλη, πειθούς. Το τρίπτυχο της επιτυχίας για τον άριστο ρήτορα, όπως το διατύπωσε ο αρχαίος Ελληνας στοχαστής, περιλαμβάνει την προβολή της αληθινής προσωπικότητας του ομιλητή (ήθος), τα συναισθήματα και τη συγκίνηση (πάθος) που μπορεί να διεγείρει με το περιεχόμενο όσων λέει, μαζί με τον τόνο, το ύφος ή ακόμη και την όποια σκηνοθεσία χρησιμοποιείται. Το τρίτο στοιχείο, ο «λόγος», αφορά την αληθοφάνεια και τη συνοχή της επιχειρηματολογίας, κάτι ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς, όπως υπογραμμίζει ο καθηγητής Καμάερτς, «ο Ζελένσκι δεν καταφεύγει ποτέ σε υπερβολές και ψέματα. Αντίθετα από τις μεθόδους της ρωσικής προπαγάνδας, ο Ουκρανός πρόεδρος μένει πιστός στα γεγονότα.

Αφήνει την αλήθεια να δείξει τη δύναμή της». Ο Καμάερτς παρατηρεί επίσης ότι επιλέγοντας την ειλικρίνεια και την ευθύτητα, σε συνδυασμό με τις φωτογραφίες και τα selfie βίντεο που αναρτά ακατάπαυστα στα μέσα κοινωνικής δικύωσης, ο Ζελένσκι επιβεβαιώνει διαρκώς ότι είναι ένας κοινός άνθρωπος, ότι είναι ένα με τον λαό του, ζωντανός και παρών, ενώ περιφέρεται ατρόμητος και χωρίς να κρύβεται στο βομβαρδισμένο Κίεβο. Εν ολίγοις, είναι ο ήρωας της διπλανής πόρτας, η ψυχή της ανυπότακτης Ουκρανίας προσωποποιημένη. Οπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο καθηγητής του LSE, «σε μια εποχή όπου η κυρίαρχη τάση είναι να μην εμπιστευόμαστε τους πολιτικούς, υπάρχει η ηρωική φιγούρα του Ζελένσκι. Ο κόσμος τον λατρεύει για την αυθεντικότητα και τη δύναμη που εκπέμπει η προσωπικότητά του».

Η μανιέρα

Την προσεχή Πέμπτη, όταν θα απευθύνεται στους εκλεγμένους Ελληνες πολιτικούς -πλην ΚΚΕ και όσων άλλων θα απέχουν από την εξ αποστάσεως φιλοξενία του, οι οποίοι επικαλούνται ιδεολογική αντιπαλότητα-, είναι πολύ πιθανόν ο Ζελένσκι να επιδαψιλεύσει έπαινο στην Ελλάδα, ως τον τόπο όπου γεννήθηκε η Δημοκρατία. Ενδεχομένως να συμπεριλάβει μνεία στην Επανάσταση του 1821, στο «Οχι» του Ιωάννη Μεταξά το 1940, στην εξέγερση του Πολυτεχνείου κ.λπ. Το μόνο βέβαιο είναι ότι θα διανθίσει τον λόγο του με ιστορικές αναλογίες προκειμένου να προσδώσει τη μέγιστη δυνατή έμφαση στις ομοιότητες και, γενικότερα, την κοινή μοίρα του ουκρανικού και του ελληνικού έθνους. Αυτή η τακτική, άλλωστε, είναι μέρος της ρητορικής μανιέρας του, όπως έχει αποδειχθεί από τις μέχρι στιγμής εμφανίσεις του.

Οταν μίλησε στη βρετανική Βουλή, αναφέρθηκε στη Μάχη της Αγγλίας, χρησιμοποίησε το υπαρξιακό δίλημμα του Ουίλιαμ Σαίξπηρ από τον «Αμλετ» («να ζει κανείς ή να μη ζει;») και επανέλαβε απόσπασμα από το θρυλικό διάγγελμα του Ουίνστον Τσόρτσιλ, το οποίο διατράνωνε την απόφαση των Βρετανών να αντισταθούν πάση θυσία, χωρίς να υποχωρήσουν ποτέ, απέναντι στη ναζιστική επίθεση. Στους Γάλλους, αντίστοιχα, μίλησε για «ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα». Στη γερμανική Μπούντεσταγκ χρησιμοποίησε το Τείχος με μεταφορική έννοια, κεντρίζοντας την ιστορική ευαισθησία των Γερμανών γύρω από τη νέα διχοτόμηση που επιχειρεί ο Πούτιν - αυτή τη φορά όχι σε επίπεδο χώρας, όπως συνέβη με τη διαίρεση του Βερολίνου και της μεταπολεμικής Γερμανίας.

Ο Ζελένσκι θέλησε να φοβίσει τους Γερμανούς και να τους πείσει να διακόψουν τις εμπορικές συναλλαγές με τη Ρωσία, επισείοντας ένα ζοφερό σενάριο για το κοντινό μέλλον με τη διαίρεση της Ευρώπης σε μια ζώνη ελεύθερων κρατών και σε άλλη μία υπόδουλη στον δυνάστη Πούτιν. Από την άλλη, όταν μίλησε στην ιαπωνική εθνοσυνέλευση, δεν επικαλέστηκε τον κίνδυνο να υψωθεί ένα νέο Τείχος ανάμεσα στην ελευθερία και την τυραννία, όπως έκανε στη Γερμανία, προέβαλε όμως ως άμεσο τον κίνδυνο ενός νέου πυρηνικού ολέθρου εξαιτίας της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Και όταν συνδέθηκε με το αμερικανικό Κογκρέσο, έκλεισε τον λόγο του με μερικές φράσεις στα αγγλικά, λέγοντας προσωπικά στον Τζο Μπάιντεν: «Σου εύχομαι να είσαι ο αρχηγός του κόσμου.

Αλλά το να είσαι αρχηγός του κόσμου σημαίνει ότι θα πρέπει να είσαι και ο αρχηγός της ειρήνης». Προτού προσωποποιήσει τη δραματική έκκλησή του για βοήθεια από τις ΗΠΑ απευθυνόμενος αποκλειστικά στον Αμερικανό πρόεδρο, ο Ζελένσκι είχε αναφέρει το «I have a dream» του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Στην ίδια ομιλία φρόντισε να υπενθυμίσει στους Αμερικανούς το Περλ Χάρμπορ και τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου στους Δίδυμους Πύργους, εφαρμόζοντας τη συνταγή της υποκίνησης συγκινησιακής μέθεξης στο κοινό του με την ανάκληση στη μνήμη τραυματικών εμπειριών, ακριβώς επειδή αυτές έχουν εντυπωθεί ανεξίτηλα στο συλλογικό υποσυνείδητο.

Οι λέξεις-κλειδιά, τύπου Περλ Χάρμπορ, Τείχος, Τσερνόμπιλ κ.λπ., δεν προϋποθέτουν βαθιά γνώση της Παγκόσμιας Ιστορίας. Αντιθέτως, προκύπτουν αμέσως, ακόμη και με την πλέον επιδερμική αναζήτηση πληροφοριών γύρω από το προφίλ μιας χώρας, τύπου Wikipedia. Ωστόσο, με τον τρόπο που ενσωματώνονται στις ομιλίες του Ζελένσκι οι συνθηματικές αυτές λέξεις υπέχουν θέση ερεθισμάτων, τα οποία πυροδοτούν εξαρτημένα αντανακλαστικά στο κοινό. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο ακροατής μαγνητίζεται από τον Ουκρανό πρόεδρο και παραμένει συναισθηματικά φορτισμένος - ακόμη κι αν δεν συντάσσεται απαραιτήτως αναφανδόν με τις θέσεις του.

Εξάλλου, ο στόχος του Ζελένσκι είναι καταρχήν να προσελκύσει το ενδιαφέρον, τα λόγια του να αντηχούν μέσα στο κεφάλι των ακροατών του πολύ αργότερα αφότου ο ίδιος ανακράξει στη μητρική του γλώσσα «Σλάβα Ουκράινι» (Ζήτω η Ουκρανία) και αποχαιρετήσει. Η μέθοδος του Ζελένσκι δεν είναι καινούρια, τουναντίον ανάγεται στις απαρχές της ρητορικής τέχνης, ακόμη και στις θουκυδίδειες δημηγορίες.

Απλώς ο Ουκρανός πρόεδρος εφαρμόζει αριστοτεχνικά την εν λόγω μέθοδο και σε πλήρη εναρμόνιση με μια συγκυρία όπως ο πόλεμος που μαίνεται στη χώρα του - συγκυρία εξόχως δραματική ούτως ή άλλως. Επιγραμματικά, η δομή της πλειονότητας των ομιλιών του είναι κοινή και ευδιάκριτη: πάντα ξεκινά με εγκάρδιο χαιρετισμό, ο οποίος περιλαμβάνει τις πρώτες νύξεις στα σημεία εκείνα που συνδέουν την εκάστοτε χώρα με την Ουκρανία. Ακολούθως μεταφέρει με μεγάλη παραστατικότητα τα τρέχοντα τεκταινόμενα, χωρίς να παραλείπει τις λεπτομέρειες που σοκάρουν.

«Στις 9 Μαρτίου οι βόμβες των Ρώσων έπεσαν σε ένα νοσοκομείο παίδων και ένα μαιευτήριο στη Μαριούπολη. Υπήρχαν ετοιμόγεννες εκεί. Οι περισσότερες σώθηκαν. Αλλες τραυματίστηκαν σοβαρά. Μία έπρεπε να ακρωτηριαστεί στο εντελώς διαλυμένο πόδι της. Μιας άλλης γυναίκας είχε συντριβεί η λεκάνη. Το παιδί της πέθανε πριν τον τοκετό. Ικέτευε τους γιατρούς να την αφήσουν να πεθάνει επειδή δεν είχε πια κανέναν λόγο να ζήσει»: αυτά είπε, μεταξύ άλλων, στο πλαίσιο της ομιλίας του προς τους Γάλλους. Και τα είπε με αυτόν ακριβώς τον ρυθμό, με αυτές τις μικρές, τηλεγραφικές προτάσεις. Παρόμοιες -σχεδόν νατουραλιστικής σκληρότητας- περιγραφές συμπεριλαμβάνονται σχεδόν σε κάθε ομιλία του και θα είναι απίθανο να μην ακουστούν στη σύνδεσή του με τη Βουλή των Ελλήνων.


Το ίδιο ισχύει όμως και για τις, κατά το δυνατόν τεκμηριωμένες, εκκλήσεις για έμπρακτη στήριξη στον αγώνα του ουκρανικού λαού. Ο Ζελένσκι εναλλάσσει τη διέγερση του θυμικού με ανοιχτές προσκλήσεις μεταπολεμικής συνεργασίας. Σε πολλές από τις συνδέσεις του, κυρίως με ευρωπαϊκά κοινοβούλια, πρότεινε απερίφραστα την ανταλλαγή του στρατιωτικού υλικού που χρειάζεται η Ουκρανία με τον προνομιακό ρόλο σε κατασκευαστικές εταιρείες της εκάστοτε χώρας για την εκτεταμένη ανοικοδόμηση που, νομοτελειακά, θα ακολουθήσει την κατάπαυση του πυρός.

Το ατού της showbiz

Κατά κανόνα, μετά από κάποιες πρόσθετες αναφορές στην κοινή μοίρα του έθνους στο οποίο απευθύνεται με τη δική του χώρα, ο Ζελένσκι ολοκληρώνει την ομιλία του με ένα τελευταίο συναισθηματικό κρεσέντο. Ενίοτε αυτό αφορά τον ίδιο και την οικογένειά του, όπως συνέβη στην Ιαπωνία όπου ενέπλεξε τη σύζυγό του Ολένα αποκαλύπτοντας ότι το 2019 είχε μεταγλωττίσει με τη φωνή της ηχητικά βιβλία για παιδιά, βασισμένα σε ιαπωνικά παραμύθια. Στους Γερμανούς πάλι είπε ότι «ο Ρόναλντ Ρέιγκαν, που ήταν και αυτός ηθοποιός, είπε κάποτε “Γκρεμίστε αυτό το Τείχος!”. Το ίδιο λέω κι εγώ σήμερα». Παρ’ όλα αυτά, δεν έχουν όλες οι ομιλίες του εξίσου επιτυχημένο φινάλε - μια, σχεδόν κωμική, αστοχία ήταν όταν αποχαιρέτησε το γαλλικό έθνος με μια αναφορά στον «μεγάλο Ζαν-Πολ Μπελμοντό».

Αυτή όμως ήταν μία από τις ελάχιστες αδέξιες στιγμές του Ζελένσκι και της ομάδας που τον βοηθά στη συγγραφή των ομιλιών του. Για την οποία, όπως είναι αναμενόμενο, δεν υπάρχουν εκτενή και σαφή στοιχεία, παρεκτός ότι απαρτίζεται από ανθρώπους αποδεδειγμένων ικανοτήτων, οι οποίοι προέρχονται από τον χώρο της ουκρανικής βιομηχανίας του θεάματος, των ΜΜΕ κ.λπ. και έχουν επιλεγεί απευθείας από τον Ουκρανό πρόεδρο. Το γεγονός ότι ο ίδιος στελέχωσε το επικοινωνιακό επιτελείο του με επαγγελματίες από ένα πεδίο εκτός πολιτικής, επαναφέρει στο προσκήνιο το συγκριτικό πλεονέκτημά του ως πρώην ηθοποιού.

Οι επικοινωνιολόγοι επισημαίνουν ότι ελάχιστοι πολιτικοί στον κόσμο διαθέτουν τη φυσική άνεση του Ζελένσκι απέναντι στην κάμερα και ακόμη λιγότεροι γνωρίζουν τεχνικά μυστικά της λήψης, π.χ., των άρτιων selfies, είτε σε ακίνητη είτε σε κινούμενη εικόνα. Κατά συνέπεια, ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι μόνο ως άοπλος δεν αντιπαρατάχθηκε στον Βλαντιμίρ Πούτιν, καθώς είχε φροντίσει να διοργανώσει την επικοινωνιακή άμυνα της Ουκρανίας, δηλαδή τον μηχανισμό δημιουργίας και διάδοσης των εντυπώσεων που εκείνος επιθυμεί, τουλάχιστον τρία χρόνια πριν από τη ρωσική εισβολή.


Ειδήσεις σήμερα:

Πόλεμος στην Ουκρανία: Διεθνής κατακραυγή κατά Ρωσίας, έρευνα του ΟΗΕ για τη σφαγή στην Μπούτσα

Ρούλα Πισπιρίγκου: Το μοιραίο λάθος της 33χρονης και τα σενάρια για τα κίνητρα του φρικτού εγκλήματος

Το «Ημερολόγιο» του προξένου Μανώλη Ανδρουλάκη: Είκοσι μέρες στην κόλαση της Μαριούπολης